OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MICHALA BOBEKA
przedstawiona w dniu 5 lutego 2019 r.(1)
Sprawa C‑646/17
Postępowanie karne
przeciwko
Gianluce Morowi
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunale di Brindisi (sąd w Brindisi, Włochy)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Prawo do informacji w postępowaniu karnym – Zmiana zarzutu w zakresie kwalifikacji prawnej czynu – Brak możliwości złożenia wniosku o wszczęcie postępowania ugodowego po rozpoczęciu przewodu sądowego
I. Wprowadzenie
1. G. Morowi (zwanemu dalej „oskarżonym”) zarzucono przestępstwo paserstwa skradzionej złotej biżuterii. W trakcie rozprawy oskarżony przyznał się do kradzieży tej biżuterii. Po złożeniu zeznań został poinformowany, że może zostać zmieniona kwalifikacja czynu, o który został oskarżony, w związku z czym zarzut może zostać zmieniony na przestępstwo kradzieży.
2. Oskarżony wystąpił następnie z wnioskiem o dobrowolne poddanie się karze (w prawie włoskim tak zwane postępowanie ugodowe). Wniosek ten został odrzucony, ponieważ zgodnie z codice di procedura penale (kodeksem postępowania karnego) powinien on co do zasady zostać złożony przed rozpoczęciem przewodu sądowego, a przynajmniej w przypadkach, w których zmieniono jedynie kwalifikację prawną czynu, lecz nie miała miejsca zmiana w zakresie okoliczności faktycznych.
3. Tribunale di Brindisi (sąd w Brindisi, Włochy) ma wątpliwości, czy takie przepisy krajowe są zgodne z przepisami prawa Unii dotyczącymi prawa do obrony osób oskarżonych, w szczególności z szeregiem przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (zwanej dalej „dyrektywą 2012/13”)(2). Oprócz konieczności ustalenia dokładnego zakresu szczególnych obowiązków wynikających z ustanowionego w przepisach tej dyrektywy prawa do niezwłocznego otrzymania informacji o jakiejkolwiek zmianie zarzutów niniejsza sprawa obejmuje także następujące zagadnienia o bardziej przekrojowym charakterze: jaki dokładnie jest zakres zastosowania tej dyrektywy jako całości? Jaka jest rola Karty praw podstawowych Unii Europejskiej w wykładni takich praw proceduralnych?
II. Ramy prawne
A. Prawo Unii
4. Artykuł 48 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) stanowi, że „[k]ażdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony”.
5. Zgodnie z motywem 3 dyrektywy 2012/13 „[w]drożenie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych zakłada, że państwa członkowskie mają wzajemne zaufanie do swoich systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Zakres wzajemnego uznawania w znacznym stopniu zależy od szeregu czynników, w tym mechanizmów mających na celu zagwarantowanie praw osób podejrzanych lub oskarżonych oraz wspólnych minimalnych norm niezbędnych dla ułatwienia stosowania zasady wzajemnego uznawania”.
6. Jak stanowi motyw 8 tej dyrektywy, „[p]ogłębienie wzajemnego zaufania wymaga szczegółowych przepisów dotyczących ochrony praw i gwarancji procesowych wynikających z Karty i z EKPC”.
7. Zgodnie z motywem 10 dyrektywy 2012/13 „[w]spólne normy minimalne powinny doprowadzić do zwiększonego zaufania do systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych wszystkich państw członkowskich, co z kolei powinno doprowadzić do skuteczniejszej współpracy sądowej opartej na wzajemnym zaufaniu. Takie wspólne normy minimalne powinny zostać ustanowione w dziedzinie informacji w postępowaniu karnym”.
8. Motyw 29 wspomnianej dyrektywy stanowi natomiast, że „[w] przypadku gdy w toku postępowania karnego szczegóły dotyczące oskarżenia ulegną zmianie w sposób, który ma istotny wpływ na sytuację osób podejrzanych lub oskarżonych, należy je o tym poinformować, w przypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania, oraz w odpowiednim czasie, aby umożliwić skuteczne wykonywanie prawa do obrony”.
9. Zgodnie z art. 1 dyrektywa 2012/13 „ustanawia przepisy dotyczące prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących praw przysługujących im w postępowaniu karnym oraz oskarżenia przeciwko nim. Niniejsza dyrektywa ustanawia również przepisy dotyczące prawa osób podlegających europejskiemu nakazowi aresztowania do informacji dotyczących przysługujących im praw”.
10. Artykuł 2 ust. 1 dyrektywy 2012/13 stanowi, że ma ona zastosowanie „od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania rozumianego jako ostateczne rozstrzygnięcie tego, czy osoba podejrzana lub oskarżona popełniła przestępstwo, w tym również, w stosownych przypadkach, wydania wyroku oraz rozstrzygnięcia wszelkich środków odwoławczych”.
11. Artykuł 3 dyrektywy 2012/13, zatytułowany „Prawo do informacji o prawach”, stanowi, co następuje:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym niezwłocznie udzielano informacji dotyczących przynajmniej poniższych praw procesowych, stosowanych zgodnie z prawem krajowym, aby umożliwić skuteczne wykonywanie tych praw:
a) prawo dostępu do obrońcy;
b) wszelkie uprawnienia do bezpłatnej porady prawnej i warunki jej uzyskania;
c) prawo do informacji dotyczących oskarżenia, zgodnie z art. 6;
d) prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego;
e) prawo do odmowy składania wyjaśnień.
2. Państwa członkowskie zapewniają, aby informacje określone w ust. 1 zostały udzielone ustnie lub pisemnie, w prostym i przystępnym języku, z uwzględnieniem wszelkich szczególnych potrzeb osób podejrzanych lub oskarżonych, wymagających szczególnego traktowania”.
12. Artykuł 6 dyrektywy 2012/13 nosi tytuł „Prawo do informacji dotyczących oskarżenia” i stanowi, co następuje:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym udzielono informacji o czynie zabronionym, o którego popełnienie są one podejrzane lub oskarżone. Informacje te przekazuje się niezwłocznie i są one na tyle szczegółowe, na ile jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania oraz skutecznego wykonywania prawa do obrony.
2. Państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone, które zostały zatrzymane lub aresztowane, otrzymały informacje o powodach ich zatrzymania lub aresztowania, w tym o czynie zabronionym, o którego popełnienie są podejrzane lub oskarżone.
3. Państwa członkowskie zapewniają, aby najpóźniej w chwili przekazania podstawy oskarżenia do oceny sądu przedstawiono szczegółowe informacje na temat oskarżenia, w tym rodzaju przestępstwa i jego kwalifikacji prawnej, jak również charakteru udziału osoby oskarżonej.
4. Państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone były niezwłocznie informowane o wszelkich zmianach w informacjach podanych zgodnie z niniejszym artykułem, w przypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania”.
B. Prawo włoskie
13. Zgodnie z art. 444 codice di procedura penale (kodeksu postępowania karnego, zwanego dalej „CPP”), zatytułowanym „Dobrowolne poddanie się karze” [tak zwana procedura ugodowa, „patteggiamento”], oskarżony i prokurator mogą wnieść do sądu o zasądzenie kary zastępczej (odpowiedniego rodzaju i w odpowiedniej wysokości), stanowiącej karę pieniężną obniżoną maksymalnie o jedną trzecią pełnego wymiaru kary bądź karę pozbawienia wolności, jeżeli pozbawienie wolności, biorąc pod uwagę okoliczności i po obniżeniu maksymalnie do jednej trzeciej pełnego wymiaru kary, nie trwałoby dłużej niż 5 lat, w tym także jeżeli jednocześnie wymierzono karę pieniężną.
