WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 14 lipca 1994 r. (*)

W sprawie C‑91/92

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez Giudice conciliatore di Firenze (Włochy) wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Paolą Faccini Dori

a

Recreb Srl,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni dyrektywy Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa (Dz.U. L 372, str. 31),

TRYBUNAŁ,

w składzie: O. Due, prezes, G.F. Mancini, J.C. Moitinho de Almeida, M. Diez de Velasco i D.A.O. Edward, prezesi izb, C.N. Kakouris, R. Joliet (sprawozdawca), F.A. Schockweiler, G.C. Rodríguez Iglesias, F. Grévisse, M. Zuleeg, P.J.G. Kapteyn i J.L. Murray, sędziowie,

rzecznik generalny: C.O. Lenz,

sekretarz: H. von Holstein, zastępca sekretarza,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

–       w imieniu P. Faccini Dori przez Vinicia Premurosa, adwokata w Mediolanie, oraz Annalisę Premuroso i Paola Soldaniego Benziego, adwokatów we Florencji,

–       w imieniu Recreb Srl przez Michele Trovata, adwokata w Rzymie, oraz Annę Ritę Alessandro, adwokat we Florencji,

–       w imieniu rządu niemieckiego przez Ernsta Rödera, Ministerialrat w federalnym ministerstwie gospodarki, i Clausa‑Dietera Quassowskiego, Regierungsdirektor w tym samym ministerstwie, działających w charakterze pełnomocników,

–       w imieniu rządu greckiego przez Vasileiosa Kontolaimosa, zastępcę radcy prawnego w radzie prawnej państwa, i Panagiotisa Athanasoulisa, pełnomocnika prawnego w radzie prawnej państwa, działających w charakterze pełnomocników,

–       w imieniu rządu włoskiego przez profesora Luigiego Ferrariego Brava, kierownika jednostki ds. międzynarodowych postępowań sądowych w ministerstwie spraw zagranicznych, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez Marcella Contiego, avvocato dello Stato,

–       w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez Lucia Gussettiego, pracownika służby prawnej, działającego w charakterze pełnomocnika,

rozważywszy odpowiedzi na sformułowane na piśmie pytanie Trybunału, udzielone:

–       w imieniu rządu niemieckiego przez Ernsta Rödera i Clausa‑Dietera Quassowskiego,

–       w imieniu rządu francuskiego przez Jeana‑Pierra Puissocheta, dyrektora w dyrekcji ds. prawnych ministerstwa spraw zagranicznych, i Catherine de Salins, radcę w tym samym ministerstwie, działających w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po wysłuchaniu uwag rządu duńskiego, reprezentowanego przez Jørgena Moldego, radcę prawnego w ministerstwie spraw zagranicznych, działającego w charakterze pełnomocnika, rządu niemieckiego, reprezentowanego przez Ernsta Rödera i Clausa‑Dietera Quassowskiego, działających w charakterze pełnomocników, rządu greckiego, reprezentowanego przez Vasileiosa Kontolaimosa i Panagiotisa Athanasoulisa, działających w charakterze pełnomocników, rządu francuskiego, reprezentowanego przez Catherine de Salins, działającą w charakterze pełnomocnika, rządu włoskiego, reprezentowanego przez profesora Luigiego Ferrariego Brava, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez Ivo Braguglię, avvocato dello Stato, rządu niderlandzkiego, reprezentowanego przez Tona Heukelsa, zastępcę radcy prawnego w ministerstwie spraw zagranicznych, rządu Zjednoczonego Królestwa, reprezentowanego przez M.J.E. Collinsa, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez Derricka Wyatta, barrister, oraz Komisji, reprezentowanej przez Lucia Gussettiego, działającego w charakterze pełnomocnika, na rozprawie w dniu 16 marca 1993 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 9 lutego 1994 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1       Postanowieniem z dnia 24 stycznia 1992 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 18 marca tego samego roku, Giudice conciliatore di Firenze (Włochy) zwrócił się, na podstawie art. 177 traktatu EWG, z pytaniem dotyczącym, po pierwsze, wykładni dyrektywy Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa (Dz.U. L 372, str. 31, zwanej dalej „dyrektywą w sprawie umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa”), a po drugie, możliwości powoływania się na tę dyrektywę w sporze między przedsiębiorcą a konsumentem.

2       Pytanie to zostało podniesione w ramach sporu pomiędzy Paolą Faccini Dori, zamieszkałą w Monzie (Włochy), a Recreb Srl (zwaną dalej „spółką Recreb”).

