OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MANUELA CAMPOSA SÁNCHEZA-BORDONY
przedstawiona w dniu 12 września 2019 r.(1)
Sprawa C‑666/18
IT Development SAS
przeciwko
Free Mobile SAS
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Cour d’appel de Paris (sąd apelacyjny w Paryżu, Francja)]
Pytanie prejudycjalne – Prawo autorskie i prawa pokrewne – Ochrona prawna programów komputerowych – Umowa licencyjna oprogramowania – Powództwo w sprawie naruszenia wniesione przez autora programu przeciwko licencjobiorcy – Charakter mającego zastosowanie systemu odpowiedzialności
1. Podmiot praw autorskich do programu komputerowego wniósł powództwo przeciwko jednemu ze swoich licencjobiorców (z którym zawarł stosowną umowę) z powodu dokonania modyfikacji w tym programie bez jego zgody. Powództwo to, wniesione do francuskiego sądu pierwszej instancji, który je odrzucił, opierało się na odpowiedzialności wynikającej z naruszenia praw autorskich (odpowiedzialność deliktowa), a nie na naruszeniu warunków umowy (odpowiedzialność kontraktowa).
2. Sąd apelacyjny stoi musi rozstrzygnąć, czy zachowanie pozwanego stanowi naruszenie praw autorskich (contrefaçon) do programu, czy też naruszenie jego zobowiązań umownych. Problem, który napotyka sąd, polega na tym, że zgodnie z przepisami prawa francuskiego, co do zasady, powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego można wytoczyć tylko wtedy, gdy strony nie są związane stosunkiem umownym.
3. Skierowane do Trybunału Sprawiedliwości pytanie prejudycjalne ma na celu rozstrzygnięcie wątpliwości sądu poprzez dokonanie wykładni dyrektyw 2004/48/WE(2) i 2009/24/WE(3).
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii
1. Dyrektywa 2009/24
4. Zgodnie z motywem 13 tej dyrektywy:
„Wyłączne prawa autora do zakazywania niedozwolonego powielania jego dzieła powinny być poddane określonym wyjątkom w przypadku programu komputerowego pozwalającego na powielanie technicznie konieczne do używania go przez uprawnionego nabywcę. Oznacza to, że ładowanie i uruchamianie konieczne do użycia kopii programu, która została zgodnie z prawem nabyta, oraz poprawianie jej błędów nie może być umownie zabronione. W braku szczegółowych przepisów umownych, włącznie z tymi, które dotyczą przypadku, kiedy kopia programu została sprzedana, jakakolwiek inna czynność konieczna do użycia kopii programu może być wykonywana przez uprawnionego nabywcę tej kopii zgodnie z zamierzonym celem”.
5. Artykuł 4 („Czynności zastrzeżone”) ust. 1 stanowi:
„Z zastrzeżeniem przepisów art. 5 i 6 prawa wyłączne uprawnionego, w rozumieniu art. 2, obejmują prawo do wykonywania lub zezwalania na:
a) trwałe lub czasowe powielanie programu komputerowego jakimikolwiek środkami i w jakiejkolwiek formie, częściowo lub w całości. W zakresie, w jakim ładowanie, wyświetlanie, uruchamianie, transmitowanie lub przechowywanie programu komputerowego wymaga takiego powielenia, takie czynności wymagają uzyskania zezwolenia uprawnionego;
b) translację, adaptację, porządkowanie i jakiekolwiek inne modyfikacje programu komputerowego i powielenie wyników tych działań bez uszczerbku dla praw osoby, która modyfikuje program;
c) jakąkolwiek formę publicznej dystrybucji, włącznie z wypożyczeniem oryginalnego programu komputerowego lub jego kopii”.
6. Artykuł 5 („Wyjątki od czynności zastrzeżonych”) ust. 1 przewiduje:
„W braku szczególnych przepisów umownych czynności określone w art. 4 ust. 1 lit. a) i b) nie wymagają zezwolenia uprawnionego, jeśli są konieczne do użycia programu przez uprawnionego nabywcę zgodnie z zamierzonym celem, włącznie z poprawianiem błędów”.