14. Artykuł 552 CPP stanowi, że wezwanie bezpośrednie powinno zawierać, pod rygorem nieważności, określone elementy. W szczególności musi ono zawierać „jasne i dokładne wskazanie czynu, okoliczności obciążających i takich, które mogą powodować zastosowanie środków zabezpieczających, ze wskazaniem właściwych przepisów ustawy”. Takie wezwanie zostaje doręczone oskarżonemu, jego obrońcy i poszkodowanemu co najmniej sześćdziesiąt dni przed rozprawą wstępną.
15. Artykuł 555 CPP, zatytułowany „Rozprawa wstępna”, stanowi, że oskarżony lub prokurator mogą złożyć wniosek przewidziany w art. 444 CPP przed rozpoczęciem przewodu sądowego.
16. Artykuł 516 CPP („Zmiana zarzutów”) przewiduje, że: „[j]eżeli w toku rozprawy okaże się, że czyn różni się od opisanego w wezwaniu bezpośrednim i że nie należy do właściwości sądu wyższego szczebla, prokurator zmienia zarzuty oraz wszczyna postępowanie”.
17. Z postanowienia odsyłającego wynika, że Corte costituzionale (trybunał konstytucyjny, Włochy) stwierdził niezgodność art. 516 CPP z konstytucją w zakresie, w jakim oskarżony nie miał prawa do złożenia wniosku o dobrowolne poddanie się karze w trakcie rozprawy, jeżeli doszło w istocie do zmiany zarzutów w zakresie okoliczności faktycznych. Powyższe orzeczenie Corte costituzionale (trybunału konstytucyjnego) nie dotyczyło zatem sytuacji, w której nastąpiła zmiana kwalifikacji prawnej czynu zabronionego(3).
18. Wreszcie, zgodnie z art. 521 CPP sąd może dokonać innej kwalifikacji prawnej czynu niż przyjęta w oskarżeniu. Jeżeli jednak czyn jest inny, niż zostało to przedstawione, lub w razie nowego postępowania karnego, sąd przekazuje akta sprawy prokuratorowi w drodze postanowienia.
III. Okoliczności sporu w postępowaniu głównym i pytania prejudycjalne
19. W dniu 1 kwietnia 2016 r., w trybie wezwania bezpośredniego, wszczęto przeciwko oskarżonemu postępowanie karne. Został on oskarżony o paserstwo. Zarzucono mu, że otrzymał od nieznanych osób złotą biżuterię, która została skradziona panu Legrottagliemu (zwanemu dalej „powodem cywilnym w postępowaniu głównym”). Oskarżonemu zarzucono, że w celu osiągnięcia korzyści dostarczył przedmiotową biżuterię do punktu skupu i sprzedaży złota.
20. W trakcie rozprawy sądowej w dniu 13 października 2017 r. oskarżony przyznał, że sam dokonał kradzieży. W konsekwencji został poinformowany, że kwalifikacja prawna zarzucanego mu czynu może zostać zmieniona z paserstwa na „kradzież kwalifikowaną”, jako że kradzież ta doprowadziła do znacznej szkody majątkowej.
21. Wobec takiej możliwości oskarżony wystąpił o zgodę na złożenie wniosku o dobrowolne poddanie się karze zgodnie z art. 444 CPP w ramach procedury ugodowej („patteggiamento”). Procedura ta umożliwia negocjację pewnych korzyści dla osoby oskarżonej, w tym obniżenie kary o maksymalnie jedną trzecią jej wymiaru, zwolnienie z obowiązku poniesienia kosztów oraz zatarcie skazania, jeżeli oskarżony w określonym czasie nie popełni przestępstwa lub wykroczenia o tym samym charakterze.
22. Wniosek o dobrowolne poddanie się karze należy co do zasady złożyć przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Jest on dopuszczalny na późniejszym etapie tylko w przypadku zmiany zarzutów, na podstawie nowych lub odmiennych okoliczności faktycznych. Wniosek taki jest natomiast niedopuszczalny na etapie postępowania wówczas, gdy zmieniono „jedynie” kwalifikację prawną tych samych okoliczności faktycznych.
23. Biorąc pod uwagę, że zmiana zarzutów postawionych oskarżonemu miała charakter prawny (a nie faktyczny)(4), sąd odsyłający uważa, że wniosek oskarżonego o dobrowolne poddanie się karze należy odrzucić jako wniesiony po terminie. Sąd ten dodaje, że prokurator nie zamierzał dokonywać formalnej zmiany zarzutów w rozumieniu art. 516 CPP, pozostawiając sądowi decyzję o zmianie kwalifikacji prawnej czynu.
24. W tych okolicznościach Tribunale di Brindisi (sąd w Brindisi) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy art. 2 ust. 1, art. 3 ust. 1 lit. c), art. 6 ust. 1, 2 i 3 dyrektywy 2012/13/UE oraz art. 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one przepisom postępowania karnego państwa członkowskiego, na podstawie których warunki, na których zostają przyznane gwarancje dotyczące prawa do obrony wynikające ze zmiany zarzutów, różnią się, jakościowo i ilościowo, w zależności od tego, czy zmiana dotyczy okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem, czy też ich kwalifikacji prawnej, w szczególności poprzez umożliwienie oskarżonemu jedynie w pierwszym przypadku wystąpienia z wnioskiem o alternatywny, uprzywilejowany tryb wymierzenia kary (tak zwane postępowanie ugodowe)?”.
25. Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez powoda cywilnego w postępowaniu głównym, rządy włoski, węgierski, niderlandzki i polski, a także Komisję. Rząd włoski oraz Komisja przedstawiły uwagi ustne na rozprawie w dniu 14 listopada 2018 r.
IV. Ocena
26. Niniejsza opinia składa się z trzech części. W pierwszej kolejności rozważę, czy dyrektywa 2012/13 znajduje zastosowanie w niniejszej sprawie pomimo braku jakiegokolwiek wyraźnego wymiaru transgranicznego (A). Następnie zajmę się istotą sprawy. Sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o przeprowadzenie analizy w świetle dyrektywy 2012/13 oraz art. 48 karty. Jest kwestią dyskusyjną, czy sąd ten sugeruje przeprowadzenie takiej analizy oddzielnie dla tych przepisów, czy też dokonanie wykładni odpowiednich przepisów dyrektywy 2012/13 w świetle art. 48 karty. Dla zachowania jasności zajmę się oddzielnie kwestią znaczenia obydwu tych aktów prawnych dla niniejszej sprawy. W drugiej kolejności przejdę zatem do analizy przepisów dyrektywy 2012/13, a w szczególności jej art. 6 ust. 4, który uważam za istotny dla celów odpowiedzi na zadane pytanie. Zaproponuję przyjęcie, że przepis ten nie sprzeciwia się zastosowaniu spornych przepisów krajowych (B). W trzeciej i ostatniej kolejności dojdę do wniosku, że art. 48 ust. 2 karty nie ma wpływu na wynik tej oceny (C).
