KONKLUŻJONIJIET TAL-AVUKAT ĠENERALI
PIKAMÄE
ippreżentati fis-27 ta’ Frar 2020 (1)
Kawża C‑74/19
LE
vs
Transportes Aéreos Portugueses SA
(talba għal deċiżjoni preliminari mressqa mit-Tribunal Judicial da Comarca de Lisboa - Juízo Local Cível de Lisboa – Juiz 18 (il-Qorti Distrettwali ta’ Lisbona, Sezzjoni Ċivili ta’ Lisbona, Qorti 18. il-Portugall))
“Rinviju għal deċiżjoni preliminari – Trasport bl-ajru – Regoli komuni dwar il-kumpens u l-assistenza għal passiġġieri fil-każ li ma jitħallewx jitilgħu u ta’ kanċellazzjoni jew ta’ dewmien twil ta’ titjira – Regolament (KE) Nru 261/2004 –Artikolu 5(3) – Artikolu 7(1) – Dritt għal kumpens – Eżenzjoni – Kunċett ta’ ‘ċirkustanzi straordinarji’ – Aġir problematiku ta’ passiġġier – Kunċett ta’ ‘miżuri raġonevoli’ sabiex tiġi rrimedjata ċirkustanza straordinarja jew il-konsegwenzi ta’ tali ċirkustanza”
I. Introduzzjoni
1. F’din il-kawża, li għandha bħala suġġett talba għal deċiżjoni preliminari skont l-Artikolu 267 TFUE, it-Tribunal Judicial da Comarca de Lisboa (il-Qorti Distrettwali ta’ Lisbona, il-Portugall) tagħmel lill-Qorti tal-Ġustizzja tliet domandi preliminari li jirrigwardaw l-interpretazzjoni tal-kunċett ta’ “ċirkustanzi straordinarji” użat fl-Artikolu 5(3) tar-Regolament (KE) Nru 261/2004 tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill tal-11 ta’ Frar 2004 li jistabbilixxi regoli komuni dwar il-kumpens u l-assistenza għal passiġġieri fil-każ li ma jitħallewx jitilgħu u ta’ kanċellazzjoni jew dewmien twil ta’ titjiriet, u li li jħassar ir-Regolament (KEE) Nru 295/91 (2).
2. Din it-talba ġiet ippreżentata fil-kuntest ta’ tilwima bejn LE (iktar ’il quddiem il-“passiġġier rikorrent”) u Transportes Aéreos Portugueses SA (iktar ’il quddiem “TAP”), trasportatur tal-ajru, dwar ir-rifjut ta’ din tal-aħħar li tikkumpensa lil dan il-passiġġier li t-titjira tiegħu ġarrbet dewmien twil. TAP invokat, f’dan ir-rigward, iċ-“ċirkustanzi straordinarji” fis-sens tad-dispożizzjoni msemmija iktar ’il fuq, minħabba l-aġir problematiku ta’ passiġġier ieħor preżenti abbord l-ajruplan li kellu jiżgura t-trasport fuq il-linja tal-ajru inkwistjoni.
3. Il-qorti tar-rinviju tqajjem b’mod partikolari l-kwistjoni dwar jekk l-imsemmi aġir li, skont l-evalwazzjoni tal-bdot, poġġa f’periklu s-sigurtà abbord u implika l-ħtieġa ta’ waqfa mhux mistennija bil-għan li jiġi żbarkat il-passiġġier li kien ġab ruħu ħażin, jikkostitwixxix “ċirkustanza straordinarja”. Il-qorti tar-rinviju tistaqsi wkoll dwar il-punt ta’ jekk it-trasportatur tal-ajru jistax jinvoka dawn iċ-“ċirkustanzi straordinarji” anki jekk dawn ma jkunux seħħew fuq it-titjira bbukkjata mill-passiġġier rikorrent, iżda fuq it-titjira preċedenti magħmula mill-istess ajruplan. Fl-aħħar nett, il-qorti tar-rinviju tistaqsi jekk, fil-każ ineżami, it-trasportatur tal-ajru ħax il-miżuri raġonevoli kollha sabiex jevita dewmien tal-wasla.
II. Il-kuntest ġuridiku
A. Id-dritt internazzjonali
4. Il-Konvenzjoni dwar Reati u Ċerti Atti Oħra li Jseħħu Abbord Inġenji tal-Ajru (iktar ’il quddiem il-“Konvenzjoni ta’ Tokjo”) (3) ġiet iffirmata f’Tokjo fl-14 ta’ Settembru 1963 u daħlet fis-seħħ fl-4 ta’ Diċembru 1969.
5. L-Artikolu 1(1)(a) u (b) tal-Konvenzjoni ta’ Tokjo jipprovdi:
“1. Din il-Konvenzjoni tapplika:
a) għar-reati tal-liġijiet kriminali;
b) għall-atti li, indipendentement minn jekk jikkostitwixxux reat, jistgħu jikkompromettu jew jikkompromettu s-sigurtà tal-inġenju tal-ajru jew tal-persuni jew oġġetti abbord, jew jippreġudikaw il-bon ordni u d-dixxiplina abbord.
[…]”
6. L-Artikolu 6 ta’ din il-konvenzjoni jipprovdi:
“Meta l-bdot tal-inġenju tal-ajru jkollu raġuni li jemmen li persuna ikkommettiet jew wettqet jew dalwaqt ser tikkommetti jew twettaq abbord reat jew att, imsemmi fl-Artikolu 1(1), huwa jista’ jieħu, fil-konfront ta’ dik il-persuna, il-miżuri raġonevoli, inklużi miżuri ta’ restrizzjoni, li huma neċessarji:
a) sabiex jiggarantixxi s-sigurtà tal-inġenju tal-ajru jew tal-persuni jew oġġetti abbord;
b) sabiex iżomm il-bon ordni u d-dixxiplina abbord;
c) sabiex jippermettulu jikkonsenja l-imsemmija persuna lill-awtoritajiet kompetenti jew li jiżbarkaha skont id-dispożizzjonijiet ta’ dan it-titolu.
2. Il-bdot tal-inġenju tal-ajru jista’ jitlob jew jawtorizza l-assistenza tal-membri l-oħra tal-ekwipaġġ u, mingħajr il-possibbiltà li jeżiġi, jitlob jew jawtorizza l-assistenza tal-passiġġieri sabiex jiġu applikati l-miżuri ta’ restrizzjoni li huwa għandu dritt japplika. Kull membru tal-ekwipaġġ jew passiġġier jista’ wkoll jieħu, mingħajr din l-awtorizzazzjoni, miżuri preventivi raġonevoli jekk huwa jkollu raġuni li jemmen li dawn huma neċessarji immedjatament sabiex tiġi ggarantita s-sigurtà tal-inġenju tal-ajru jew tal-persuni jew tal-oġġetti abbord”.
7. L-Artikolu 8(1) tal-istess konvenzjoni jipprovdi:
“Meta l-bdot tal-inġenju tal-ajru jkollu raġuni li jemmen li persuna kkommettiet jew wettqet jew ser tikkommetti jew twettaq abbord att kif imsemmi fl-Artikolu 1(1)(b), huwa jista’ jiżbarka lill-din il-persuna fit-territorju ta’ kull Stat fejn jinżel l-inġenju tal-ajru sa fejn din il-miżura tkun neċessarja għall-iskopijiet imsemmija fl-Artikolu 6(1)(a) jew (b)”.
B. Id-dritt tal-Unjoni
1. Ir-Regolament Nru 261/2004
8. Il-premessi 1, 14 u 15 tar-Regolament Nru 261/2004 jipprovdu:
“(1) Azzjoni mil-Komunitá fil-qasam ta’ transport permezz ta’ l-ajru għandha jkollha l-iskop, fost affarijiet oħrajn, li tassigura livell ogħli ta’ protezzjoni għall-passiġġieri. ’Il fuq minn dan, konsiderazzjoni sħiħa għandha tiġi meħuda tal-ħtiġijiet ta’ protezzjoni tal-konsumatur b’mod ġenerali.
[…]
(14) Bħal taħt il-Konvenzjoni ta’ Montreal, obbligazzjonijiet dwar trasportaturi bl-ajru li jaħdmu għandhom ikunu limitati jew esklużi fejn xi ħaġa ġiet ikkawżata minn ċirkostanzi straordinarji li ma setgħux jiġu evitati anki jekk il-miżuri kollha raġonevoli kienu ttieħdu. Ċirkostanzi bħal dawn jistgħu, partikolarment, iseħħu f’każijiet ta’ nuqqas ta’ stabbilitá politika, kondizzjonijiet meteoroloġiċi li ma jaqblux ma’ l-operazzjoni tat-titjira in kwistjoni, riskji tas-sigurtá, nuqqasijiet mhux mistennijin fir-rigward tas-sigurtá tat-titjira u strajkijiet li jaffettaw l-operazzjoni ta’ trasportatur ta’ l-ajru li jopera.
(15) Ċirkostanzi straordinarji għandhom jiġu meqjusin li jeżistu fejn l-impatt ta’ deċiżjoni dwar il-ġestjoni tat-traffiku ta’ l-ajru fir-rigward ta’ inġenju ta’ l-ajru partikolari fuq ġurnata partikolari tikkawża dewmien twil, dewmien ta’ matul il-lejl, jew il-kanċellazzjoni ta’ titjira waħda jew aktar titjiriet ta’ dak l-inġenju ta’ l-ajru, anki jekk il-miżuri raġonevoli kollha ttieħdu mil-trasportatur ta’ l-ajru in kwistjoni biex jiġu evitati id-dewmien jew kanċellazzjonijiet”.
9. Taħt it-Titolu “Kanċellazzjoni”, l-Artikolu 5(1) u (3) ta’ dan ir-regolament jistabbilixxi li:
“1. Fil-każ ta’ kanċellazzjoni ta’ titjira, il-passiġġieri in kwistjoni għandhom:
[…]
c) jkollhom id-dritt għal kumpens mil-trasportatur ta’ l-ajru li jopera skond l-Artikolu 7, […]
[…]
3. Trasportatur ta’ l-ajru li jopera m’għandux ikun obbligat iħallas kumpens skond l-Artikolu 7, jekk jista’ juri li l-kanċellazzjoni hi kkawżata minn ċirkostanzi staordinarji li ma setgħux jiġu evitati anki jekk il-miżuri raġonevoli kollha ġew meħudin.