3       Jak wynika z postanowienia sądu krajowego, w dniu 19 stycznia 1989 r. spółka Interdiffusion Srl, do której P. Faccini Dori nie zwracała się uprzednio w tym celu, zawarła z nią umowę o korespondencyjny kurs języka angielskiego. Miało to miejsce na dworcu centralnym w Mediolanie, czyli poza lokalem przedsiębiorstwa tej spółki.

4       Kilka dni później, pismem poleconym z dnia 23 stycznia 1989 r., P. Faccini Dori zawiadomiła tę spółkę o rezygnacji z zamówienia. W odpowiedzi spółka ta poinformowała, że jej prawa zostały przejęte przez spółkę Recreb. W dniu 24 czerwca 1989 r. P. Faccini Dori potwierdziła w piśmie skierowanym do spółki Recreb odstąpienie od umowy, powołując się między innymi na prawo odstąpienia przewidziane w dyrektywie w sprawie umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa.

5       Zamierzeniem dyrektywy, jak wynika z jej motywów, jest wzmocnienie ochrony konsumentów i likwidacja istniejących rozbieżności między przepisami krajowymi dotyczącymi tej ochrony, mogących mieć wpływ na funkcjonowanie wspólnego rynku. W motywie czwartym dyrektywy wyjaśniono, że w przypadku umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa inicjatywa wychodzi zwykle od przedsiębiorcy, że konsument nie jest w żaden sposób przygotowany do zawarcia umowy, a w związku z tym zostaje zaskoczony. Konsument nie jest najczęściej w stanie porównać jakości i ceny oferty z innymi ofertami. Zgodnie z tym samym motywem czynnik zaskoczenia występuje nie tylko w umowach zawieranych w drodze sprzedaży obwoźnej, ale także przy innego rodzaju umowach zawieranych z inicjatywy przedsiębiorcy poza lokalem jego przedsiębiorstwa. Dyrektywa ma więc na celu, jak wynika z motywu piątego, przyznanie konsumentowi prawa odstąpienia od umowy w terminie co najmniej siedmiu dni, by mógł on dokonać oceny zobowiązań wynikających z umowy.

6       W dniu 30 czerwca 1989 r. spółka Recreb zwróciła się do Giudice conciliatore de Firenze o nakazanie P. Faccini Dori zapłaty na jej rzecz umówionej kwoty powiększonej o odsetki i koszty.

7       Postanowieniem z dnia 20 listopada 1989 r. wydanym w postępowaniu nakazowym sąd ten wydał nakaz zapłaty przez P. Faccini Dori powyższej kwoty. Pozwana złożyła do tego samego sądu zażalenie na to postanowienie. Ponownie podniosła argument, iż odstąpienie przez nią od umowy nastąpiło na zasadach określonych w dyrektywie.

8       Jak jednak wiadomo, w czasie gdy miały miejsce okoliczności faktyczne sprawy, Włochy nie wydały przepisów mających na celu transpozycję dyrektywy, choć termin na jej dokonanie upłynął w dniu 23 grudnia 1987 r. Włochy dokonały bowiem transpozycji dyrektywy dopiero w drodze decreto legislativo nr 50 z dnia 15 stycznia 1992 r. (GURI, dodatek zwyczajny do nru 27 z dnia 3 lutego 1992 r., str. 24), który wszedł w życie z dniem 3 marca 1992 r.

9       Sąd krajowy stawia pytanie, czy może zastosować przepisy dyrektywy mimo braku jej transpozycji we Włoszech w czasie gdy miały miejsce okoliczności faktyczne sprawy.

10     Zwrócił się wobec tego do Trybunału z następująco sformułowanym pytaniem:

„Czy dyrektywę wspólnotową nr 577 z dnia 20 grudnia 1985 r. należy uznać za wystarczająco precyzyjną i szczegółową, a w razie odpowiedzi twierdzącej, czy mogła ona wywoływać skutki w stosunkach między jednostkami a państwem włoskim oraz między samymi jednostkami w okresie pomiędzy dniem upływu dwudziestoczteromiesięcznego terminu wyznaczonego państwom członkowskim na zastosowanie się do niej a dniem, w którym państwo włoskie rzeczywiście się do niej zastosowało?”.