A. W przedmiocie zastosowania dyrektywy 2012/13 (oraz właściwości Trybunału w niniejszej sprawie)
27. Rządy włoski i polski podniosły dwa zastrzeżenia w odniesieniu do właściwości Trybunału w niniejszej sprawie.
28. Z jednej strony, rząd polski wskazuje, że zadane pytanie nie dotyczy tego, czy oskarżony został niezwłocznie poinformowany o zmianie dotyczącej zarzutów. Problem rozpatrywany w postępowaniu głównym dotyczy raczej niemożliwości wystąpienia z wnioskiem o dobrowolne poddanie się karze (zastosowania procedury ugodowej) na określonym etapie postępowania. Jednakże, skoro prawo Unii nie przewiduje żadnych wymogów odnoszących się do zastosowania takiej procedury, kwestia ta nie wchodzi w zakres prawa Unii i w konsekwencji Trybunał nie jest właściwy w niniejszej sprawie.
29. Oczywiście zgadzam się z rządem polskim, że dyrektywa 2012/13 nie zawiera przepisu zatytułowanego „Warunki dostępu do procedury ugodowej”. Ze względu na jasne brzmienie art. 1 i art. 2 ust. 1 tej dyrektywy nie ulega jednak wątpliwości, że dyrektywa 2012/13 w sposób ogólny znajduje w niniejszej sprawie zastosowanie ratione materiae. Sporna jest kwestia, czy dyrektywa ta ustanawia jakiekolwiek szczególne obowiązki dla państw członkowskich na podstawie art. 6 ustanawiającego prawo do informacji dotyczące oskarżenia, w tym zmiany w zakresie zarzutów, w szczególnym kontekście postępowania głównego. Kwestia ta stanowi jednak przedmiot moich rozważań w przedmiocie istoty sprawy, zawartych poniżej w części B.
30. Z drugiej strony, rząd włoski kwestionuje właściwość Trybunału, ponieważ uważa, że w postępowaniu głównym brak jest elementu transgranicznego. Wszystkie istotne okoliczności faktyczne wydają się mieć miejsce wyłącznie we Włoszech. Z powyższego względu rząd włoski podnosi, że Trybunał jest niewłaściwy w niniejszej sprawie, jako że zakres zastosowania dyrektywy 2012/13 (a co za tym idzie, właściwość Trybunału do dokonywania wykładni) ogranicza się do spraw, które mają wymiar transgraniczny.
31. Powyższa argumentacja opiera się na art. 82 ust. 2 TFUE, który stanowi podstawę prawną dla dyrektywy 2012/13. Przepis ten stanowi, że „[w] zakresie niezbędnym dla ułatwienia wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych, jak również współpracy policyjnej i wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych o wymiarze transgranicznym, Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze dyrektyw […], mogą ustanawiać normy minimalne […]”. Stanowi on także, że dyrektywy te „dotyczą […]: a) wzajemnego dopuszczania dowodów między państwami członkowskimi; b) praw jednostek w postępowaniu karnym; c) praw ofiar przestępstw; d) innych szczególnych aspektów postępowania karnego, określonych uprzednio przez Radę w drodze decyzji”(5).
32. Rząd włoski wyjaśnia, że posłużenie się terminem „transgraniczny” w art. 82 ust. 2 TFUE oznacza, że zakres zastosowania każdego aktu prawa wtórnego przyjętego w oparciu o ten przepis powinien ograniczać się do sytuacji o wymiarze transgranicznym.
33. Argumentacja ta mnie nie przekonuje.
34. Do chwili obecnej Trybunał dokonał wykładni dyrektywy 2012/13 w trzech sprawach(6). W szczególności w sprawie Kolev(7) nie występował żaden widoczny element o charakterze transgranicznym. Sprawa ta dotyczyła funkcjonariuszy służby celnej w Bułgarii, przeciwko którym zostało wszczęte postępowanie karne w związku z uczestnictwem w zorganizowanej grupie przestępczej mającej na celu wymuszanie łapówek od kierowców pojazdów przekraczających granicę z Turcji. W omawianej sprawie brak było jakiegokolwiek elementu o charakterze transgranicznym, chyba żeby zaproponować, by za element transgraniczny uznać wymuszanie łapówek na (zewnętrznej) granicy Unii.
35. W związku z powyższym można słusznie stwierdzić, że kwestia, czy zastosowanie dyrektywy 2012/13 powinno być uzależnione od występowania wydarzeń o wymiarze transgranicznym, nie była jeszcze rozpatrywana przez Trybunał.
36. Prima facie lektura samego art. 82 ust. 2 TFUE, interpretowanego w oderwaniu, mogłaby prowadzić do wniosku, że akt opierający się na tym przepisie powinien znajdować zastosowanie wyłącznie do sytuacji o „wymiarze transgranicznym”. Byłoby tak w przypadku, gdyby pojęcie „transgraniczny”, znajdujące się w pierwszej połowie pierwszego zdania tego przepisu, należało interpretować w ten sposób, że odnosi się ono do całego przepisu art. 82 ust. 2 TFUE (tj. aspektu współpracy wymiarów sprawiedliwości oraz aspektu harmonizacji, występującego w drugiej połowie tego zdania).
37. Niemniej jednak bardziej szczegółowa analiza brzmienia dyrektywy 2012/13, a przede wszystkim jej celu i kontekstu, prowadzi do odmiennego wniosku.
38. Po pierwsze, biorąc pod uwagę brzmienie dyrektywy 2012/13, jej zakres zastosowania ma charakter ogólny. Nie ogranicza się on do występowania sytuacji transgranicznych ani też występowanie takich sytuacji go nie ogranicza(8). Artykuł 1 (określający przedmiot dyrektywy 2012/13) składa się z dwóch zdań. Pierwsze z nich ma charakter ogólny. Drugie natomiast dodaje, że dyrektywa ta znajduje zastosowanie także do osób podlegających europejskiemu nakazowi aresztowania (zwanemu dalej „ENA”)(9). Poprzez takie dodatkowe uściślenie w zdaniu drugim podkreślono jedynie (z konieczności ogólny) zakres zdania pierwszego art. 1. Artykuł 2 ust. 1, określający zakres stosowania dyrektywy, jest równie ogólny – nie przewiduje on żadnych formalnych ograniczeń w postaci wymogu występowania elementu transgranicznego(10).
39. Po drugie, jeżeli chodzi o cel(e), z motywów 3, 8, 10 i 20 wynika, że dyrektywa 2012/13 ustanawia określone wspólne normy minimalne, które mają być stosowane w odniesieniu do informowania osób podejrzanych i oskarżonych o popełnienie przestępstwa o prawach i o zarzutach. Ma to na celu zwiększenie wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi(11). W ten sposób, poprzez harmonizację standardów znajdujących zastosowanie do określonych aspektów postępowania karnego, budowane jest wzajemne zaufanie w zakresie systemów prawa karnego państw członkowskich.
40. Harmonizacja taka przyczynia się z kolei do lepszego funkcjonowania innych aktów prawa Unii, które służą celowi „konkretnej” współpracy sądowej: gdy pojawia się konieczność współpracy w sprawach karnych na przykład na podstawie decyzji ramowej w sprawie ENA, państwo członkowskie wykonujące nakaz może mieć pewność, że procedura stosowana we wnioskującym państwie członkowskim spełnia lub będzie spełniać określone standardy(12).
41. Celem przedmiotowej harmonizacji jest zatem – obok istnienia konkretnej sytuacji transgranicznej współpracy między organami dwóch państw członkowskich – stworzenie wspólnych reguł gry, w ramach których zapewnione będzie przestrzeganie określonych minimalnych standardów proceduralnych. Dzięki temu w razie potrzeby współpracy transgranicznej w konkretnym przypadku właściwe organy będą miały podstawy do wzajemnego zaufania do systemów prawa karnego każdego z nich w odniesieniu do istnienia tych gwarancji proceduralnych, przez co współpraca sądowa może być bardziej skuteczna(13).