[…]”
10. Taħt it-Titolu “Dritt għall-kumpens”, l-Artikolu 7 tal-imsemmi regolament jipprevedi, fil-paragrafu 1 tiegħu:
“Fejn referenza hi magħmula għal dan l-Artikolu, passiġġieri għandhom jirċievu kumpens li jammonta għal:
a) EUR 250 għat-titjiriet kollha ta’ 1 500 kilometru jew inqas;
b) EUR 400 għat-titjiriet intra-Komunitarji kollha ta’ aktar minn 1 500 kilometru, u għat-titjiriet oħrajn kollha bejn 1 500 u 3 500 kilomentru;
c) EUR 600 għat-titjiriet kollha li ma jaqawx taħt (a) jew (b).
Fid-determinazzjoni tad-distanza, il-bażi għandha tkun l-aħħar destinazzjoni ġo liema l-fatt li l-persuna ma tħallietx titla’ jew il-kanċellazzjoni ser iddewwem il-wasla tal-passiġġier wara l-ħin skedat.
[…]”
2. Ir-Regolament (UE) Nru 376/2014
11. Il-punt 7 tal-Artikolu 2 tar-Regolament (UE) Nru 376/2014 tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill tat-3 ta’ April 2014 dwar ir-rappurtar, l-analiżi u s-segwitu ta’ okkorrenzi fl-avjazzjoni ċivili, li jemenda r-Regolament (UE) Nru 996/2010 tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill u li jħassar id-Direttiva 2003/42/KE tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill, u r-Regolamenti tal-Kummissjoni (KE) Nru 1321/2007 u (KE) Nru 1330/2007 (4) jipprovdi:
“Għall-finijiet ta’ dan ir-Regolament, japplikaw id-definizzjonijiet li ġejjin:
[…]
7) ‘okkorrenza’ tfisser kwalunkwe avveniment relatat mas-sikurezza li jipperikola jew li, jekk ma jiġix ikkoreġut jew indirizzat, jista’ jipperikola lill-inġenju tal-ajru, lil min ikun qiegħed abbord jew lil kwalunkwe persuna oħra u jinkludi b’mod partikolari aċċident jew inċident serju;”
12. L-Artikolu 4(1)(a) ta’ dan ir-regolament jipprovdi:
“1. L-okkorrenzi li jistgħu jirrappreżentaw riskju sinifikanti għas-sikurezza tal-avjazzjoni u li jaqgħu taħt il-kategoriji li ġejjin għandhom jiġu rrappurtati mill-persuni elenkati fil-paragrafu 6 permezz tas-sistemi obbligatorji ta’ rappurtar dwar l-okkorrenzi skont dan l-Artikolu:
a) okkorrenzi marbutin mat-tħaddim tal-inġenju tal-ajru, bħal:
i) okkorrenzi marbutin mal-kolliżjonijiet;
ii) okkorrenzi marbutin mat-tlugħ u l-inżul;
iii) okkorrenzi marbutin mal-karburant;
iv) okkorrenzi waqt it-titjira;
v) okkorrenzi marbutin mal-komunikazzjoni;
vi) okkorrenzi marbutin ma’ ħsara, emerġenzi u sitwazzjonijiet kritiċi oħrajn;
vii) l-inabbilitazzjoni tal-ekwipaġġ u ta’ ekwipaġġ ieħor relatat mal-okkorrenzi;
viii) il-kondizzjonijiet meteoroloġiċi jew okkorrenzi marbutin mas-sigurtà”
3. Ir-Regolament ta’ Implimentazzjoni (UE) 2015/1018
13. L-Artikolu 1 tar-Regolament ta’ Implimentazzjoni tal-Kummissjoni (UE) 2015/1018 tad-29 ta’ Ġunju 2015 li jistabbilixxi lista ta’ klassifikazzjoni tal-okkorrenzi fl-avjazzjoni ċivili li għandhom jiġu rapportati b’mod mandatorju skont ir-Regolament (UE) Nru 376/2014 tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill (5), jipprovdi:
“Il-klassifikazzjoni dettaljata tal-okkorrenzi li għandha ssir referenza għalihom matul ir-rapportar, permezz ta’ sistemi ta’ rapportar mandatorji, l-okkorrenzi skont l-Artikolu 4(1) tar-[Regolament Nru 376/2014] hija stipulata fl-Annessi I sa V ta’ dan ir-Regolament”.
14. Fil-qasam tas-sigurtà, il-punt 6(2) tal-Anness I tar-Regolament ta’ Implimentazzjoni (UE) Nru 2015/1018 isemmi, bħala “okkorrenzi skont l-Artikolu 4(1) tar-Regolament Nru 376/2014”, id-“[d]iffikultà biex jiġu kkontrollati passiġġieri intossikati, vjolenti jew li ma jirrispettawx ir-regoli”.
4. Ir-Regolament (UE) 2018/1139
15. Il-punt 3(g) tal-Anness V tar-Regolament (UE) 2018/1139 tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill tal-4 ta’ Lulju 2018 dwar regoli komuni fil-qasam tal-avjazzjoni ċivili u li jistabbilixxi Aġenzija tas-Sikurezza tal-Avjazzjoni tal-Unjoni Ewropea, u li jemenda r-Regolamenti (KE) Nru 2111/2005, (KE) Nru 1008/2008, (UE) Nru 996/2010, (UE) Nru 376/2014 u d-Direttivi 2014/30/UE u 2014/53/UE tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill, u li jħassar ir-Regolamenti (KE) Nru 552/2004 u (KE) Nru 216/2008 tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill u r-Regolament tal-Kunsill (KEE) Nru 3922/91 (6) jipprovdi li l-“bdot fil-kmand irid jieħu l-miżuri kollha meħtieġa biex inaqqas kemm jista’ jkun il-konsegwenzi fuq it-titjira ta’ passiġġieri li jġibu ruħhom ħażin”.
16. Il-punt 7.3 ta’ dan l-istess anness jipprovdi li, f’sitwazzjoni ta’ emerġenza, li tipperikola l-operazzjoni jew is-sikurezza tal-inġenju tal-ajru u/jew tal-persuni abbord, il-bdot fil-kmand irid jieħu kwalunkwe azzjoni li huwa jikkunsidra meħtieġa fl-interess tas-sikurezza. Meta azzjoni bħal din tinvolvi ksur ta’ regolamenti jew ta’ proċeduri lokali, il-bdot fil-kmand irid ikollu r-responsabbiltà li jinnotifika lill-awtoritajiet lokali kompetenti mingħajr dewmien”.
III. Il-fatti li wasslu għall-kawża, il-proċedura fil-kawża prinċipali u d-domandi preliminari
17. Kif jirriżulta mill-motivi tad-domanda preliminari, iċ-ċirkustanzi fattwali deskritti hawn taħt wasslu għall-kawża li biha hija adita l-qorti tar-rinviju. Il-passiġġier rikorrent ibbukkja titjira ma’ TAP bi tluq minn Fortaleza (il-Brażil) b’destinazzjoni għal Oslo (in-Norveġja), b’titjira ta’ konnessjoni f’Lisbona (il-Portugall), li kienet tiġi operata mill-istess kumpannija tal-ajru. Fir-rigward tal-ewwel parti tat-titjira, minn Fortaleza lejn Lisbona, it-tluq kien previst fil-21 ta’ Awwissu 2017, fil-23.05, u l-inżul fl-ajruport ta’ Lisbona fit-22 ta’ Awwissu 2017, fl-10.15. It-tieni parti tat-titjira, minn Lisbona lejn Oslo, kienet mistennija tispiċċa bl-inżul fl-ajruport tad-destinazzjoni fit-22 ta’ Awwissu 2017 fis-18.10.
18. Qabel ma jopera l-ewwel parti tat-titjira, l-ajruplan previst minn TAP kellu jagħmel titjira minn Lisbona b’destinazzjoni lejn Fortaleza. Madankollu, matul l-istess titjira, għal raġunijiet ta’ sigurtà, l-ajruplan kellu jagħmel devjazzjoni lejn Las Palmas (Spanja) sabiex jitniżżel passiġġier problematiku, li kien gidem passiġġier ieħor u aggredixxa diversi passiġġieri kif ukoll l-ekwipaġġ tal-kabina li kien ipprova jikkalmah. Konsegwentement, it-titjira b’destinazzjoni lejn Fortaleza ġarrbet dewmien ta’ erba’ sigħat u tmintax-il minuta, u dan wassal sabiex tiġi ttardjata t-titjira sussegwenti, li kellha ssir mill-istess ajruplan, li finalment illandja f’Lisbona fit-22 ta’ Awwissu 2017, fis-13.33.
19. Minħabba d-dewmien li ġarrbet it-titjira fl-ewwel parti tagħha, il-passiġġier rikorrent tilef it-titjira ta’ konnessjoni tiegħu li telqet minn Lisbona b’destinazzjoni lejn Oslo. Peress li TAP topera titjira waħda biss kuljum bejn Lisbona u Oslo, il-passiġġier rikorrent kellu jistenna t-titjira sussegwenti, prevista l-għada, u dan implika li huwa jasal fl-ajruport tad-destinazzjoni b’dewmien ta’ iktar minn 24 siegħa.
20. Il-passiġġier rikorrent talab mingħand TAP il-ħlas ta’ kumpens fl-ammont ta’ EUR 600 skont l-Artikolu 5(1)(ċ) tar-Regolament Nru 261/2004, flimkien mal-Artikolu 7(1)(ċ) ta’ dan ir-regolament. TAP irrifjutat li tikkumpensah minħabba li d-dewmien twil kien dovut għal “ċirkustanza straordinarja” fis-sens tal-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004, li l-okkorrenza tagħha teżentaha mill-obbligu li tħallas lill-passiġġieri tagħha kumpens skont l-imsemmi regolament. Il-passiġġier rikorrent, min-naħa tiegħu, qies li “ċ-ċirkustanza straordinarja” li seħħet f’dan il-każ ma tiġġustifikax il-fatt li huwa wasal fl-ajruport tad-destinazzjoni b’dewmien ta’ iktar minn 24 siegħa.
21. Peress li kellha dubji dwar l-interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni, il-qorti tar-rinviju ddeċidiet li tissospendi l-proċeduri u li tagħmel lill-Qorti tal-Ġustizzja d-domandi li ġejjin:
“1) Il-każ fejn passiġġier, matul titjira, jigdem lil passiġġieri oħra u jaggredixxi lill-ekwipaġġ li pprova jikkalmah, b’tali mod li kien jiġġustifika, skont il-kmandant tat-titjira, devjazzjoni lejn l-ajruport l-iktar qrib sabiex ikun jista’ jiġi żbarkat dan il-passiġġier u l-bagalji rispettivi tiegħu, liema fatt ta lok għal dewmien fil-wasla ta’ din it-titjira lejn id-destinazzjoni tagħha, jidħol fil-kunċett ta’ “ċirkustanzi straordinarji” msemmi fil-premessa 14 tar-Regolament (KE) Nru 261/2004?