11     Należy zauważyć, że dyrektywa w sprawie umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa nakazuje państwom członkowskim wydanie określonych przepisów mających normować stosunki prawne między przedsiębiorcami a konsumentami. Jeśli wziąć pod uwagę charakter sporu, w którym występują konsument i przedsiębiorca, pytanie postawione przez sąd krajowy podnosi dwa problemy, które należy rozpatrzyć oddzielnie. Dotyczy ono, po pierwsze, bezwarunkowego i wystarczająco precyzyjnego charakteru przepisów dyrektywy dotyczących prawa do odstąpienia od umowy. Po drugie, dotyczy ono możliwości powoływania się w sporach między osobami prywatnymi na dyrektywę nakazującą państwom członkowskim wydanie określonych przepisów mających normować stosunki między tymi osobami w sytuacji braku takich przepisów.

 W przedmiocie bezwarunkowego i wystarczająco precyzyjnego charakteru przepisów dyrektywy dotyczących prawa do odstąpienia od umowy

12     Zgodnie z art. 1 ust. 1 dyrektywy znajduje ona zastosowanie do umów między przedsiębiorcą dostarczającym towary lub świadczącym usługi a konsumentem zawieranych w trakcie zorganizowanego przez przedsiębiorcę wyjazdu poza lokal przedsiębiorstwa lub w trakcie odwiedzin przedsiębiorcy w domu albo w miejscu pracy konsumenta, w przypadku gdy odwiedziny te nie odbywają się na wyraźne życzenie konsumenta.

13     W art. 2 dodano, że pod pojęciem „konsumenta” należy rozumieć osobę fizyczną, która w transakcjach objętych dyrektywą działa w celach, które mogą być uważane za niezwiązane z jej działalnością gospodarczą lub zawodową, a pod pojęciem „przedsiębiorcy” osobę fizyczną lub prawną, która wspomnianych transakcji dokonuje w zakresie swojej działalności gospodarczej lub zawodowej.

14     Przepisy te są wystarczająco precyzyjne, by sąd krajowy był w stanie zidentyfikować zobowiązanych i uprawnionych z tytułu nałożonych w ich drodze zobowiązań. Nie są w tym celu potrzebne żadne szczególne przepisy. Sąd krajowy może ograniczyć się do ustalenia, czy umowa została zawarta w okolicznościach określonych w dyrektywie między przedsiębiorcą a konsumentem w rozumieniu dyrektywy.

15     W celu ochrony konsumentów zawierających umowy w takich okolicznościach, art. 4 dyrektywy nakłada na przedsiębiorcę obowiązek zawiadamiania ich na piśmie o przysługującym im prawie do odstąpienia od umowy, z podaniem nazwiska i adresu osoby, wobec której można to uprawnienie wykonać. Dodaje się w tym artykule, że w przypadkach, o których mowa w art. 1 ust. 1 dyrektywy, informacja ta winna zostać podana konsumentowi w chwili zawarcia umowy. Na koniec artykuł ten nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia w ustawodawstwie krajowym ochrony konsumentów na wypadek braku tego rodzaju informacji.

16     Ponadto art. 5 ust. 1 dyrektywy stanowi w szczególności, że konsument winien mieć prawo odstąpienia od umowy poprzez wysłanie zawiadomienia w terminie siedmiu dni od chwili, gdy przedsiębiorca poinformował go w sposób i na zasadach określonych w prawie krajowym o przysługujących mu prawach. Ustęp drugi dodaje, że zawiadomienie o odstąpieniu skutkuje całkowitym zwolnieniem konsumenta ze zobowiązań wynikających z umowy.

17     Artykuły 4 i 5 przyznają wprawdzie państwom członkowskim pewien zakres swobody uznania w odniesieniu do ochrony konsumenta w przypadku niepoinformowania go przez przedsiębiorcę, a także w odniesieniu do terminu i sposobów dokonania odstąpienia. Okoliczność ta nie ma jednak wpływu na precyzyjny i bezwarunkowy charakter przepisów dyrektywy będących przedmiotem sprawy przed sądem krajowym. Taki zakres uznania nie uniemożliwia bowiem określenia minimum przysługujących praw. Z art. 5 wynika w tej kwestii, że zawiadomienie o odstąpieniu winno nastąpić w minimalnym terminie siedmiu dni od otrzymania przez konsumenta od przedsiębiorcy wymaganych informacji. Istnieje zatem możliwość określenia minimalnego stopnia ochrony, jaki w każdym razie należy zapewnić.