42. Z powyższych rozważań wynika zatem, że cel ustanawiania takich ogólnych i wcześniejszych standardów jest odmienny i w rzeczywistości w znacznym stopniu niezależny od istnienia w konkretnej sprawie późniejszego i konkretnego elementu transgranicznego. Ujmując rzecz metaforycznie, jest to podobne do budowania mostów – początkowy impuls dla wzniesienia takiej konstrukcji mogły w istocie stanowić konkretne interesy pewnej grupy przedsiębiorców, przemieszczających się między dwoma miastami znajdującymi się po obu stronach rzeki. Jednakże z chwilą otwarcia mostu do użytku publicznego służy on już całemu ruchowi przez rzekę, bez względu na to, kto i dokąd się udaje.
43. Po trzecie, odnosząc się do szerszego kontekstu legislacyjnego dyrektywy 2012/13, należy podkreślić, że podobne pytanie o to, czy zastosowanie dyrektywy 2012/13 zależy od istnienia wymiaru transgranicznego, można byłoby zadać także w odniesieniu do innych dyrektyw przyjętych w zakresie tak zwanego harmonogramu działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym w ramach programu sztokholmskiego(14), mających taką samą podstawę prawną jak dyrektywa 2012/13(15). Brzmienie tych dyrektyw jest zasadniczo podobne do brzmienia dyrektywy 2012/13 i ani nie potwierdza, ani nie wyklucza możliwości zastosowania tych aktów w sytuacjach wewnętrznych. W podobnym duchu Trybunał dokonał wykładni niektórych z tych aktów w sprawach, które dotyczyły sytuacji czysto wewnętrznych(16).
44. W świetle powyższych rozważań rezultat analizy jest już na tym etapie w moim przekonaniu dosyć jasny – dla zastosowania dyrektywy 2012/13 nie jest konieczne, by w konkretnej sprawie przez sądem krajowym występował element transgraniczny.
45. Istnieje jednak pewien dodatkowy (i dość ważki) argument, pokazujący, dlaczego nie można uzależniać możliwości zastosowania takiej dyrektywy od wymogu istnienia w sprawie wymiaru transgranicznego, a mianowicie (nie)logiczne skutki, z jakimi to by się wiązało.
46. Jak wynika z przedłożonych uwag na piśmie i co było szerzej omawiane podczas dyskusji na rozprawie, istnieją dwa sposoby definiowania potencjalnego elementu transgranicznego, który mógłby stanowić warunek zastosowania dyrektywy 2012/13.
47. W ramach pierwszego sposobu można by twierdzić, że zakres zastosowania dyrektywy 2012/13 ogranicza się do postępowań karnych dotyczących przestępstw objętych regulacją aktów prawa Unii przyjętych na podstawie wykazu zawartego w art. 83 ust. 1 TFUE lub rozszerzonego później na podstawie indywidualnych aktów przyjętych zgodnie z art. 83 ust. 2 TFUE. Logika ta opierałby się na przyjęciu, że w pewien sposób prawodawca unijny autorytatywnie stwierdził, że przestępstwa te mają wymiar transgraniczny, ponieważ ta ich cecha została również wskazana w treści art. 83 ust. 1 TFUE.
48. Jednakże takiego wniosku nie można wywieść z łącznej lektury art. 82 ust. 2 i art. 83 TFUE. Podczas gdy pierwszy z tych przepisów stanowi podstawę dla harmonizacji proceduralnych aspektów prawa karnego w kontekście i dla celów wzajemnego uznawania oraz współpracy wymiarów sprawiedliwości, ten drugi jest podstawą prawną dla harmonizacji materialnych elementów prawa karnego i przestępstw. Obydwa te przepisy mają zatem swój własny zakres zastosowania. Dotyczą one po prostu różnych kwestii.
49. W ramach drugiego sposobu można by zasugerować, że zakres zastosowania dyrektywy 2012/13 powinien ograniczać się do postępowań karnych dotyczących przestępstw, które zawierają pewne elementy transgraniczne, pomimo że ich definicje zostały sformułowane na poziomie krajowym.
50. Prowadzi to z kolei do pytania, w jaki sposób należałoby zdefiniować taki transgraniczny element przestępstwa. Co stanowiłoby „eurokradzież” lub „eurozabójstwo”? Czy wystarczałoby, aby obiektywne znamiona przestępstwa miały wymiar transgraniczny? Czy zatem ofiara lub sprawca (lub nawet każda inna zaangażowana strona) powinni mieć miejsce zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim? Czy miałoby znaczenie, skąd pochodzi narzędzie zbrodni? Czerpiąc inspirację z orzecznictwa dotyczącego swobody przepływu, można zapytać, czy przestępstwo transgraniczne miałoby miejsce wtedy, gdyby zarówno ofiara, jak i sprawca mieli miejsce zamieszkania w tym samym państwie członkowskim, lecz śmiercionośna broń była wyprodukowana w innym państwie członkowskim?
51. Przy założeniu, że możliwe będzie uzgodnienie właściwego kryterium definicyjnego w tym zakresie (które musiałoby być różne dla poszczególnych przestępstw, biorąc pod uwagę specyfikę konstytutywnych znamion każdego z nich), czy będzie to oznaczać, że państwo członkowskie mogłoby określić dwa zbiory przepisów proceduralnych, które mogłyby być stosowane zamiennie, w zależności od tego, czy dana sprawa karna ma charakter „wyłącznie krajowy” czy „transgraniczny”? Co by się stało, gdyby element transgraniczny ujawnił się dopiero na późniejszym etapie postępowania karnego, w którym stosowano „wyłącznie krajowe” przepisy prawa karnego? Czy należałoby wówczas ponownie przeprowadzić całe postępowanie, lecz tym razem zgodnie z „drugim” zbiorem przepisów proceduralnych?
52. Logicznym wnioskiem jest zatem to, że powinien istnieć tylko jeden zbiór przepisów karnych, które to – w świetle kontekstu i celu, jaki prawodawca unijny zamierzał osiągnąć poprzez powołanie do życia odnośnej części programu sztokholmskiego(17) – powinny znajdować zastosowanie do każdego krajowego postępowania karnego, niezależnie od tego, czy w konkretnej sprawie występuje element transgraniczny. Jednakże również z uwagi na raczej wątpliwe (w rzeczy samej) skutki takiego rozwiązania – zgodnie z którym postępowanie karne podlegałoby wymogom prawa Unii lub nie podlegałoby takim wymogom na podstawie mało przewidywalnego kryterium pojawienia się elementu transgranicznego na dowolnym etapie postępowania (czy nawet po jego zakończeniu) – jest oczywiste, dlaczego nie można go zaakceptować.
53. Na koniec należy zauważyć, że powodu, dla którego ogólnego transgranicznego celu nie należy co do zasady wykorzystywać do ograniczania zakresu zastosowania aktów prawa wtórnego przyjętych na tej podstawie prawnej, o ile rzeczone akty wyraźnie nie stanowią inaczej, można również dowieść poprzez analizę innych postanowień Traktatu. Innym przykładem mogą być środki harmonizujące przyjęte na podstawie art. 114 TFUE. Środki te muszą zmierzać do realizacji celu określonego w art. 26 TFUE. Ustęp 2 tego ostatniego przepisu stanowi, że jego celem jest ustanowienie rynku wewnętrznego „bez granic wewnętrznych, w którym jest zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału […]”. Nie budzi jednak raczej wątpliwości, że taka podstawa w prawie pierwotnym nie oznacza, iż przepisy prawa Unii przyjęte na podstawie art. 114 TFUE znajdują zastosowanie wyłącznie do sytuacji transgranicznych. Do harmonizujących aktów prawnych przyjętych na tej podstawie (lub na poprzednich podstawach prawnych) zalicza się na przykład: dyrektywa 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich(18), dyrektywa 2009/48/WE w sprawie bezpieczeństwa zabawek(19) czy też dyrektywa 2011/7/WE w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych(20). Jednakże powyższe akty wyraźnie znajdują zastosowanie do sytuacji prawnych mających charakter czysto krajowy, zaś teza przeciwna nie była nigdy w sposób poważny podnoszona(21), na przykład przez twierdzenie, że ochrona przed nieuczciwymi warunkami w umowach konsumenckich znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy w danej sprawie występuje element transgraniczny (czy też dotyczący swobodnego przepływu).