2) ‘Ċirkustanza straordinarja’ vverifikata fit-titjira ta’ tluq, immedjatament qabel, li ġiet operata mill-istess ajruplan, hija rilevanti sabiex tiġi eskluża r-responsabbiltà tat-trasportatur tal-ajru b’rabta mad-dewmien fil-wasla ta’ dan l-ajruplan fit-titjira ta’ ritorn, li fih ġie imbarkat il-passiġġier li ressaq it-talba għal kumpens, ir-rikorrent attwali?
3) L-evalwazzjoni u l-konklużjoni min-naħa tal-konvenuta li l-provvista ta’ ajruplan ieħor ma kienx jevita d-dewmien diġà fis-seħħ kif ukoll it-trasferiment tal-passiġġier, ir-rikorrent attwali, lejn it-titjira tal-jum segwenti, inkwantu din il-kumpannija, attwalment konvenuta, kellha biss titjira kuljum lejn id-destinazzjoni finali tal-passiġġier, hija ekwivalenti għal aġir min-naħa tat-trasportatur tal-ajru, attwalment konvenuta, li fih din tal-aħħar adottat il-miżuri kollha reġonevoli minkejja li ma kienx possibbli li jiġi rrettifikat id-dewmien ikkonstatat, li jaqa’ taħt l-Artikolu 5(3) tar-Regolament (KE) Nru 261/2004?”
IV. Il-proċedura quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja
22. Id-digriet tar-rinviju tal-21 ta’ Jannar 2019 wasal fir-Reġistru tal-Qorti tal-Ġustizzja fil-31 ta’ Jannar 2019.
23. Il-Gvern Portugiż, Ġermaniż, Awstrijak u Pollakk, kif ukoll il-Kummissjoni Ewropea, ippreżentaw osservazzjonijiet bil-miktub fit-terminu previst fl-Artikolu 23 tal-Istatut tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea.
24. Permezz ta’ miżura ta’ organizzazzjoni tal-proċedura tat-8 ta’ Ottubru 2019, il-Qorti tal-Ġustizzja għamlet domandi sabiex jingħataw risposta bil-miktub lill-partijiet u lill-persuni kkonċernati kollha. Il-Qorti tal-Ġustizzja talbet ukoll informazzjoni mingħand l-Aġenzija Ewropea tas-Sikurezza tal-Avjazzjoni (“EASA”) skont l-Artikolu 24(2) tal-Istatut tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea, u stidnitha tipparteċipa fis-seduta. L-osservazzjonijiet bil-miktub fuq id-domandi li kienu s-suġġett tal-imsemmija miżuri ta’ organizzazzjoni tal-proċedura ġew ippreżentati fit-terminu previst.
25. Waqt is-seduta tal-5 ta’ Diċembru 2019, il-mandatarji ad litem ta’ TAP, tal-Gvern Portugiż, Ġermaniż u Franċiż, tal-EASA, kif ukoll tal-Kummissjoni, ippreżentaw osservazzjonijiet.
V. Analiżi ġuridika
A. Kummenti preliminari
26. Il-protezzjoni tal-passiġġieri tal-ajru fl-Unjoni Ewropea hija s-suġġett ta’ regolament li għandu bħala effett li jarmonizza parti kbira mir-regoli fil-qasam tal-kumpens u tal-assistenza lill-passiġġieri f’każ li ma jitħallewx jimbarkaw u f’każ ta’ kanċellazzjoni jew dewmien twil ta’ titjira. Ir-Regolament Nru 261/2004 fih dispożizzjonijiet li jiddeskrivu fid-dettall id-drittijiet tal-passiġġieri fil-konfront tal-kumpanniji tal-ajru. Skont is-sitwazzjoni tagħhom, il-passiġġieri jistgħu jkollhom dritt għal kumpens, jiksbu assistenza li tieħu l-forma ta’ dritt għal rimbors jew għal rotta differenti, jew ukoll jibbenefikaw minn assunzjoni tal-ispejjeż mit-trasportatur tal-ajru. Dan premess, huwa d-dritt għal kumpens minħabba dewmien twil tat-titjira, jiġifieri dewmien ta’ tliet sigħat jew iktar, skont l-Artikolu 7 tar-Regolament Nru 261/2004 (7), li huwa l-qofol tal-kawża prinċipali, kif indikat fl-introduzzjoni ta’ dawn il-konklużjonijiet.
27. Ir-Regolament Nru 261/2004 għandu l-effett ukoll li jarmonizza r-regoli li jippermettu lill-kumpanniji tal-ajru jkunu eżentati mir-responsabbiltà tagħhom fil-konfront tal-passiġġieri f’każijiet speċifiċi. It-trasportatur tal-ajru li jkun jinsab f’sitwazzjoni li tagħti lok, fil-prinċipju, għal dritt ta’ kumpens jista’ għaldaqstant jikkontesta validament dan l-obbligu billi jibbaża ruħu fuq l-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004, sakemm ikun f’pożizzjoni li jipprova li l-kanċellazzjoni hija dovuta għal “ċirkustanzi straordinarji” li ma kinux ikunu jistgħu jiġu evitati anki kieku ttieħdu l-miżuri raġonevoli kollha (8). Hija l-qorti tar-rinviju li għandha tiddetermina jekk dan huwiex il-każ fil-kawża prinċipali, filwaqt li tieħu inkunsiderazzjoni r-risposti li l-Qorti tal-Ġustizzja ser tagħti għad-domandi preliminari.
28. Effettivament, bil-fatt li adotta regolament b’dispożizzjonijiet iddettaljati, il-leġiżlatur tal-Unjoni għażel strument leġiżlattiv li ma jeħtieġx miżura ta’ traspożizzjoni jew ta’ eżekuzzjoni fuq livell nazzjonali (9). Bħalma r-regolament huwa obbligatorju fl-elementi kollha tiegħu u huwa direttament applikabbli f’kull Stat Membru, l-interpretazzjoni li tagħtih il-Qorti tal-Ġustizzja għandha tiġi applikata mill-qrati nazzjonali. F’dan ir-rigward, għandha tiġi enfasizzata l-importanza li għandha l-kooperazzjoni bejn il-Qorti tal-Ġustizzja u l-qrati nazzjonali, peress li hija ppermettiet lill-Qorti tal-Ġustizzja tipprovdi kjarifiki utli dwar l-interpretazzjoni tar-Regolament Nru 261/2004 (10). Dawn l-iskambji, li diġà taw lok għal ġurisprudenza abbundanti, kienu neċessarji, minħabba prinċipalment in-nuqqas ta’ preċiżjoni ta’ numru ta’ dispożizzjonijiet mill-imsemmi regolament, b’mod partikolari tal-kunċett ta’ “ċirkustanzi straordinarji” (11), kif ukoll ta’ lakuni legali eżistenti. Biex jirrimedja għal dawn l-insuffiċjenzi, il-leġiżlatur iddeċieda li jniedi proċedura ta’ reviżjoni ta’ dan l-att ġuridiku, li għadha pendenti (12). Huwa f’dan l-isfond li l-Qorti tal-Ġustizzja ser ikollha, għal darba oħra, tieħu r-rwol li tiddirieġi l-evoluzzjoni tad-dritt tal-Unjoni. Min-naħa tiegħi, f’dawn il-konklużjonijiet ser neżamina d-domandi preliminari fl-ordni li fihom saru mill-qorti tar-rinviju.
B. Fuq l-ewwel domanda
1. L-aġir vjolenti ta’ passiġġier bħala riskju għas-sigurtà fl-ajru
29. Permezz tal-ewwel domanda tagħha, il-qorti tar-rinviju tistaqsi jekk l-atti ta’ aggressjoni fiżika, kif deskritti f’dawn il-konklużjonijiet, imwettqa matul titjira minn passiġġier fil-konfront tal-passiġġieri l-oħra kif ukoll tal-membri tal-ekwipaġġ tal-kabina jistgħux jitqiesu bħala “ċirkustanzi straordinarji”.
30. Il-formulazzjoni stess tar-Regolament Nru 261/2004 ma fiha ebda definizzjoni legali ta’ dan il-kunċett. It-tieni sentenza tal-premessa 14 tal-imsemmi regolament tipprovdi madankollu ċerti indikazzjonijiet. Għaldaqstant, tali ċirkustanzi jistgħu jseħħu f’każ ta’ “riskji marbuta mas-sigurtà” (13). Madankollu tqum id-domanda dwar liema huma r-riskji marbutin mas-sigurtà li jistgħu jikkostitwixxu ċirkustanzi straordinarji fil-qasam speċifiku tat-trasport bl-ajru tal-passiġġieri.
31. Fil-fehma tiegħi, l-eżami ta’ din id-domanda teħtieġ interpretazzjoni li tieħu inkunsiderazzjoni l-kuntest ġuridiku applikabbli għall-qasam ikkonċernat (14). Ir-Regolament Nru 261/2004 ma jistax jiġi interpretat mingħajr il-kuntest politiku, soċjoekonomiku u teknoloġiku li fih ġie adottat, kif ukoll l-iżviluppi regolamentari li seħħew sussegwentement f’dan il-qasam (15). Dan l-approċċ, li jikkompleta l-metodi l-oħra ta’ interpretazzjoni rrikonoxxuti fil-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja (16), ser jippermettili nidentifika r-riskji rrikonoxxuti mil-leġiżlatur tal-Unjoni fl-istat attwali tal-evoluzzjoni tat-trasport bl-ajru tal-passiġġieri. Dan ser jippermetti wkoll lill-Qorti tal-Ġustizzja tinterpreta l-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004 f’armonija mal-atti rilevanti l-oħra, filwaqt li tikkontribwixxi għaldaqstant għall-unità tal-ordinament ġuridiku tal-Unjoni.
32. Mill-analiżi tal-atti ġuridiċi rilevanti kollha li jirregolaw it-trasport bl-ajru tal-passiġġieri, jirriżulta li l-leġiżlatur tal-Unjoni jagħti importanza partikolari lis-sigurtà, peress li r-Regolament Nru 261/2004 jipprevedi huwa stess fl-Artikolu 2(j) tiegħu li, meta l-passiġġieri ma jitħallewx jitilgħu, dan jista’ jkun iġġustifikat minħabba raġunijiet “ta’ sigurezza u sigurtá”. Ninnota li l-formulazzjoni ta’ din id-dispożizzjoni ma teskludix li r-riskju, li għalih din tirreferi, ikun imputabbli għall-aġir vjolenti ta’ passiġġier.