18     W odniesieniu do pierwszego podniesionego problemu należy więc sądowi krajowemu odpowiedzieć w ten sposób, że art. 1 ust. 1 oraz art. 2 i 5 dyrektywy są bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, jeśli chodzi o określenie grupy uprawnionych oraz minimalnego terminu, w jakim należy zawiadomić o odstąpieniu od umowy.

 W przedmiocie możliwości powoływania się na przepisy dyrektywy dotyczące prawa do odstąpienia od umowy w sporach między konsumentami a przedsiębiorcami

19     Drugi problem podniesiony przez sąd krajowy dotyczy konkretnie kwestii, czy w przypadku braku w wyznaczonym terminie przepisów transponujących dyrektywę konsumentom przysługuje w ich stosunkach z przedsiębiorcami, z którymi zawarli umowę, na podstawie samej tylko dyrektywy, prawo do odstąpienia od tej umowy i czy mogą się oni powoływać na to prawo przed sądami krajowymi.

20     Zgodnie z orzecznictwem Trybunału utrwalonym od czasu wyroku z dnia 26 lutego 1986 r. w sprawie 152/84 Marshall, Rec. str. 723, pkt 48, dyrektywa nie może sama z siebie nakładać na jednostkę zobowiązań i nie można wobec tego powoływać się na nią wobec tej jednostki.

21     Sąd krajowy zwraca uwagę, że ograniczenie skuteczności dyrektyw bezwarunkowych i wystarczająco precyzyjnych, lecz nie transponowanych, do stosunków między podmiotami państwowymi a jednostką prowadzi do sytuacji, w której akt normatywny ma ten charakter wyłącznie w stosunkach między niektórymi podmiotami prawa, podczas gdy we włoskim porządku prawnym, jak i w porządkach prawnych wszystkich współczesnych państw opartych na zasadzie praworządności, państwo jest takim samym podmiotem prawa jak każdy inny. Możliwość powoływania się na dyrektywę wyłącznie wobec państwa byłaby równoznaczna z sankcją za brak jej transpozycji, jak gdyby chodziło o stosunki natury czysto prywatnoprawnej.

22     W tej kwestii wystarczy stwierdzić, że, jak wynika z ww. wyroku z dnia 26 lutego 1986 r. w sprawie Marshall (pkt 48 i 49), orzecznictwo dotyczące możliwości powoływania się na dyrektywy wobec podmiotów państwowych opiera się na wiążącym charakterze dyrektywy, jaki przyznaje jej art. 189, lecz jedynie w stosunku do „każde[go] państwa członkowskiego, do którego jest kierowana”. Orzecznictwo to ma na celu uniknięcie „osiągania przez państwa korzyści z naruszenia prawa wspólnotowego”.

23     Byłoby bowiem niedopuszczalne, by państwo, któremu ustawodawca wspólnotowy nakazuje wydanie przepisów mających unormować jego – lub podmiotów państwowych – stosunki z jednostkami i nadać im określone uprawnienia, mogło powoływać się na niewykonanie ciążących na nim zobowiązań w celu pozbawienia jednostek tych uprawnień. Z tego względu Trybunał uznał możliwość powoływania się wobec państwa (lub podmiotów państwowych) na niektóre przepisy dyrektyw dotyczących udzielania zamówień publicznych (zob. wyrok z dnia 22 czerwca 1989 r. w sprawie 103/88 Fratelli Costanzo, Rec. str. 1839) oraz dyrektyw dotyczących harmonizacji podatków obrotowych (zob. wyrok z dnia 19 stycznia 1982 r. w sprawie 8/81 Becker, Rec. str. 53).

24     Zastosowanie tego orzecznictwa w dziedzinie stosunków między jednostkami oznaczałoby przyznanie Wspólnocie uprawnienia do nakładania w sposób bezpośrednio skuteczny zobowiązań na jednostki, podczas gdy ma ona tę kompetencję wyłącznie w obszarach, w których powierzono jej uprawnienie do wydawania rozporządzeń.

25     W związku z tym w przypadku braku w wyznaczonym terminie przepisów transponujących dyrektywę konsumentom nie przysługuje w ich stosunkach z przedsiębiorcami, z którymi zawarli umowę, i na podstawie samej tylko dyrektywy, prawo do odstąpienia od tej umowy i nie mogą się oni powoływać na to prawo przed sądami krajowymi.