54. Podsumowując, wbrew temu, co sugeruje rząd włoski, zakres zastosowania dyrektywy 2012/13 nie ogranicza się do spraw o wymiarze „transgranicznym”.
B. Właściwe przepisy dyrektywy 2012/13
55. W postanowieniu odsyłającym oraz w zadanym pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający wymienia wyraźnie art. 2 ust. 1, art. 3 ust. 1 lit. c) i art. 6 ust. 1–3 dyrektywy 2012/13 jako właściwe do oceny zgodności przepisów prawa krajowego z prawem Unii.
56. Uwagi przedstawione przez powoda cywilnego w postępowaniu głównym, rządy wymienione w pkt 25 powyżej, a także Komisję zawierały w istocie pogląd, że ani wymienionych powyżej przepisów, ani jakichkolwiek innych przepisów dyrektywy 2012/13 nie można w rzeczywistości uznać za znajdujące zastosowanie do sytuacji rozpatrywanej w postępowaniu głównym.
57. Rządy niderlandzki i polski (ten drugi w ramach argumentacji podnoszonej pomocniczo) uważają, że problem, którego dotyczy postępowanie główne, nie wchodzi w zakres zastosowania dyrektywy 2012/13. Prawo Unii nie stoi zatem na przeszkodzie stosowaniu spornego uregulowania.
58. Rząd węgierski twierdzi, że prawo Unii nie harmonizuje przepisów krajowych w zakresie warunków, na jakich możliwe jest złożenie wniosku o dobrowolne poddanie się karze. Zagadnienie to należy odróżnić od kwestii, czy osoba oskarżona otrzymała niezbędne informacje o zmianie kwalifikacji zarzucanych jej czynów, która podlega art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13. Jednakże przepis ten nie wyklucza różnic w zakresie skutków prawnych takich jak ta, która ma miejsce w niniejszej sprawie.
59. Podobnie, Komisja zwraca uwagę, że art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 nie zawiera żadnych wskazówek co do sposobu, w jaki informacje o zmianie zarzutów należy przedstawić oskarżonemu. Przepis ten nie reguluje skutków prawnych udzielenia informacji dotyczących zmiany kwalifikacji prawnej zarzutów.
60. Zgadzam się z powyższym twierdzeniem. Chociaż obowiązki wskazane w dyrektywie 2012/13 należy uwzględniać w każdym postępowaniu karnym, żaden z przepisów przywołanych przez sąd odsyłający nie wydaje się bezpośrednio dotyczyć sytuacji w postępowaniu głównym. Żaden z rzeczonych przepisów nie nakłada na państwa członkowskie obowiązków, które stałyby na przeszkodzie zdarzeniom takie jak te, które miały miejsce na poziomie krajowym.
61. Prawdą jest, że art. 6 ust. 4 interpretowany w związku z art. 6 ust. 1 i w świetle motywu 29 dyrektywy 2012/13 dotyczy ciążącego na państwie członkowskim obowiązku niezwłocznego poinformowania osób podejrzanych lub oskarżonych o wszelkich zmianach oskarżenia w celu zagwarantowania rzetelności postępowania oraz skutecznego wykonywania prawa do obrony. Prawdą jest również, że niniejsza sprawa dotyczy zmiany zarzutów w chwili, gdy oskarżonego poinformowano, iż kwalifikacja prawna czynów, o które został oskarżony, może zostać zmieniona w następstwie jego przyznania się do winy.
62. Niemniej jednak z postanowienia odsyłającego wynika, że nie zostało kwestionowane, iż informacji tych nie udzielono lub że nie zostały one udzielone niezwłocznie. Zakwestionowany został natomiast brak możliwości złożenia wniosku o dobrowolne poddanie się karze na określonym etapie postępowania. Wydaje się zatem, że sąd odsyłający sugeruje w istocie postawienie znaku równości pomiędzy możliwością złożenia wniosku o dobrowolne poddanie się karze na określonym etapie postępowania a (pełnym) prawem do obrony. Lub też raczej, że wszystkie potencjalne skutki zmiany zarzutów wydają się być rozciągnięte na późniejsze etapy postępowania karnego oraz w sposób skuteczny objęte prawem do obrony.
63. Nie uważam, by art. 6 ust. 4 ani żaden z pozostałych ustępów art. 6 dyrektywy 2012/13 należało traktować w ten sposób. Gdyby bowiem tak było, to każde zdarzenie mające miejsce w ramach postępowania karnego po zmianie zarzutów wchodziłoby w zakres zastosowania art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13, a co za tym idzie, możliwe byłoby ich uniknięcie, co jest ewidentnie błędne. W związku z tym, chociaż niewątpliwie istnieje pewna zbieżność w zakresie „słów kluczowych” („zmiana zarzutów”, „rzetelność postępowania”) pomiędzy art. 6 ust. 4 tej dyrektywy a sytuacją rozpatrywaną przez sąd odsyłający, nie zmienia to faktu, że do sytuacji takiej jak ta w postępowaniu głównym rzeczona dyrektywa nie znajduje po prostu zastosowania.
64. Nasuwa się zatem w sposób naturalny następujące pytanie – jaki powinien być zakres art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13? Innymi słowy, jak należy rozumieć zawarte w tym przepisie pojęcia „informacji” i „rzetelności postępowania”?
65. Po pierwsze, użyte w tym przepisie pojęcie informacji odnosi się do poinformowania o zmianie zarzutów, tak, by osoba podejrzana lub oskarżona mogła odpowiednio zareagować w celu obrony swojego stanowiska. Informację tę należy przekazać w sposób umożliwiający osobie zainteresowanej skuteczną reakcję na wszelkie zmiany w opisie czynu, o jakiego popełnienie osoba ta została oskarżona, oraz jego prawnej kwalifikacji.
66. Nie uważam, by art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 należało interpretować w ten sposób, że prowadzi on do nałożenia na sądy państw członkowskich obowiązku informowania danej osoby o wszystkich konsekwencjach, jakie może wywołać zmiana zarzutów na każdym etapie postępowania karnego(22), a tym bardziej w ten sposób, że prowadzi do przyznania tym sądom uprawnienia do zapobiegania takim konsekwencjom. Prawa do informacji praz prawa do porady prawnej nie można rozumieć zamiennie ani też prawo do informacji nie może otwierać drzwi dla kontroli każdego elementu postępowania karnego po przekazaniu informacji, gdyż każdy taki element w danym postępowaniu karnym prawdopodobnie wiąże się z jakąś informacją.