33. Għandu jissemma wkoll ir-Regolament Nru 376/2014 dwar ir-rappurtar, l-analiżi u s-segwitu ta’ okkorrenzi fl-avjazzjoni ċivili, kif ukoll l-atti ġuridiċi relatati magħhom. Ir-Regolament ta’ Implimentazzjoni 2015/1018 jistabbilixxi lista li tikklassifika l-okkorrenzi li jistgħu jippreżentaw riskju kbir għas-sigurtà fl-ajru, li għandhom jiġu nnotifikati b’mod obbligatorju mill-professjonisti tal-avjazzjoni skont ir-Regolament Nru 376/2014. Il-punt 6(2) tal-Anness I tar-Regolament ta’ Implimentazzjoni Nru 2015/1018 isemmi bħala okkorrenzi marbutin mas-sigurtà matul l-operat tal-inġenju tal-ajru d-“[d]iffikultà biex jiġu kkontrollati passiġġieri intossikati, vjolenti jew li ma jirrispettawx ir-regoli”. Għaldaqstant, għandu jiġi osservat li l-leġiżlazzjoni tal-Unjoni tqis espressament li aġir vjolenti ta’ passiġġier fil-konfront ta’ okkupanti oħra tal-inġenju tal-ajru, kif ikkonstatat fil-kawża prinċipali, jikkostitwixxi riskju kbir li jagħti lok għal obbligu ta’ notifika lill-awtoritajiet kompetenti.
34. Ir-Regolament 2018/1139 li jikkonċerna r-regoli komuni fil-qasam tal-avjazzjoni ċivili u li jistabbilixxi Aġenzija tas-Sikurezza tal-Avjazzjoni tal-Unjoni Ewropea, jirriżulta li huwa rilevanti wkoll f’dan il-kuntest, peress li jagħti rwol ċentrali lill-bdot fil-kmand abbord, billi jafdalu fil-punt 1.3 tal-Anness V tiegħu r-responsabbiltà “għas-sikurezza tal-inġenju tal-ajru u għas-sikurezza tal-membri kollha tal-ekwipaġġ, tal-passiġġieri u tal-merkanzija abbord”. Id-dispożizzjoni li tinsab fil-punt 3(g) tal-Anness V tiegħu, jidhirli li hija ta’ rilevanza partikolari, peress li tipprevedi li “bdot fil-kmand irid jieħu l-miżuri kollha meħtieġa biex inaqqas kemm jista’ jkun il-konsegwenzi fuq it-titjira ta’ passiġġieri li jġibu ruħhom ħażin”. Il-punt 7.3 ta’ dan l-istess anness jipprovdi li “[f]’sitwazzjoni ta’ emerġenza, li tipperikola l-operazzjoni jew is-sikurezza tal-inġenju tal-ajru u/jew tal-persuni abbord”, il-bdot fil-kmand irid jieħu kwalunkwe azzjoni li huwa jikkunsidra meħtieġa fl-interess tas-sigurtà. Ninnota li din id-dispożizzjoni hija fformulata f’termini suffiċjentement wiesa’ sabiex tkun tista’ tikklassifika l-aggressjoni fiżika ta’ passiġġier kontra persuni oħra abbord ajurplan f’każ bħalma huwa dan ta’ din il-kawża bħala riskju għas-sigurtà fl-ajru.
35. Fuq livell tad-dritt internazzjonali, għandha tissemma il-Konvenzjoni ta’ Tokjo, li għaliha huma partijiet kontraenti l-Istati Membri kollha, iżda mhux l-Unjoni. Għalkemm – b’kuntrast ma’ strumenti oħra tad-dritt internazzjonali li jirregolaw il-materji marbutin mat-trasport bl-ajru (17)– din il-konvenzjoni ma tifformax parti integrali mill-ordni ġuridika tal-Unjoni, fin-nuqqas ta’ traspożizzjoni espliċita li tkun tirrifletti l-eventwali trasferiment tal-kompetenzi tal-Istati Membri lill-Unjoni (18), xorta waħda ċerti paralleliżmi ta’ natura normattiva juru konvinzjoni legali komuni. Għaldaqstant, jidhirli li huwa permissibbli li wieħed jirrikorri għall-Konvenzjoni ta’ Tokjo bħala strument ta’ riferiment għall-finijiet tal-interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni. Skont l-Artikolu 1(1) tagħha, din il-konvenzjoni tapplika għall-“ksur tal-liġijiet kriminali”, kif ukoll “għall-atti li, indipendentement minn jekk jikkostitwixxux reat, jistgħu jikkompromettu jew jikkompromettu s-sigurtà tal-inġenju tal-ajru jew tal-persuni jew oġġetti abbord, jew jippreġudikaw il-bon ordni u d-dixxiplina abbord”. L-istess bħad-dispożizzjonijiet imsemmija iktar ’il fuq tar-Regolament 2018/1139, l-Artikolu 6(1) tal-imsemmija konvenzjoni jawtorizza lill-bdot fil-kmand tal-inġenju tal-ajru jieħu l-miżuri raġonevoli, inkluż il-miżuri ta’ restrizzjoni, li huma neċessarji biex “tkun iggarantita s-sigurtà tal-inġenju tal-ajru jew tal-persuni abbord” meta huwa jkollu raġuni għaliex jemmen “li persuna ikkommettiet jew wettqet jew dalwaqt ser tikkommetti jew twettaq abbord reat jew att, imsemmi fl-Artikolu 1(1)” (19). Il-kriterji sabiex tiġi applikata l-Konvenzjoni ta’ Tokjo bħala strument ta’ riferiment għall-finijiet tal-interpretazzjoni jidhirli li huma ssodisfatti f’dan il-każ, peress li l-aggressjoni fiżika tikkostitwixxi, ħlief għal eċċezzjoni, att punibbli b’sanzjoni kriminali skont il-liġijiet kriminali tal-Istati Membri tal-Unjoni.
36. Minn dawn l-elementi jirriżulta li, sa fejn il-leġiżlazzjoni tal-Unjoni u d-dritt internazzjonali jikklassifikaw l-aġir vjolenti ta’ passiġġier fil-konfront tal-passiġġieri l-oħra bħala riskju kbir għas-sigurtà fl-ajru, kif ukoll tal-membri tal-ekwipaġġ, bħalma huwa f’dan il-każ, ma jistax jiġi eskluż mill-ewwel li s-sitwazzjoni deskritta tikkostitwixxi “ċirkustanza straordinarja” fis-sens tal-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004.
2. Analiżi tan-natura straordinarja mill-perspettiva tal-kriterji stabbiliti mill-ġurisprudenza
37. Ċertament, kif diġà indikat il-Qorti tal-Ġustizzja fil-ġurisprudenza tagħha, ir-“riskji marbuta mas-sigurtà” – l-istess bħaċ-ċirkustanzi l-oħra msemmija fil-premessa 14 tar-Regolament Nru 261/2004 – ma jistgħux jikkostitwixxu “ċirkustanzi straordinarji” li jistgħu jwasslu sabiex jeżentaw mir-responsabbiltà lit-trasportatur tal-ajru (20). Wieħed għandu jżomm f’moħħu li, peress li jwassal għal deroga mir-regola normali, jiġifieri l-ħlas ta’ kumpens, li jissodisfa l-għan tal-protezzjoni tal-konsumaturi, il-kunċett ta’ “ċirkustanzi straordinarji” imsemmi fl-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004 għandu jiġi interpretat b’mod strett (21).
38. Skont ġurisprudenza stabbilita, dan il-kunċett jeżiġi pjuttost li jkunu ssodisfatti żewġ kundizzjonijiet kumulattivi, jiġifieri (a) li l-avvenimenti ma jkunux inerenti għall-eżerċizzju normali tal-attività tat-trasportatur bl-ajru u (b) li dawn ma jaqgħux taħt il-kontroll effettiv ta’ dan tal-aħħar (22). Sabiex jiġi vverifikat li dawn il-kriterji huma ssodisfatti huwa neċessarju li ssir evalwazzjoni każ b’każ. Konsegwentement, hemm lok li jsir eżami rigoruż tal-imsemmija kriterji filwaqt li jittieħed inkunsiderazzjoni l-qafas fattwali kif jirriżulta mid-deċiżjoni tar-rinviju.
a) L-inerenza tal-avveniment fl-eżerċizzju normali tal-attività tat-trasportatur tal-ajru
39. L-ewwel kriterju jimplika, jekk wieħed janalizza l-każistika fil-qasam, li l-avveniment inkwistjoni ma huwiex marbut b’mod intrinsiku, inseparabbli u tipiku mat-trasport bl-ajru tal-passiġġieri. Fi kliem ieħor, il-kunċett ineżami jinkludi l-avvenimenti li ma jaqgħux taħt il-kors normali tal-affarijiet fil-kuntest tal-organizzazzjoni u/jew tat-twettiq ta’ trasport bl-ajru. Għaldaqstant, huwa jkopri l-avvenimenti kollha li ma humiex marbuta mal-operazzjonijiet tat-trasport bl-ajru effettiv, iżda li, bħala ċirkustanzi esterni partikolari, jippreġudikaw it-twettiq previst ta’ dawn l-operazzjonijiet, u saħansitra jrenduh impossibbli.
40. Preliminarjament, jeħtieġ li jitfakkar li – daqskemm tista’ tidher ovvja – il-funzjoni tat-traffiku tal-ajru ċivili hija li jippermetti t-trasport ta’ passiġġieri u ta’ merkanzija għal distanzi twal. It-trasport tal-passiġġieri u merkanzija jikkostitwixxi attività ekonomika importanti, li titwettaq fil-parti l-kbira tal-każijiet minn impriżi privati, u jikkontribwixxi għaldaqstant għall-ekonomija tal-Unjoni. Għal dak li jirrigwarda b’mod partikolari t-trasport ta’ passiġġieri, irrid nikkonstata li l-iffaċilitar tal-ispostament bl-ajruplan ippermetta li ċ-ċittadini tal-Unjoni jkunu qrib ta’ xulxin u li jkunu konnessi aħjar mal-bqija tad-dinja. Il-provvista abbundanti tar-rotot bl-ajru ppermettiet lil diversi ċittadini tal-Unjoni jivvjaġġaw, jistudjaw u jaħdmu fl-Ewropa u lil hinn minnha. Barra minn hekk, in-numru u l-frekwenza tat-titjiriet żdiedu b’mod sostanzjali grazzi għall-ħolqien tas-suq intern tal-avjazzjoni, ambjent dejjem iktar kompetittiv li ppermetta evoluzzjoni favorevoli tal-prezzijiet (23).