7. Artykuł 6 („Dekompilacja”) wskazuje:
„1. Zezwolenie uprawnionego nie jest wymagane, jeśli powielanie kodu i translacja jego form, w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. a) i b), jest niezbędne do otrzymania informacji koniecznych do osiągnięcia interoperacyjności niezależnie stworzonego programu komputerowego z innymi programami, z zastrzeżeniem spełnienia następujących warunków:
a) czynności te są wykonywane przez licencjobiorcę lub osobę mającą prawo do używania kopii programu, lub upoważnioną osobę działającą w ich imieniu;
[…]
2. Przepisy ust. 1 nie upoważniają do tego, by informacje uzyskane na ich podstawie były:
a) wykorzystane do celów innych niż osiągnięcie interoperacyjności niezależnie od siebie stworzonych programów komputerowych;
b) przekazywane osobom trzecim, z wyjątkiem kiedy są konieczne dla interoperacyjności stworzonego niezależnie programu komputerowego; lub
c) wykorzystane w celu rozwijania, produkcji lub obrotu programami komputerowymi znacznie podobnymi w swoim wyrazie lub do jakichkolwiek innych czynności naruszających prawo autorskie.
3. Zgodnie z przepisami konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych, niniejszy artykuł nie może być interpretowany tak, aby możliwe było jego stosowanie w sposób, który bez uzasadnienia narusza słuszne interesy uprawnionego lub pozostaje w sprzeczności z normalnym korzystaniem z programu komputerowego”.
2. Dyrektywa 2004/48
8. Zgodnie z motywem 10 tej dyrektywy:
„Celem niniejszej dyrektywy jest zbliżenie systemów prawnych w celu zapewnienia wysokiego, równoważnego i jednakowego poziomu bezpieczeństwa na rynku wewnętrznym”.
9. Zgodnie z jej motywem 15:
„Niniejsza dyrektywa nie wpływa na prawo materialne w zakresie własności intelektualnej […]”.
10. Artykuł 2 („Zakres”) wskazuje:
„1. Bez uszczerbku dla środków przewidzianych lub środków, które mogą być przewidziane w prawie wspólnotowym lub krajowym w zakresie, w jakim te środki mogą dawać właścicielom praw większe korzyści, przewidziane niniejszą dyrektywą procedury i środki naprawcze stosuje się, zgodnie z art. 3, do wszelkich naruszeń praw własności intelektualnej określonych w prawie wspólnotowym i/lub prawie wewnętrznym zainteresowanego państwa członkowskiego.
[…]
3. Niniejsza dyrektywa nie wpływa na:
a) wspólnotowe przepisy regulujące prawo materialne w zakresie własności intelektualnej […]”.
11. Artykuł 3 („Obowiązki ogólne”) przewiduje:
„1. Państwa członkowskie zapewniają objęte niniejszą dyrektywą środki, procedury i środki naprawcze niezbędne do stosowania [zapewnienia egzekwowania] praw własności intelektualnej. Powyższe środki, procedury i środki naprawcze są sprawiedliwe i słuszne oraz nie są nadmiernie skomplikowane czy kosztowne ani też nie pociągają za sobą nierozsądnych ograniczeń czasowych czy nieuzasadnionych opóźnień.
2. Powyższe środki, procedury i środki naprawcze są również skuteczne, proporcjonalne i odstraszające i stosowane w taki sposób, aby zapobiec tworzeniu ograniczeń handlu prowadzonego zgodnie z prawem i zapewnić zabezpieczenia przed ich nadużywaniem”.
B. Prawo francuskie. Code la propriété intellectuelle(4)
12. Artykuł L122-6 wskazuje:
„Z zastrzeżeniem przepisów art. L122-6-1 prawo do korzystania i rozporządzania prawem do korzystania przysługujące autorowi oprogramowania obejmuje prawo do wykonywania lub zezwalania na:
1. trwałe lub czasowe powielanie oprogramowania […]
2. translację, adaptację, porządkowanie lub jakiekolwiek inne modyfikacje oprogramowania i powielanie wyników tych działań […]
3. wprowadzanie do obrotu odpłatnie lub nieodpłatnie, włącznie z wypożyczaniem, egzemplarza lub egzemplarzy programu komputerowego przy użyciu dowolnej techniki […]”.
13. Artykuł L122-6-1 stanowi:
„I. Czynności określone w art. L122-6 ust. 1 i 2 nie wymagają zgody autora, jeżeli są konieczne do umożliwienia używania programu w sposób zgodny z jego przeznaczeniem przez osobę, która ma prawo z niego korzystać, włącznie z poprawianiem błędów.