67. Właściwy zakres zastosowania art. 6 ust. 4 należy ustalić w świetle ogólnej systematyki dyrektywy 2012/13. Początkowe przepisy tej dyrektywy określają jej przedmiot i zakres. Artykuły 1 i 2 wskazują odpowiednio, że dyrektywa ta dotyczy „prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących praw przysługujących im w postępowaniu karnym oraz oskarżenia przeciwko nim” oraz że „ma [ona] zastosowanie od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania”. Następnie art. 3 dyrektywy 2012/13 nakłada na państwa członkowskie obowiązek informowania zainteresowanych osób co najmniej o przysługujących im prawach wymienionych w tej dyrektywie. Spośród tych praw (jedynie) prawo do otrzymania informacji o oskarżeniu zostało wyszczególnione w art. 6. Artykuł 4 dotyczy obowiązku przekazania osobie zatrzymanej lub aresztowanej informacji o czterech dodatkowych kategoriach praw. Spośród praw wymienionych w tym dodatkowym wykazie (jedynie) prawo dostępu do materiałów sprawy zostało następnie uregulowane w art. 7 dyrektywy 2012/13.
68. Jest zatem jasne, że obowiązek udzielenia informacji wynikający z art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 po prostu nie może obejmować wszystkich możliwych aspektów postępowania karnego. Pojęcie to, używane w omawianym kontekście, należy rozumieć jako odnoszące się (oraz jako ograniczone) do zarzutów (i ich zmiany), czyli do szczegółowych informacji na temat czynów, „których popełnienie zarzuca się [oskarżonemu] i na których opiera się oskarżenie, a także ich kwalifikacji prawnej”(23). Informacji tych należy udzielić w taki sposób, by oskarżony był w stanie je zrozumieć, ustosunkować się do nich lub też zakwestionować je, jeżeli taka jest jego wola.
69. Po drugie, pojęcie rzetelności postępowania faktycznie ma szeroki zakres znaczeniowy. Jak wyjaśnił Europejski Trybunał Praw Człowieka (zwany dalej „ETPC”), pojęcie to dotyczy kontroli postępowania karnego rozpatrywanego jako całość w świetle specyficznych cech i okoliczności danej sprawy(24). Wynika stąd, że nie każdy incydent w ramach postępowania karnego stanowi naruszenie zasady rzetelności postępowania, lecz może to oczywiście dotyczyć niektórych z nich, w zależności od ich znaczenia dla danego postępowania(25).
70. Jednakże w niniejszej sprawie, rozważając pytanie zadane przez sąd odsyłający, ocenę przestrzegania zasady rzetelności postępowania należy oprzeć na tych prawach, które wyraźnie reguluje dyrektywa 2012/13. Innymi słowy, rzetelność należy oceniać w odniesieniu do tych praw, a nie w sposób ogólny, w oderwaniu od praw gwarantowanych przez dyrektywę. Pomiędzy materialnym zakresem zastosowania dyrektywy 2012/13 i pojęciem rzetelności postępowania musi istnieć związek normatywny. W innym wypadku każdy aspekt krajowego postępowania karnego nagle zacząłby podlegać kontroli w odniesieniu do rzetelności postępowania lub zapewnienia prawa do obrony.
71. Innymi słowy, szczególne obowiązki określone w dyrektywie 2012/13 stanowią konkretny wyraz tego, w jaki sposób należy zagwarantować rzetelność postępowania w odniesieniu do udzielania informacji osobom oskarżonym lub podejrzanym. Z pewnością istnieją inne aspekty postępowania karnego istotne dla zapewnienia tej rzetelności, takie jak prawo dostępu do obrońcy, prawo do pomocy prawnej, prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego, gwarancje procesowe dla dzieci lub też domniemanie niewinności. Wszystkie te aspekty mogą być regulowane przez dyrektywy szczegółowe(26). Jednakże inne aspekty, nieobjęte zakresem regulacji tych dyrektyw ani też dyrektywy 2012/13, takie jak warunki zastosowania procedury dobrowolnego poddania się karze, niewątpliwie reguluje krajowe prawo karne.
72. Okoliczność ta, jak i inne kwestie, mogą mieć z pewnością znaczenie dla ogólnej rzetelności postępowania, co nie może jednakże prowadzić do interpretowania art. 6 ust. 4 lub innych przepisów dyrektywy w sposób tak szeroki, by doprowadzić do objęcia kontrolą każdego aspektu postępowania karnego, niezależnie od tego, jak bardzo odległego od szczególnego obowiązku określonego w dyrektywie 2012/13. Wykorzystanie dyrektywy 2012/13 w ten sposób prowadziłoby do tego, że nie byłaby ona już aktem harmonizacji minimalnej konkretnych elementów prawa do obrony, które wyraźnie zostały w niej wskazane, lecz otwierałaby drogę do kontroli każdego elementu krajowego postępowania karnego. W moim przekonaniu trudno jest uznać, by taki właśnie był zamiar prawodawcy unijnego. Trybunał nie powinien z pewnością przyjmować takiego podejścia w ramach wykładni dyrektywy 2012/13 i innych dyrektyw przyjętych w ramach programu sztokholmskiego.
73. W świetle powyższego mój wstępny wniosek jest taki, że dyrektywę 2012/13 należy interpretować w ten sposób, że nie stoi ona na przeszkodzie przepisom postępowania takim jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które pozwalają osobie oskarżonej złożyć wniosek o dobrowolne poddanie się karze po rozpoczęciu przewodu sądowego tylko wtedy, gdy miała miejsce zmiana zarzutów pod względem okoliczności faktycznych, a nie wówczas, gdy zmiana ta ma charakter prawny.
C. Znaczenie art. 48 ust. 2 karty w niniejszej sprawie
74. W swoim pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający zwraca się do Trybunału, by rozważył on także znaczenie art. 48 karty dla niniejszej sprawy. Skoro pierwszy ustęp tego przepisu dotyczy domniemania niewinności, wydaje się, że znaczenie ma tutaj wyłącznie ustęp drugi. Stanowi on, że „[k]ażdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony”.
75. Rola karty w wykładni i stosowaniu aktów prawnych o charakterze zasadniczo proceduralnym, które wyrażają i precyzują jej przepisy, może prowadzić do pewnych niejasności (2). Zanim jednak odniosę się do tego zagadnienia, pierwszą kwestią, którą należy wyjaśnić, jest to, czy niniejsza sprawa wchodzi w zakres zastosowania prawa Unii, od czego zależy możliwość zastosowania karty (1).
1. Zakres prawa Unii
76. Należy przypomnieć, że „prawa podstawowe chronione w porządku prawnym Unii znajdują zastosowanie we wszystkich sytuacjach podlegających prawu Unii, ale nie poza takimi sytuacjami”(27).
77. Co jednak wynika z faktu – zgodnie z moją analizą przeprowadzoną w poprzedniej części niniejszej opinii – że szczególny problem podniesiony w postępowaniu głównym, tj. możliwość złożenia przez osobę oskarżoną wniosku o dobrowolne poddanie się karze, nie został szczegółowo przewidziany w art. 6 ust. 4 ani w żadnym innym przepisie dyrektywy 2012/13? Czy oznacza to, że karta nie będzie miała zasadniczo zastosowania do celów oceny, która doprowadziła do powyższego wniosku?
78. Nie wydaje mi się, by można było popierać takie stanowisko. Jak wskazano powyżej, prawo wtórne Unii, a mianowicie dyrektywa 2012/13, ma w sposób ogólny zastosowanie do sytuacji takich jak ta w postępowaniu głównym(28). Szczegółowa analiza interpretacyjna tego aktu (uwzględniająca także wykładnię jej pojęć w świetle karty) prowadzi jednak do wniosku, że nie przewiduje on po prostu żadnych szczególnych obowiązków, które stałyby na przeszkodzie stosowaniu spornego uregulowania krajowego. Innymi słowy, dyrektywa 2012/13 znajduje (ewentualnie) zastosowanie do stanu faktycznego sprawy, w postępowaniu głównym, nawet jeśli późniejsza rzeczywista ocena sprawy może doprowadzić do wniosku (jak miało to miejsce w tym przypadku), że dyrektywa (interpretowana w świetle karty) nie stoi na przeszkodzie szczególnemu przepisowi krajowemu.