41. Minn din il-perspettiva, jidhirli ċar ukoll li la l-edukazzjoni u lanqas is-sanzjoni tal-passiġġieri li jaġixxu b’mod vjolenti ma jistgħu jitqiesu b’mod raġonevoli bħala li jifformaw parti mill-funzjonijiet tat-traffiku bl-ajru ċivili. Anki jekk huwa minnu li l-passiġġieri jiġu informati bl-istruzzjonijiet tas-sigurtà mill-ekwipaġġ tal-kabina qabel kull titjira, huwa madankollu minnu li din il-prattika hija intiża li tiggarantixxi biss l-andament tajjeb tat-trasport. L-istruzzjonijiet tas-sigurtà huma intiżi b’mod li jgħinu lill-passiġġieri jiffamiljarizzaw ruħhom mar-riskji inerenti mat-trasport bl-ajru, jiġifieri r-riskji li jweġġgħu waqt it-tluq, it-turbulenzi, it-telf tal-pressa fil-kabina, il-manuvra tal-inżul, eċċ (24).
42. Min-naħa l-oħra, dawn l-istruzzjonijiet tas-sigurtà ma jittrattawx il-problema iktar ġenerali tal-użu tal-vjolenza fir-relazzjonijiet interpersonali, u dan bir-raġun, peress li dan jiżboq il-kuntest tat-trasport, kif ser nispjega iktar ’il quddiem. Il-passiġġieri huma, min-naħa tagħhom, obbligati li jsegwu l-istruzzjonijiet tal-persunal. Ħlief għal eċċezzjonijiet rari ħafna, ħadd ma jikkontesta verament il-kompetenza tal-ekwipaġġ tal-kabina għal dak li jikkonċerna l-funzjonament tal-inġenju tal-ajru, kif ukoll l-awtorità tiegħu għaż-żamma tal-bon ordni u tad-dixxiplina abbord.
43. Kif sostnew diversi partijiet intervenjenti f’din il-kawża, l-aġir vjolenti ta’ ċerti passiġġieri fil-konfront ta’ passiġġieri oħra u fil-konfront tal-ekwipaġġ tal-kabina ma jirrappreżentax madankollu avveniment li jaqa’ tipikament taħt l-operazzjonijiet tat-trasportatur tal-ajru. Sfortunatament għall-persuni kollha involuti, l-aggressjoni fiżika tista’ sseħħ fi kwalunkwe sitwazzjoni oħra u tista’ tkun dovuta għal diversi raġunijiet. Ftit minnhom jistgħu jkunu marbuta strettament mal-personalità tal-aggressur, filwaqt li oħrajn, bħalma huwa l-istress, huma dovuti għas-sitwazzjoni speċifika li fiha jkun jinsab l-aggressur matul it-titjira (25).
44. Dan premess, għandu jiġi kkonstatat li d-deċiżjoni tar-rinviju ma fiha ebda preċiżazzjoni dwar l-oriġini tal-attitudni aggressiva tal-passiġġier inkwistjoni. Għal din ir-raġuni, u peress li huwa impossibbli li jiġu elenkati l-każijiet kollha li jistgħu jagħtu lok għal aġir vjolenti ta’ passiġġier abbord ajruplan, il-Qorti tal-Ġustizzja ser ikollha tillimita ruħha għal kunsiderazzjonijiet ta’ natura ġenerali fir-risposta tagħha għall-ewwel domanda preliminari.
45. Għal finijiet ta’ eżawriment, nixtieq nenfasizza li l-fatt li kultant ikun hemm każijiet iżolati ta’ aggressjoni fiżika ma jidhirlix li jikkostitwixxi, minnu nnifsu, raġuni biżżejjed sabiex wieħed jiddeduċi li l-użu tal-vjolenza huwa inerenti għat-twettiq normali tal-attività tat-trasport bl-ajru tal-passiġġieri. F’dan ir-rigward, naqbel mar-riżervi espressi mill-Avukat Ġenerali Tanchev fil-konklużjonijiet tiegħu fil-Kawża C‑501/17, Germanwings (26), fir-rigward tal-argument li l-frekwenza ta’ avveniment għandha tikkostitwixxi kriterju ta’ limitazzjoni/ta’ distinzjoni. Irrid nikkonstata li, indipendentement mill-validità dubjuża ta’ dan l-argument, ma hemm ebda prova f’din il-kawża li tikkorroborah, peress li l-intervenjenti kollha waslu għall-konklużjoni li l-użu tal-vjolenza abbord ajruplan jikkostitwixxi avveniment pjuttost rari jew, fi kwalunkwe każ, mhux iktar frekwenti minn bnadi oħra (27).
46. Peress li l-użu tal-vjolenza min-naħa ta’ passiġġier fil-konfront ta’ passiġġieri oħra u/jew tal-ekwipaġġ tal-kabina huwa ’l bogħod minn dak li wieħed jista’ jqis bħala aġir soċjalment aċċettabbli, u huwa wkoll punibbli mid-dritt kriminali tal-Istati Membri, huwa jirrappreżenta b’mod ċar avveniment li ma huwiex relatat mat-trasport bl-ajru. Ma jidħolx fil-kors normali tal-affarijiet fil-kuntest tal-organizzazzjoni u/jew tat-twettiq ta’ trasport bl-ajru. Huwa jista’ wkoll jippreġudikah jekk din il-vjolenza tkun diretta lejn l-istruttura tal-inġenju tal-ajru u lejn il-persunal responsabbli mill-funzjonament tiegħu. Il-leġiżlazzjonijiet nazzjonali ġeneralment jieħdu dan inkunsiderazzjoni meta jikklassifikaw tali att ta’ aggressjoni bħala “reat aggravat”.
47. Mill-premess jirriżulta li l-avveniment kontenzjuż ma huwiex inerenti għall-eżerċizzju normali tal-attività tat-trasportatur bl-ajru kkonċernat.
b) Il-kontroll fuq l-avveniment
48. It-tieni kriterju jeżiġi li l-avveniment inkwistjoni ma jaqax taħt il-kontroll effettiv tat-trasportatur tal-ajru. Kif ġie espost iktar ’il fuq (28), l-attitudni aggressiva ta’ individwu tista’ tkun dovuta għal diversi raġunijiet, ħaġa li trendi kważi impossibbli li din tiġi antiċipata u li wieħed jirreaġixxi għaliha b’mod adegwat. Fid-dawl ta’ din l-imprevedibbiltà u fid-dawl tal-fatt li l-aġir vjolenti ta’ passiġġier, kif deskritt fid-deċiżjoni tar-rinviju, ma huwiex inerenti għat-trasport bl-ajru, jidhirli li ma huwiex xieraq li r-responsabbiltà esklużiva fil-qasam tal-prevenzjoni u tar-repressjoni ta’ inċidenti vjolenti abbord l-ajruplan tiġi attribwita lit-trasportatur tal-ajru. Peress li, l-ewwel nett, l-osservanza tar-regoli ta’ ċiviltà hija meħtieġa fis-sitwazzjonijiet kollha tal-ħajja ta’ kuljum u, it-tieni nett, l-ekwipaġġ tal-kabina jikkostitwixxi l-punt ta’ kuntatt ippreferut għall-finijiet li jsolvi b’mod bonarju kull tilwima eventwali bejn il-passiġġieri, jidhirli li kull passiġġier għandu jassumi r-responsabbiltà tal-aġir tiegħu kif ukoll tal-konsegwenzi li jirriżultaw minnu.
49. Jien nifhem l-argument imressaq minn diversi Stati Membri li ppreżentaw osservazzjonijiet f’din il-kawża, b’mod partikolari l-Gvern Ġermaniż u Pollakk, li skonthom l-ekwipaġġ tal-kabina għandu biss mezzi limitati ħafna sabiex jikkontrollaw passiġġier aggressiv. Fil-fatt, anki jekk il-bdot fil-kmand u l-ekwipaġġ tal-kabina jistgħu jagħtu ordnijiet konkreti lil passiġġier (jitolbuh biex jikkalma, iwissuh, jagħtuh siġġu ieħor, eċċ) jew jissuġġettawh għal miżuri ta’ restrizzjoni sabiex jiżguraw is-sigurtà tat-titjira, huma ma jistgħux, madankollu, jikkontrollawh b’mod li jeskludu kompletament it-tfixkil tat-titjira minn dan il-passiġġier li, kif ġie indikat qabel, jaqa’ taħt ir-responsabbiltà proprja ta’ dan tal-aħħar.
50. Din il-kunsiderazzjoni tapplika iktar u iktar għall-prevenzjoni ta’ tali inċidenti vjolenti, peress li, ġeneralment, it-trasportaturi tal-ajru ma jkollhom ebda informazzjoni li tippermettilhom jikkonkludu li passiġġier abbord l-inġenju tal-ajru ser jaġixxi aggressivament b’mod li jikkomprometti s-sigurtà tat-titjira. Min-naħa l-oħra, it-trasportaturi tal-ajru ma għandhomx id-dritt li jirrifjutaw li jtellgħu passiġġier li, f’dak il-mument, ikun qiegħed jaġixxi b’mod normali. Wieħed ma għandux jinsa wkoll li meta inċident vjolenti jseħħ wara li t-tluq ta’ ajruplan, l-ekwipaġġ tal-kabina ma jkunx għadu jista’ jirrikorri għall-miżuri ta’ prevenzjoni, u għaldaqstant il-kamp ta’ azzjoni tiegħu tkun limitata għall-miżuri ta’ repressjoni msemmija iktar ’il fuq, u dan fl-ispazju ridott ħafna ta’ kabina ta’ ajruplan.
51. Jien naqbel mal-fehma tal-Gvern Awstrijak u tal-Kummissjoni, li skonthom is-sitwazzjoni għandha tkun is-suġġett ta’ evalwazzjoni fundamentalment differenti jekk passiġġier ikun wera aġir problematiku diġà qabel, jiġifieri matul it-tlugħ tal-passiġġier, u li t-trasportatur tal-ajru seta’ għaldaqstant ikun jaf bih. F’dan il-każ, jidhirli li ma huwiex iġġustifikat li t-trasportatur tal-ajru jkun eżentat mir-responsabbiltà tiegħu, billi jitħalla jinvoka validament ċirkustanza straordinarja jekk il-passiġġier ikkonċernat jibda mbagħad jaġixxi b’mod mhux xieraq jew ikompli jġib ruħu b’dan il-mod (29). L-interpretazzjoni tad-dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni ċċitati iktar ’il fuq kif ukoll il-Konvenzjoni ta’ Tokjo, li jagħtu lill-bdot fil-kmand is-setgħa li jieħu l-miżuri neċessarji sabiex jiżgura s-sigurtà tat-titjira (30), għandha neċessarjament tinkludi l-idea ta’ prevenzjoni tar-riskji, sa fejn huwa possibbli, sabiex l-imsemmija dispożizzjonijiet jkunu jistgħu jkunu effettivi.