26     Trzeba poza tym przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem utrwalonym od czasu wyroku z dnia 10 kwietnia 1984 r. w sprawie 14/83 Von Colson i Kamann, Rec. str. 1891, pkt 26, wynikające z dyrektywy zobowiązanie do osiągnięcia założonego przez nią rezultatu, a także wynikający z art. 5 traktatu obowiązek podjęcia wszelkich działań o charakterze generalnym i jednostkowym niezbędnych w celu wykonania tego zobowiązania, ciążą na wszelkich organach władzy państw członkowskich, w tym, w ramach ich kompetencji, na organach sądowych. Jak wynika z wyroków Trybunału z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C‑106/89 Marleasing, Rec. str. I‑4135, pkt 8, i z dnia 16 grudnia 1993 r. w sprawie C‑334/92 Wagner Miret, Rec. str. I‑6911, pkt 20, sąd krajowy, który, stosując prawo krajowe, dokonać ma jego wykładni, zobowiązany jest zrobić to, na ile to tylko możliwe, w świetle litery i celów dyrektywy, by osiągnąć założony w niej rezultat i zastosować się w ten sposób do art. 189 akapit trzeci traktatu.

27     Przypomnieć należy poza tym, na wypadek gdy rezultatu zakładanego w dyrektywie nie można osiągnąć w drodze wykładni, że zgodnie z wyrokiem z dnia 19 listopada 1991 r. w sprawach połączonych C‑6/90 i C‑9/90 Francovich i in., Rec. str. I‑5357, pkt 39, prawo wspólnotowe nakłada na państwa członkowskie obowiązek naprawienia szkód, jakie wyrządzą one jednostkom z powodu braku transpozycji dyrektywy, pod warunkiem spełnienia trzech przesłanek. Po pierwsze, dyrektywa musi mieć na celu przyznanie jednostkom pewnych praw. Treść tych praw musi być możliwa do określenia na podstawie przepisów dyrektywy. Musi wreszcie istnieć związek przyczynowy między naruszeniem ciążącego na państwie zobowiązania a poniesioną szkodą.

28     Dyrektywa w sprawie umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa ma bezsprzecznie na celu nadanie jednostkom pewnych praw. Jest też nie mniej pewne, że treść tych praw, jeśli chodzi o ich minimum, można określić na podstawie przepisów samej tylko dyrektywy (zob. pkt 17 powyżej).

29     W sytuacji wystąpienia szkody spowodowanej naruszeniem przez państwo ciążącego na nim zobowiązania zadaniem sądu krajowego jest zapewnić, w ramach krajowego prawa zobowiązań, poszanowanie prawa poszkodowanych konsumentów do odszkodowania.

30     W odniesieniu do drugiego problemu podniesionego przez sąd krajowy i w związku z powyższymi rozważaniami należy odpowiedzieć w ten sposób, że w przypadku braku w wyznaczonym terminie przepisów transponujących dyrektywę, konsumentom nie przysługuje w ich stosunkach z przedsiębiorcami, z którymi zawarli umowę, i na podstawie samej tylko dyrektywy, prawo do odstąpienia od tej umowy i nie mogą się oni powoływać na to prawo przed sądami krajowymi. Sąd krajowy jest jednakże zobowiązany, stosując przepisy prawa krajowego, zarówno wcześniejsze, jak późniejsze od dyrektywy, interpretować je, na ile to tylko możliwe, w świetle litery i celów tej dyrektywy.

 W przedmiocie kosztów

31     Koszty poniesione przez rządy duński, niemiecki, grecki, francuski, włoski, niderlandzki i Zjednoczonego Królestwa oraz przez Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny w stosunku do postępowania zawisłego przed tym sądem, zatem do niego należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez Giudice conciliatore di Firenze postanowieniem z dnia 24 stycznia 1992 r., orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 1 ust. 1 oraz art. 2 i 5 dyrektywy Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa są bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, jeśli chodzi o określenie grupy uprawnionych oraz minimalnego terminu, w jakim należy zawiadomić o odstąpieniu od umowy.

2)      W przypadku braku w wyznaczonym terminie przepisów transponujących dyrektywę konsumentom nie przysługuje w ich stosunkach z przedsiębiorcami, z którymi zawarli umowę, i na podstawie samej tylko dyrektywy, prawo do odstąpienia od tej umowy i nie mogą się oni powoływać na to prawo przed sądami krajowymi. Sąd krajowy jest jednakże zobowiązany, stosując przepisy prawa krajowego, zarówno wcześniejsze, jak późniejsze od dyrektywy, interpretować je, na ile to tylko możliwe, w świetle litery i celów tej dyrektywy.

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 14 lipca 1994 r.

* Język postępowania: włoski.