79. Przyjęcie tezy przeciwnej oznaczałoby prowadzenie rozumowania w odwróconej kolejności, tj. rozpoczynanie od przyjętego apriorycznie wniosku – ponieważ ani dyrektywa 2012/13, ani (faktycznie) karta nie stoją na przeszkodzie określonemu przepisowi krajowemu (wniosek), to nie znajdują nawet zastosowania. Jednakże dojście do powyższego wniosku wymagało dokonania szeregu ocen interpretacyjnych, w ramach których obydwa te akty znajdują zasadniczo zastosowanie(29).
80. Ponadto warto może przypomnieć, że karta może znaleźć zastosowanie w danej sprawie na kilka sposobów. Zastosowanie to nie ogranicza się wyłącznie do (bez)pośredniej kontroli przepisów krajowych i ich zgodności z kartą, lecz może obejmować także elementy wykładni zgodnej zarówno z prawem krajowym, jak i samym prawem Unii. W niniejszej sprawie, w celu przeprowadzenia analizy właściwego przepisu dyrektywy 2012/13 i ustalenia jego zakresu i materialnej treści, należy wziąć pod uwagę kartę(30). To w tym sensie karta „znajduje zastosowanie”.
81. Podsumowując, gdziekolwiek stosuje się prawo Unii lub gdziekolwiek należy je interpretować, tam pojawia się i karta. Taki jest los „cienia”(31). W związku z tym w analizie znaczenia dyrektywy 2012/13 dla sytuacji w postępowaniu głównym karta musi znaleźć zastosowanie. Ten ogólny wniosek ma jednak dość nieokreślone znaczenie dla kluczowego pytania, a mianowicie, jaka dokładnie powinna być rola karty w sytuacjach takich jak niniejsza.
2. Szczególna rola karty w niniejszej sprawie
82. Szczególną rolę karty w niniejszej sprawie można wyobrazić sobie dzięki trzem możliwym scenariuszom. Zmiennymi w tym zakresie byłoby to, na co wywiera wpływ postanowienie karty (prawo Unii lub prawo krajowe) oraz funkcja postanowienia karty (punkt odniesienia dla kontroli lub dla wykładni zgodnej).
83. Po pierwsze, kartę można wykorzystać w charakterze punktu odniesienia dla kontroli ważności badanego przepisu prawa Unii. Tak będzie zawsze – gdzie tylko stosuje się (materialne, wtórne) prawo Unii, karta zawsze znajduje zastosowanie w celu jego kontroli(32). Nie zmienia to jednak faktu, że nie podnoszono zarzutu sprzeczności z prawem żadnego z przepisów dyrektywy 2012/13.
84. Po drugie, kartę należy wykorzystywać jako narzędzie wykładni zgodnej w celu ustalenia znaczenia niedookreślonych pojęć prawa Unii, czy to w ramach wykładni tych pojęć w ramach samego prawa Unii, czy też w odniesieniu do przepisów wykonawczych w prawie krajowym.
85. Po trzecie, gdy państwa członkowskie „stosują” prawo Unii w rozumieniu art. 51 ust. 1 karty, muszą przestrzegać praw wynikających z karty. W tym scenariuszu dany przepis prawa Unii służy jako „drzwi”, których otwarcie umożliwia uwzględnienie praw wynikających z karty. Nie jest to uzależnione od tego, czy dany akt prawny Unii wyraźnie odwołuje się do praw podstawowych. W ten sposób prawa podstawowe w istotnym zakresie znajdują zastosowanie w sposób przekrojowy, tj. niezależnie od szczególnej materialnej treści przepisu prawa Unii, który na początku umożliwił odwołanie się do karty.
86. W szczególności „proceduralne” postanowienia karty faktycznie znajdują zastosowanie w ten sposób w związku z materialnymi przepisami prawa Unii, które same w sobie w ogóle nie regulują kwestii swojego wykonania lub regulują ją w bardzo niewielkim zakresie. Trybunał orzekł, że nawet jeżeli nie zostało to wyraźnie uregulowane w materialnych przepisach prawa Unii ustanawiających prawa lub obowiązki o charakterze materialnym, poszanowanie praw podstawowych, takich jak prawo do bycia wysłuchanym, jest wymagane. W szczególności zasada poszanowania prawa do obrony znajduje zastosowanie wówczas, gdy państwo członkowskie działa lub podejmuje decyzję w zakresie stosowania prawa Unii, nawet jeśli mające zastosowanie prawodawstwo Unii nie przewiduje wprost konkretnych wymogów proceduralnych(33). W ten sposób postanowienia karty można zastosować jako bezpośredni punkt odniesienia dla kontroli przepisów prawa krajowego. Godnymi uwagi przykładami są w tym zakresie przepisy prawa w dziedzinie VAT i krajowe postępowania podatkowe(34).
87. Czy takie zastosowanie karty można rozważać w odniesieniu do dyrektywy 2012/13 i do występującego w niniejszej sprawie problemu dostępności procedury dobrowolnego poddania się karze?
88. Nie sądzę, by tak mogło być, chyba żeby przekształcić proces stosowania karty w prawdziwą „grę cieni”. Wracając do przywołanej już powyżej metafory, pomysł interpretowania postanowienia karty jako cienia prawa Unii opiera się na założeniu, że istnieje materialne pojęcie prawa Unii, rzucającego (proceduralny) cień. Tymczasem trudno jest dostrzec, jaki „cień na płaszczyźnie proceduralnej i wykonywania prawa” miałby rzucać przepis proceduralny, który pokrywa się z postanowieniem karty (lub też później je wdraża). Cienie nie rzucają swoich własnych cieni.
89. W związku z tym należy stwierdzić, odchodząc od terminologii cieni, że w odniesieniu do praw proceduralnych, które wchodzą w zakres postanowień karty (i które rozwijają to postanowienie)(35), takich jak prawa proceduralne zawarte w dyrektywy 2012/13, karta nie może służyć jako niezależny, dodatkowy punkt odniesienia dla kontroli przepisów krajowych, które w sposób oczywisty nie wchodzą w zakres zastosowania tego aktu prawa wtórnego, i w ten sposób rozszerzać zakresu zastosowania prawa Unii.
90. Przyjęcie odmiennego poglądu oznaczałoby w niniejszym przypadku, że sam fakt, iż art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 odwołuje się do prawa do obrony (i do rzetelności postępowania w świetle art. 6 ust. 1 tej dyrektywy), pozwalałoby na objęcie kontrolą jakiegokolwiek elementu krajowego postępowania karnego w świetle pojęć prawa do obrony i rzetelności postępowania zagwarantowanych w karcie. Takie podejście prowadziłoby zwyczajnie do pominięcia wspomnianych „drzwi”, które na samym początku umożliwiły odwołanie się do karty(36).
91. Należy przypomnieć, że właściwość Trybunału w odniesieniu do stosowania karty przez państwa członkowskie została określona w sposób funkcjonalny. Jest ona związana z zastosowaniem danego przepisu prawa wtórnego lub pierwotnego Unii. Właściwość taką należy wyraźnie odróżnić, w zakresie wdrażania prawa Unii przez państwa członkowskie, od immanentnej właściwości w zakresie praw podstawowych(37), która zwykle przysługuje krajowym sądom konstytucyjnym oraz ETPC.