52. Fid-dawl tar-restrizzjonijiet li huwa normalment limitat bihom l-ekwipaġġ tal-kabina fil-kuntest tal-prevenzjoni u tar-repressjoni ta’ tali riskji, l-iżbark ta’ passiġġier vjolenti fl-ajruport aċċessibbli l-iktar qrib – bħala miżura aħħarija – ma jidhirx li hija għażla irraġonevoli jekk il-bdot fil-kmand jidhirlu, wara li jaħsibha sew, u b’teħid inkunsiderazzjoni taċ-ċirkustanzi tal-każ partikolari, li t-tkomplija tat-titjira f’dawn iċ-ċirkustanzi tirriżulta li hija impossibbli, taħt piena li tiġi kompromessa s-sigurtà tal-inġenju tal-ajru jew tal-persuni abbord. Barra minn hekk, irrid nikkonstata li dan huwa preċiżament dak li d-dispożizzjonijiet imsemmija rispettivament fl-Artikolu 6(1)(ċ) u fl-Artikolu 8(1) tal-Konvenzjoni ta’ Tokjo jawtorizzaw lill-bdot fil-kmand li jagħmel meta jiffaċċja tali sitwazzjoni (31).
53. Mill-kunsiderazzjonijiet preċedenti jirriżulta li jekk, bl-użu tal-miżuri li huwa awtorizzat jirrikorri għalihom, l-ekwipaġġ tal-kabina ma jasalx jikkalma passiġġier, u li dan jikkomprometti s-sigurtà tat-titjira, pereżempju billi jipperikola l-integrità fiżika tal-persuni abbord l-inġenju tal-ajru jew billi jfixklu – din is-sitwazzjoni tikkostitwixxi ċirkustanza li ma taqax taħt il-kontroll tat-trasportatur tal-ajru fis-sens tat-tieni kriterju stabbilit mill-ġurisprudenza. Dan huwa ċertament il-każ f’sitwazzjoni bħalma hija din tal-kawża prinċipali, li fiha l-passiġġier problematiku jigdem passiġġieri oħra u jaggredixxi l-ekwipaġġ tal-kabina li kien qiegħed jipprova jikkalmah.
54. L-eżami tal-fatti tiegħi jwassalni sabiex nikkonkludi li ż-żewġ kriterji li l-ġurisprudenza żviluppat għall-finijiet li tiddefinixxi “ċirkustanza straordinarja” fis-sens tal-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004, kif interpretat fid-dawl tal-premessi 14 u 15 ta’ dan ir-regolament, huma ssodisfatti f’dan il-każ.
3. Ir-risposta għall-ewwel domanda
55. Abbażi ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet, ir-risposta li għandha tingħata għall-ewwel domanda preliminari għandha tkun li l-fatt li, matul titjira, passiġġier jigdem passiġġieri oħra u jaggredixxi lill-ekwipaġġ tal-kabina li pprova jikkalmah, b’mod li jiġġustifika, f’għajnejn il-bdot fil-kmand, minħabba raġunijiet ta’ sigurtà, devjazzjoni tat-titjira lejn l-ajruport l-iktar qrib sabiex jiżbarka lill-passiġġier inkwistjoni u l-bagalji tiegħu, bl-implikazzjoni li l-imsemmija titjira tasal tard fid-destinazzjoni tagħha, jaqa’ taħt il-kunċett ta’ “ċirkustanzi straordinarji” imsemmi fl-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004.
C. Fuq it-tieni domanda
56. Permezz tat-tieni domanda preliminari tagħha, il-qorti tar-rinviju tistaqsi, essenzjalment, jekk l-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004 għandux jiġi interpretat fis-sens li, sabiex jeżenta ruħu mill-obbligu li jħallas lill-passiġġier il-kumpens mitlub minħabba d-dewmien twil tat-titjira abbażi tal-Artikolu 7 tal-imsemmi regolament, trasportatur tal-ajru jistax ukoll jinvoka ċ-ċirkustanzi straordinarji li jkunu seħħew, mhux matul it-titjira bbukkjata mill-passiġġier, iżda fl-istess jum matul it-titjira preċedenti operata mill-istess ajruplan previst għat-titjira bbukkjata, fil-kuntest tas-sistema ta’ rotazzjoni tal-ajruplani bejn l-ajruporti.
1. Il-preċedenti fil-ġurisprudenza
57. F’dan ir-rigward, jeħtieġ l-ewwel nett li tinġibed l-attenzjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja għall-fatt li hija diġà kellha l-okkażjoni tieħu pożizzjoni – iżda biss impliċitament – fuq din il-kwistjoni ta’ liġi. Fil-fatt, fil-kawża li tat lok għas-sentenza Pešková u Peška (32), hija aċċettat li tkun tista’ tiġi invokata ċ-ċirkustanza straordinarja, f’dan il-każ minħabba kolliżjoni mal-għasafar, anki jekk din ma kinitx affettwat it-titjira bbukkjata mill-passiġġier li waslet tard, iżda t-titjira preċedenti magħmula mill-istess inġenju tal-ajru fil-kuntest tal-iskeda ppjanata tat-titjiriet. Bl-istess mod, fil-kawża li tat lok għas-sentenza Germanwings (33), il-fatt li ppenetra musmar f’tajer matul it-titjira li ppreċediet it-titjira li waslet tard tqies bħala ċirkustanza straordinarja. Minn dan isegwi li d-domanda preliminari għandha tingħata risposta fl-affermattiv abbażi tal-imsemmija sentenzi.
2. Interpretazzjoni tad-dispożizzjonijiet rilevanti
58. F’każ li l-Qorti tal-Ġustizzja jidhrilha li din il-ġurisprudenza ma tagħtix, waħedha, risposta suffiċjenti għad-domanda preliminari, nissuġġerixxi li r-raġunament jiġi kkompletat b’interpretazzjoni tad-dispożizzjonijiet rilevanti. Dan premess, ninnota li la l-formulazzjoni u lanqas l-ispirtu u l-għan tal-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004, interpretat fid-dawl tal-premessa 15 tiegħu ma jippermettu li jiġi konkluż li ċ-ċirkustanzi straordinarji – bħal, f’dan il-każ, passiġġier vjolenti li jipperikola s-sigurtà abbord l-ajruplan – għandhom jikkonċernaw direttament it-titjira li, fl-aħħar mill-aħħar, hija affettwata minn dawn iċ-ċirkustanzi straordinarji fil-forma ta’ kanċellazzjoni jew ta’ dewmien.
a) Ir-rekwiżit ta’ rabta kawżali bejn iċ-“ċirkustanzi straordinarji” u l-kanċellazzjonijiet jew id-dewmien twil
59. Min-naħa l-oħra, għal dak li jirrigwarda l-formulazzjoni tal-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004, l-eżami ta’ diversi verżjonijiet lingwistiċi ta’ din id-dispożizzjoni jwassal sabiex jiġi konkluż li s-sempliċi rabta kawżali bejn iċ-ċirkustanzi straordinarji u l-kanċellazzjoni jew id-dewmien huwa suffiċjenti (34). Din l-interpretazzjoni hija kkonfermata mill-formulazzjoni tal-premessa 15 tal-imsemmi regolament, li minnha jirriżulta li l-kanċellazzjoni jew id-dewmien għandhom ikunu kkaġunati minn deċiżjoni li tirrigwarda l-ġestjoni tat-traffiku fl-ajru, fir-rigward ta’ “inġenju ta’ l-ajru partikolari” u li taffettwa “titjira waħda jew aktar titjiriet ta’ dak l-inġenju ta’ l-ajru” (35). Fi kliem ieħor, dak li huwa rilevanti huwa li l-katina kawżali ssoktat sal-kanċellazzjoni jew sad-dewmien inkwistjoni.
60. Barra minn hekk, għandu jiġi kkonstatat li, inkwantu l-premessa 15 tar-Regolament Nru 261/2004 ssemmi sitwazzjoni fejn diversi titjiriet imwettqa mit-trasportatur tal-ajru bl-istess ajruplan ikunu affettwati miċ-ċirkustanzi straordinarji, il-leġiżlatur jidher li kkunsidra, inter alia, każijiet bħal dan tal-kawża prinċipali, fejn it-trasportatur tal-ajru implimenta sistema ta’ rotazzjoni tal-ajruplani biex iservi ċerta konnessjonijiet bl-ajru. Kif irrimarkaw diversi intervenjenti f’din il-kawża fl-osservazzjonijiet tagħhom, tali sistema ta’ rotazzjoni tikkostitwixxi prattika komuni fil-qasam tat-trasport ta’ passiġġieri bl-ajru, li hija dovuta għall-ħtieġa li l-ajruplani jintużaw b’mod ekonomikament għaqli (36).
b) Ir-rekwiżit ta’ adozzjoni tal-miżuri raġonevoli kollha sabiex jiġu evitati l-kanċellazzjonijiet jew id-dewmien twil
61. Minn naħa, l-interpretazzjoni estensiva tal-Artikolu 7 tar-Regolament Nru 261/2004, li jintitola lill-passiġġieri jieħdu kumpens anki fil-każ fejn il-kanċellazzjoni jew id-dewmien twil ikunu ġew ikkaġunati minn ċirkustanzi straordinarji li jseħħu matul it-titjira preċedenti, tidher konformi mal-għan imfittex mill-imsemmi regolament, li huwa li jiġi ggarantit livell għoli ta’ protezzjoni lill-passiġġiera tal-ajru. Fil-fatt, kif fakkret il-Qorti tal-Ġustizzja fil-kawżi li taw lok għas-sentenza Nelson et (37), il-kumpens fil-forma ta’ somma f’daqqa previst fl-imsemmi artikolu jirrifletti dan l-għan inkwantu jippermetti li jiġi rrimedjat telf ta’ ħin subit mill-passiġġieri mingħajr il-ħtieġa li dawn tal-aħħar juru li huma ġarrbu dannu individwalizzat.
62. Min-naħa l-oħra, huwa ċar li l-fatt li tiġi imposta responsabbiltà mingħajr limitu fiż-żmien, ibbażata fuq is-sempliċi rabta kawżali u mingħajr ma jkunu previsti kriterji ta’ aġġustament, iwassal sabiex ma jittiħidx inkunsiderazzjoni l-bilanċ delikat li għamel il-leġiżlatur tal-Unjoni bejn l-interessi tal-passiġġieri tal-ajru u dawk tat-trasportaturi tal-ajru mal-adozzjoni tar-Regolament Nru 261/2004. Fil-fatt, huwa pprova jistabbilixxi bilanċ bejn dawn l-interessi diverġenti, billi pprovda li t-trasportaturi tal-ajru huma eżentati mill-obbligu li jħallsu kumpens jekk dawn ikunu f’pożizzjoni li jipprovaw li l-kanċellazzjoni jew id-dewmien twil ikkaġunat miċ-ċirkustanzi straordinarji kollha ma setgħux jiġu evitati anki li kieku kienu ttieħdu l-miżuri raġonevoli kollha (38).
63. Mill-punti esposti hawn fuq jirriżulta li, fil-prinċipju, ma hemm ebda limitazzjoni temporali li tipprekludi l-applikazzjoni tal-Artikolu 7 tar-Regolament Nru 261/2004 għal sitwazzjoni bħal dik tal-każ ineżami, fejn ġiet implimentata s-sistema ta’ rotazzjonijiet tat-titjiriet, peress li din id-dispożizzjoni teżiġi biss rabta kawżali bejn iċ-ċirkustanzi straordinarji fil-kuntest tat-titjira preċedenti u l-kanċellazzjoni jew id-dewmien twil tat-titjira bbukkjata mill-passiġġier. Dan premess, ninnota li, skont l-informazzjoni pprovduta mill-qorti tar-rinviju, id-devjazzjoni tat-titjira provenjenti minn Lisbona lejn l-ajruport ta’ Las Palmas wara l-inċident abbord kienet il-kaġun tad-dewmien għat-tluq tat-titjira li fuqha kien jinsab il-passiġġier rikorrent, minn Fortaleza għal Lisbona. Għaldaqstant, bla ħsara għall-verifiki fattwali li huwa obbligu tal-qorti nazzjonali, ma jistax jiġi eskluż li l-Artikolu 7 tar-Regolament Nru 261/2004 jista’ jiġi applikat fil-każ ineżami.
64. Madankollu, it-trasportatur tal-ajru jkun jista’ jiġi eżentat mill-obbligu li jħallas kumpens abbażi tal-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004, jekk huwa jkun f’pożizzjoni li juri li l-kanċellazzjoni jew id-dewmien twil ikkaġunat miċ-ċirkustanzi straordinarji ma setax jiġi evitat anki kieku kienu ttieħdu l-“miżuri raġonevoli” kollha (39). Il-punt dwar jekk din il-kundizzjoni hijiex issodisfatta f’dan il-każ jiddependi mill-portata ta’ dan il-kunċett tad-dritt tal-Unjoni, kwistjoni li hija s-suġġett tat-tielet domanda preliminari u li ser tiġi analizzata hawn taħt.
3. Risposta għat-tieni domanda
65. Fid-dawl ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet, ir-risposta li għandha tingħata għat-tieni domanda preliminari għandha tkun li “ċirkustanza straordinarja” li sseħħ abbord ajruplan użat fil-kuntest ta’ sistema ta’ rotazzjoni tiġġustifika, fil-prinċipju, l-eżenzjoni tat-trasportatur tal-ajru mill-obbligu tiegħu li jikkumpensa l-kanċellazzjonijiet jew id-dewmien twil li jirriżultaw bħala konsegwenza. It-trasportatur tal-ajru jrid madankollu jkun f’pożizzjoni li juri li huwa ħa l-miżuri kollha ekonomikament raġonevoli sabiex jevita l-kanċellazzjoni jew id-dewmien twil.
D. Fuq it-tielet domanda
66. Permezz tat-tielet domanda tagħha, il-qorti tar-rinviju tistaqsi, essenzjalment, jekk bħala trasportatur tal-ajru, TAP ħaditx f’dan il-każ, il-“miżuri raġonevoli” kollha fis-sens tal-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004. Hija tagħmel riferiment għall-allegazzjonijiet imressqa minn TAP fil-proċedura fil-kawża prinċipali, fejn tallega li d-dewmien li sofra l-passiġġier rikorrent sabiex jasal fid-destinazzjoni finali tiegħu ma setax ikun evitat, minħabba l-partikolaritajiet speċifiċi tas-sitwazzjoni tiegħu, li jistgħu jinġabru kif ġej: l-implimentazzjoni ta’ sistema ta’ rotazzjoni li sservi ta’ konnessjoni bejn Lisbona u Fortaleza, l-użu ta’ ajruplan wieħed fuq din ir-rotta, id-dewmien konsekuttiv tat-titjiriet lejn id-destinazzjoni u bir-ritorn, kif ukoll l-eżistenza ta’ konnessjoni waħda biss kuljum bejn Lisbona u Oslo.
1. It-tqassim tal-ġurisdizzjonijiet bejn il-Qorti tal-Ġustizzja u l-qrati nazzjonali fil-kuntest tal-eżami tal-“miżuri raġonevoli”
67. F’dan ir-rigward, għandu jitfakkar qabelxejn li l-proċedura stabbilita fl-Artikolu 267 TFUE hija strument ta’ kooperazzjoni bejn il-Qorti tal-Ġustizzja u l-qrati nazzjonali, li permezz tiegħu l-Qorti tal-Ġustizzja tagħti lill-qrati nazzjonali l-elementi ta’ interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni li huma neċessarji għalihom sabiex jiddeċiedu l-kawża mressqa quddiemhom (40). Skont dan it-tqassim tal-ġurisdizzjonijiet stabbilit, huwa l-obbligu tal-qrati nazzjonali li japplikaw id-dritt tal-Unjoni filwaqt li jieħdu inkunsiderazzjoni l-interpretazzjoni mogħtija mill-Qorti tal-Ġustizzja. Għaldaqstant, jidher mill-formulazzjoni tat-tielet domanda li l-qorti nazzjonali tistaqsi lill-Qorti tal-Ġustizzja tiddeċiedi hija stess jekk il-miżuri konkreti ta’ organizzazzjoni meħuda min TAP kinux “raġonevoli”. Il-Qorti tal-Ġustizzja jkollha madankollu tillimita ruħha sabiex tiċċara l-portata ta’ dan il-kunċett, naturalment, fid-dawl taċ-ċirkustanzi ta’ din il-kawża.
68. Dawn ir-rimarki preliminari huma a fortiori meħtieġa peress li l-qorti tar-rinviju ser ikollha tapplika d-dispożizzjonijiet tar-Regolament Nru 261/2004 wara li tkun għamlet hija stess evalwazzjoni akkurata tal-fatti, kif titlob il-ġurisprudenza (41). Dan premess, u b’teħid inkunsiderazzjoni tad-deskrizzjoni qasira ħafna tal-kuntest fattwali li tinsab fid-deċiżjoni tar-rinviju, ma jistax jiġi eskluż li hemm aspetti oħra importanti li għandhom jittieħdu inkunsiderazzjoni fl-analiżi ta’ din id-domanda preliminari li ma humiex imressqa għall-attenzjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja, minħabba nuqqas ta’ informazzjoni neċessarja, pereżempju fir-rigward tal-mezzi loġistiċi, tekniċi u finanzjarji għad-dispożizzjoni tat-trasportatur tal-ajru. Konsegwentement, il-grad ta’ preċiżjoni tal-gwida li l-Qorti tal-Ġustizzja ser tipprovdi lill-qorti tar-rinviju ser tiddependi ħafna mill-informazzjoni miġbura. Wieħed għandu jżomm dan il-fatt f’moħħu meta jiġi sabiex jistabbilixxi x’jinvolvi r-rekwiżit li “jittieħdu l-miżuri raġonevoli kollha” għall-finijiet li jiġi evitat dewmien twil f’kuntest bħal dan li qiegħed jiġi eżaminat f’din il-kawża.
2. Il-kunċett ta’ “miżuri raġonevoli” fil-ġurisprudenza
69. Il-Qorti tal-Ġustizzja interpretat dan il-kunċett fis-sens li jeżiġi, meta jseħħu ċirkustanzi straordinarji, li t-trasportatur tal-ajru jieħu “miżuri adatt[i] għas-sitwazzjoni”, sakemm l-imsemmija miżuri jkunu “teknikament u ekonomikament sostenibbli” (42). It-trasportatur tal-ajru għandu “jimplimenta l-mezzi kollha f’termini ta’ persunal jew ta’ materjal u l-mezzi finanzjarji li huwa kellu”, mingħajr, madankollu, ma jkun jista’ jiġi rikjest minnu li jagħmel “sagrifiċċji mhux tollerabbli fid-dawl tal-kapaċitajiet tal-impriża tiegħu” (43). L-oneru tal-prova jinkombi fuq it-trasportatur tal-ajru, li jista’ biss jeżenta ruħu mir-responsabbiltà tiegħu lejn il-passiġġieri jekk jirnexxielu juri li huwa ħa l-miżuri raġonevolment possibbli sabiex jevita jew itaffi d-dannu jew, min-naħa l-oħra, jekk jirnexxielu jipprova li kien impossibbli għalih li jadotta tali miżuri.
70. Irrid nikkonstata li l-ġurisprudenza ċċitata iktar ’il fuq timponi, fl-interess tal-protezzjoni tal-konsumaturi, kundizzjonijiet għall-eżenzjoni partikolarment stretti, li jobbligaw lit-trasportatur tal-ajru sabiex jagħmel dak kollu li huwa oġġettivament possibbli mal-mezzi disponibbli sabiex jevita l-kanċellazzjoni jew id-dewmien twil ta’ titjira. Kif indikat iktar ’il fuq, fin-nuqqas ta’ informazzjoni eżawrjenti li tippermetti lill-Qorti tal-Ġustizzja tevalwa s-sitwazzjoni tat-trasportatur tal-ajru, huwa l-obbligu tal-qorti tar-rinviju li tivverifika jekk TAP kellhiex mezzi oħra iktar effikaċi sabiex tiggarantixxi li l-passiġġier rikorrent jasal fil-ħin fid-destinazzjoni finali tiegħu f’Oslo. Għandu jitfakkar, f’dan il-kuntest, li l-obbligu ta’ trasport jimplika li l-passiġġier jasal fid-destinazzjoni finali tiegħu mill-iktar fis possibbli u mhux biss fil-post tal-konnessjoni tiegħu (44). Minn dan isegwi li t-trasportatur tal-ajru ma jistax validament jallega li huwa “ssodisfa parzjalment” dan l-obbligu.
3. Elementi ta’ interpretazzjoni li għandhom jingħataw lill-qorti tar-rinviju
71. L-elementi ta’ interpretazzjoni li ġejjin huma intiżi li jagħtu lill-qorti tar-rinviju l-gwida neċessarja sabiex hija tkun tista’ tagħmel evalwazzjoni tal-fatti b’mod speċifiku u effikaċi.