92. W związku z tym w odniesieniu do opisanej powyżej trzeciej możliwości zastosowania karty należy dojść do wniosku, że w przypadkach takich jak niniejszy karty nie można stosować w celu rozszerzenia zakresu i znaczenia obowiązków proceduralnych określonych w właściwego przepisu prawa wtórnego Unii w ten sposób, by tworzyć obowiązki w zakresie transpozycji, które w sposób oczywisty nie wynikają z takiego szczególnego przepisu prawa wtórnego.
93. Wracając do drugiej spośród wymienionych powyżej możliwości, należy zauważyć, że wykładnia zgodna z postanowieniami karty jest, ogólnie rzecz ujmując, obowiązkowa. Uważam w związku z tym (jak zasadniczo sugeruje Komisja), że w niniejszym przypadku, w celu ustalenia prawidłowej wykładni pojęć używanych w dyrektywie 2012/13, w tym, jak w niniejszej sprawie, prawa do niezwłocznego otrzymania informacji o wszelkiej zmianie zarzutów w rozumieniu art. 6 ust. 4 tej dyrektywy, należy z pewnością odwołać się do karty(38).
94. Dokonując wykładni art. 6 ust. 3 EKPC (który odpowiada art. 48 ust. 2 karty(39)), a dokładniej art. 6 ust. 3 lit. a) (który dotyczy prawa do otrzymania informacji dotyczącej oskarżenia), ETPC podkreślił, że należy zwrócić szczególną uwagę na poinformowanie o zarzutach (to jest zarzucanych czynach, na których opiera się oskarżenie oraz o ich kwalifikacji prawnej), ponieważ te elementy „odgrywają kluczową rolę w postępowaniu karnym […]”. Chociaż rzeczony przepis EKPC nie wskazuje żadnego szczególnego sposobu, w jaki należy udzielić informacji osobie oskarżonej, jest on jednak związany z prawem tej osoby do przygotowania obrony zgodnie z art. 6 ust. 3 lit. b), zaś jego zakres „należy w szczególności oceniać w świetle bardziej ogólnego prawa do rzetelnego procesu sądowego gwarantowanego w art. 6 ust. 1 konwencji […]”(40). Na podstawie powyższych rozważań ETPC stwierdził, że naruszenie EKPC miało miejsce wtedy, gdy sąd drugiej instancji zmienił kwalifikację prawną przedmiotowych czynów na tak późnym etapie postępowania jak etap wydawania wyroku. Postawiło to oskarżonego w sytuacji, w której nie miał już zasadniczo możliwości obrony(41).
95. Podobnie w sprawie Covaci Trybunał orzekł(42), że chociaż „dyrektywa 2012/13 nie reguluje szczegółowych zasad przekazywania tej osobie informacji dotyczących oskarżenia, o których to informacjach mowa w art. 6, zasady te nie mogą zagrozić celowi, do którego dąży w szczególności ten przepis [dyrektywy 2012/13], polegającemu – jak wynika również z motywu 27 owej dyrektywy – na umożliwieniu osobom oskarżonym […] przygotowania obrony oraz na zagwarantowaniu rzetelności postępowania”(43).
96. W świetle takiego rozumienia rozważanych pojęć należy ponownie podkreślić, że w niniejszej sprawie nie podniesiono, by nie doszło do niezwłocznego udzielenia informacji dotyczących zmiany zarzutów, co oznaczałoby pozbawienie oskarżonego możliwości obrony we właściwym rozumieniu tego słowa. Z tego względu nie dostrzegam, w jaki sposób kwestie poszanowania prawa do obrony lub rzetelnego procesu miałyby zapobiec powstaniu takiej sytuacji, jaka miała miejsce w postępowaniu głównym.
97. Pragnę ponownie podkreślić, że powyższe stwierdzenie mieści się w zakresie zastosowania art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 i nie odnosi się do oceny niniejszej sprawy z punktu widzenia prawa do obrony czy też rzetelnego procesu „w ogóle”. Jeżeli wykładnia zgodna ma pozostać „wykładnią”, nie może prowadzić do zmiany zakresu zastosowania danego aktu prawa wtórnego. Gdyby zgodzić się na tę ostatnią możliwość, wykładnia zgodna mogłaby dość szybko doprowadzić do obejścia ograniczeń wynikających z art. 51 ust. 1 karty.
98. Takie ukryte bezpośrednie stosowanie karty mogłoby wyglądać następująco: w pierwszej kolejności, przepis taki jak art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 odwołuje się do niedookreślonego pojęcia prawnego, takiego jak „rzetelność postępowania” lub „skutecznego wykonywania prawa do obrony” w art. 6 ust. 1. W drugiej kolejności, skoro sama dyrektywa nie zawiera definicji takich pojęć, poszukuje się objaśnienia ich znaczenia w postanowieniach karty za pomocą wykładni zgodnej lub za pośrednictwem art. 52 ust. 3 karty, EKPC i orzecznictwa ETPC. W trzeciej kolejności, zakres i znaczenie tych pojęć (naturalnie raczej szerokie) ustalone w tych kontekstach stosowane są następnie na poziomie prawa wtórnego Unii, pomijając jednocześnie w pewnym stopniu kwestię zakresu zastosowania danego przepisu prawa wtórnego, z którego zaczerpnięto określone pojęcie. W czwartej kolejności, przepisy krajowe zaczynają co do zasady podlegać kontroli pod kątem zgodności z pojęciami „rzetelności postępowania” i „prawa do rzetelnego procesu”, przy czym zakres tych pojęć oderwany jest od rzeczywistego zakresu zastosowania przedmiotowego aktu prawa wtórnego.
99. Z takich samych przyczyn jak wskazane powyżej w odniesieniu do trzeciej możliwości(44), można jedynie powtórzyć, że w takim kontekście karty nie należy stosować w ten sposób. Gdyby tak było, wykładnia zgodna szybko stałaby się ukrytą bezpośrednią kontrolą, przy czym unijne prawo wtórne nie działałoby jako funkcjonalne ograniczenie właściwości Trybunału w zakresie praw podstawowych, lecz jako ukryty środek umożliwiający powoływanie się na immanentną właściwość w zakresie kontroli ustawodawstwa każdego państwa członkowskiego z punktu widzenia poszanowania praw podstawowych.
100. W świetle powyższych rozważań dochodzę do wniosku, że art. 48 ust. 2 karty, odczytywany zarówno w związku z art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13, jak i rozpatrywany samodzielnie, nie zmienia w żadnym stopniu przedstawionego wyżej stwierdzenia – prawo Unii nie stoi na przeszkodzie przepisom postępowania takim jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które umożliwiają osobie oskarżonej złożenie wniosku o dobrowolne poddanie się karze po rozpoczęciu przewodu sądowego wyłącznie wtedy, gdy miała miejsce zmiana zarzutów o charakterze faktycznym, a nie prawnym.
V. Wnioski
101. W świetle powyższej analizy proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytanie Tribunale di Brindisi (sądu w Brindisi, Włochy):
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym i art. 48 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej nie stoją na przeszkodzie przepisom postępowania takim jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które umożliwiają osobie oskarżonej złożenie wniosku o dobrowolne poddanie się karze po rozpoczęciu przewodu sądowego wyłącznie wtedy, gdy miała miejsce zmiana zarzutów o charakterze faktycznym, a nie prawnym.