72. L-ewwel nett, jeħtieġ li jittieħed inkunsiderazzjoni l-fatt li, iktar ma jkun twil il-ħin li jifred l-avveniment li jikkostitwixxi ċirkustanza straordinarja mill-ħin tal-wasla previst fid-destinazzjoni finali, iktar tkun estiża l-marġni ta’ manuvrar tat-trasportatur tal-ajru. Fi kliem ieħor, jekk huwa jkollu biżżejjed ħin, it-trasportatur jista’ normalment jirrikorri għal diversi soluzzjonijiet sabiex iwassal lill-passiġġier ikkonċernat sad-destinazzjoni finali tiegħu. Min-naħa l-oħra, dawn is-soluzzjonijiet ikunu limitati ħafna, jiġifieri kważi ineżistenti, jekk ma jkollux ħin. Bl-istess mod, jeħtieġ li jittieħed inkunsiderazzjoni l-itinerarju tat-titjira inkwistjoni. L-organizzazzjoni ta’ titjira komposta minn diversi waqfiet, kif inhu dan il-każ, ma timplikax bilfors li d-dewmien imġarrab fuq waħda mill-waqfiet ser jiġi amplifikat wara, minħabba katina ta’ kumplikazzjonijiet. Min-naħa l-oħra, hija tista’ tiftaħ ukoll possibbiltajiet għat-trasportatur tal-ajru, dment li dan jipprevedi riżerva ta’ żmien raġonevolment twila f’kull stadju tal-itinerarju sabiex ikun jista’ jirrikorri, jekk ikun il-każ, għal soluzzjonijiet alternattivi.
73. Kif fakkret il-Qorti tal-Ġustizzja fil-kawża li tat lok għas-sentenza Eglītis u Ratnieks (45), trasportatur tal-ajru raġonevoli huwa kkaratterizzat mill-pjanifikazzjoni tar-riżorsi tiegħu fi żmien xieraq ħalli jkollu ċertu riżerva ta’ żmien sabiex ikun f’pożizzjoni li jsib soluzzjonijiet oħra. L-ippjanar preċiż u razzjonali tal-itinerarji mit-trasportatur tal-ajru jirriżulta għaldaqstant li huwa kruċjali sabiex jipprevjeni d-diffikultajiet u d-diżappunti għall-passiġġieri, ikkaġunati minn kanċellazzjonijiet ta’ titjiriet u dewmien twil, skont l-għan imfittex mill-premessa 12 tar-Regolament Nru 261/2004. Jien naqbel mal-fehma tal-Gvern Portugiż li t-trasportaturi tal-ajru ma għandhomx ikunu inkoraġġuti li jastjenu milli jieħdu l-miżuri neċessarji kollha bil-għan li jeħilsu mir-responsabbiltà tagħhom. Il-qorti tar-rinviju trid għaldaqstant tivverifika jekk it-trasportatur tal-ajru kellux, fil-mument partikolari, soluzzjonijiet alternattivi, fuq livell loġistiku jew tekniku, li setgħu jagħmlu tajjeb jew tal-inqas inaqqsu kunsiderevolment id-dewmien tat-titjira, bħall-użu ta’ ajruplan sostitut (46), l-aċċellerazzjoni tal-veloċità tal-inġenju tal-ajru jew it-trasferiment tal-passiġġier fuq linji tal-ajru oħra, b’waqfa jew mingħajr, operati minnu stess jew minn trasportaturi tal-ajru oħra li jappartjenu mal-istess assoċjazzjoni (f’dan il-każ, “Star Alliance”). Il-fatt li jkun hemm pjan ta’ emerġenza li jippermetti li wieħed jaffaċċja l-imprevisti tirriżulta li hija a fortiori importanti meta tkun ġiet implimentata sistema ta’ rotazzjoni, bl-użu ta’ ajruplan wieħed għat-trasport fuq distanza kunsiderevoli, bħal f’dan il-każ bejn Lisbona u Fortaleza. Kif josserva l-Gvern Awstrijak, sistema ta’ rotazzjoni kompletament nieqsa minn riżorsi ta’ sostenn hija vulnerabbli, peress li tikkaġuna inevitabbilment dewmien fit-titjira sussegwenti magħmula mill-istess ajruplan.
74. Il-qorti tar-rinviju ser ikollha tibbaża l-evalwazzjoni tagħha fuq mezzi probatorji xierqa, b’mod partikolari fuq rapporti tas-sitwazzjoni u ta’ analiżi oħra prodotti mit-trasportatur tal-ajru għal dak li jikkonċerna l-perijodu inkwistjoni, li jippermettulha li tifhem aħjar ir-raġunament li fuqhom huwa bbażat l-ippjanar tat-titjiriet. Fl-istadju attwali tar-riflessjonijiet tiegħi, irrid madankollu nirrimarka, l-istess bħall-Gvern Portugiż, li ma deherx li TAP invokat jew ipprovat li ħadet l-iċken miżura matul il-perijodu li ddekorra bejn il-wasla tat-titjira f’Lisbona, fit-22 ta’ Awwissu 2017, u t-tlugħ tal-passiġġier fuq it-titjira għal Oslo, fit-23 ta’ Awwissu 2017. Jidhirli xieraq li jitħalla f’idejn il-qorti tar-rinviju li tistaqsi lit-trasportatur tal-ajru fuq dan il-punt u teżamina r-raġunijiet li wassluh ma jaħsibx f’metodi ta’ trasport alternattiv għal din l-aħħar parti tat-titjira.
4. Risposta għat-tielet domanda
75. Bħala konklużjoni, nipproponi li r-risposta li tingħata għat-tielet domanda preliminari tkun li l-“miżuri raġonevoli” imposti fuq it-trasportatur tal-ajru skont l-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004 għandhom ikunu intiżi li jevitaw il-konsegwenzi tipiċi taċ-ċirkustanzi straordinarji, jiġifieri l-kanċellazzjonijiet u d-dewmien twil tal-wasla tat-titjira. Il-miżuri li jistgħu konkretament jintalbu, f’dan il-kuntest, mingħand it-trasportatur tal-ajru sabiex jevita l-konsegwenzi ta’ ċirkustanza straordinarja, jiġifieri f’dan il-każ, dewmien twil, għandhom jiġu evalwati każ b’każ.
76. Il-qorti tar-rinviju għandha tivverifika jekk it-trasportatur tal-ajru kienx ippjana r-riżorsi tiegħu fi żmien xieraq sabiex ikollu riżerva ta’ żmien suffiċjenti u jkun f’pożizzjoni li jipprovdi soluzzjonijiet alternattivi, fuq pjan loġistiku jew tekniku, biex jagħmel tajjeb jew tal-inqas inaqqas kunsiderevolment id-dewmien tat-titjira, bħall-użu ta’ ajruplan sostitut, l-aċċellerazzjoni tal-veloċità tal-inġenju tal-ajru jew it-trasferiment tal-passiġġier fuq linji tal-ajru oħra, b’waqfa jew mingħajr, operati minnu stess jew minn trasportaturi tal-ajru oħra. Il-qorti tar-rinviju għandha tibbaża l-evalwazzjoni tagħha fuq mezzi ta’ prova xierqa, b’mod partikolari fuq rapporti tas-sitwazzjoni u studji oħra mħejjija mit-trasportatur tal-ajru, li jippermettulha tifhem aħjar ir-raġunament li fuqhom huwa bbaża l-ippjanar tat-titjiriet.
VI. Konklużjoni
77. Fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi kif ġej għad-domandi preliminari magħmula mit-Tribunal Judicial da Comarca de Lisboa (il-Qorti Distrettwali ta’ Lisbona, il-Portugall):
1. Il-fatt li, matul titjira, passiġġier jigdem passiġġieri oħra u jaggredixxi lill-ekwipaġġ tal-kabina li pprova jikkalmah, b’mod li jiġġustifika, f’għajnejn il-bdot fil-kmand, minħabba raġunijiet ta’ sigurtà, devjazzjoni tat-titjira lejn l-ajruport l-iktar qrib sabiex jiżbarka lill-passiġġier inkwistjoni u l-bagalji tiegħu, bl-implikazzjoni li l-imsemmija titjira tasal tard fid-destinazzjoni tagħha, jaqa’ taħt il-kunċett ta’ “ċirkustanzi straordinarji” imsemmi fl-Artikolu 5(3) tar-Regolament (KE) Nru 261/2004 tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill tal-11 ta’ Frar 2004 li jistabbilixxi regoli komuni dwar il-kumpens u l-assistenza għal passiġġieri fil-każ li ma jitħallewx jitilgħu u ta’ kanċellazzjoni jew dewmien twil ta’ titjiriet, u li li jħassar ir-Regolament (KEE) Nru 295/91.
2. Ċirkustanza straordinarja li sseħħ abbord ajruplan li jintuża fil-kuntest ta’ sistema ta’ rotazzjoni, bħal fil-kawża prinċipali, tiġġustifika, fil-prinċipju, l-eżenzjoni tat-trasportatur tal-ajru mill-obbligu tiegħu li jikkumpensa l-kanċellazzjonijiet jew id-dewmien twil li jirriżultaw bħala konsegwenza, skont l-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004. It-trasportatur tal-ajru jrid madankollu jkun f’pożizzjoni li juri li huwa ħa l-miżuri kollha ekonomikament raġonevoli sabiex jevita l-kanċellazzjoni jew id-dewmien twil.
3. Il-“miżuri raġonevoli” imposti fuq it-trasportatur tal-ajru skont l-Artikolu 5(3) tar-Regolament Nru 261/2004 għandhom ikunu intiżi li jevitaw il-konsegwenzi tipiċi taċ-ċirkustanzi straordinarji, jiġifieri l-kanċellazzjonijiet u d-dewmien twil tal-wasla tat-titjira. Il-miżuri li jistgħu konkretament jintalbu, f’dan il-kuntest, mingħand it-trasportatur tal-ajru sabiex jevita l-konsegwenzi ta’ ċirkustanza straordinarja, jiġifieri f’dan il-każ, dewmien twil, għandhom jiġu evalwati każ b’każ.
Il-qorti tar-rinviju għandha tivverifika jekk it-trasportatur tal-ajru kienx ippjana r-riżorsi tiegħu fi żmien xieraq sabiex ikollu riżerva ta’ żmien suffiċjenti u jkun f’pożizzjoni li jipprovdi soluzzjonijiet alternattivi, fuq pjan loġistiku jew tekniku, biex jagħmel tajjeb jew tal-inqas inaqqas kunsiderevolment id-dewmien tat-titjira, bħall-użu ta’ ajruplan sostitut, l-aċċellerazzjoni tal-veloċità tal-inġenju tal-ajru jew it-trasferiment tal-passiġġier fuq linji tal-ajru oħra, b’waqfa jew mingħajr, operati minnu stess jew minn trasportaturi tal-ajru oħra. Il-qorti tar-rinviju għandha tibbaża l-evalwazzjoni tagħha fuq mezzi ta’ prova xierqa, b’mod partikolari fuq rapporti tas-sitwazzjoni u studji oħra mħejjija mit-trasportatur tal-ajru, li jippermettulha tifhem aħjar ir-raġunament li fuqhom huwa bbaża l-ippjanar tat-titjiriet.