Natomiast autor jest uprawniony, aby zastrzec sobie w drodze umowy prawo do usuwania błędów oraz ustalić warunki szczegółowe, jakim będą podlegać czynności określone w art. L122-6 ust. 1 i 2, konieczne do umożliwienia używania programu w sposób zgodny z jego przeznaczeniem przez osobę, która ma prawo z niego korzystać”.
14. Zgodnie z art. L335-3:
„[…]
Przestępstwem przeciwko własności intelektualnej jest również naruszenie któregokolwiek z praw autora oprogramowania, określonych w art. L122-6.
[…]”.
II. Okoliczności faktyczne i pytanie prejudycjalne
15. Na mocy umowy podpisanej 25 sierpnia 2010 r.(5) spółka Free Mobile, operator telefonii komórkowej, uzyskała licencję na korzystanie z oprogramowania ClickOnSite, do którego praw autorskich uprawniona była spółka IT Development.
16. W dniu 18 czerwca 2015 r.(6) IT Development pozwał Free Mobile za naruszenie jego praw autorskich do programu ClickOnSite, zgłaszając roszczenie o odszkodowanie za poniesioną szkodę. W pozwie tym zarzucił Free Mobile dokonanie zmian w kodzie źródłowym programu, w szczególności poprzez stworzenie nowych formularzy, które to zachowanie stanowi naruszenie szóstej klauzuli umowy licencyjnej.
17. Free Mobile podniósł przeciw temu powództwu zarzut niedopuszczalności oraz bezzasadności. Wystąpił również z powództwem wzajemnym o nadużycie prawa procesowego.
18. Tribunal de grande instance de Paris (sąd wielkiej instancji w Paryżu, Francja) wydał w dniu 6 stycznia 2017 r. wyrok, w którym uznał podnoszone przez IT Development roszczenia oparte na odpowiedzialności deliktowej za niedopuszczalne i oddalił powództwo wzajemne.
19. IT Development odwołał się od tego wyroku do Cour d’appel de Paris (sądu apelacyjnego w Paryżu, Francja), podtrzymując swoje roszczenia przedstawione w pierwszej instancji „z uwagi na naruszenie praw własności intelektualnej”, dodając, tytułem ewentualnym, wniosek o zasądzenie od Free Mobile „na podstawie umowy” odszkodowania za poniesioną szkodę.
20. Free Mobile wniósł o utrzymanie w mocy wyroku sądu pierwszej instancji z wyjątkiem oddalenia powództwa wzajemnego.
21. Sąd apelacyjny uznał za konieczne przedłożenie pytania prejudycjalnego, co uzasadnił w następujący sposób:
– od XIX w. francuskie prawo w zakresie odpowiedzialności cywilnej opiera się na zasadzie niedopuszczalności zbiegu podstaw odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej, co oznacza, że: a) nikt nie może zostać pociągnięty przez inną osobę do odpowiedzialności kontraktowej i odpowiedzialności deliktowej za te same czyny; i b) w sytuacji, gdy strony są związane ważną umową, a szkoda poniesiona przez jedną ze stron wynika z niewykonania lub nienależytego wykonania jednego ze zobowiązań umownych przez drugą stronę, wyłącza się stosowanie reżimu deliktowego na rzecz odpowiedzialności umownej;
– w prawie francuskim uznaje się, że naruszenie prawa własności intelektualnej, które pierwotnie jest deliktem karnym, wchodzi w zakres odpowiedzialności deliktowej, nie zaś niewykonania umowy;
– w związku z tym z uwagi na fakt, że strony były związane umową z dnia 25 sierpnia 2010 r. oraz że, jak podnoszono, szkoda wynikała z niewykonania postanowień tej umowy, wyrok sądu pierwszej instancji wyłączył stosowanie odpowiedzialności deliktowej na rzecz odpowiedzialności umownej. W konsekwencji sąd uznał za niedopuszczalne powództwo o naruszenie praw własności intelektualnej, traktowane jak powództwo z tytułu odpowiedzialności pozaumownej;
– nie jest jednak pozbawione słuszności twierdzenie IT Development, który utrzymuje, że „powództwo o naruszenie praw własności intelektualnej nie jest w swej istocie wyłącznie powództwem deliktowym, lecz może wynikać również z niewykonania umowy”;
– ten rodzaj naruszenia praw autorskich definiuje się bowiem, w najszerszym znaczeniu, jako naruszenie prawa własności intelektualnej, a w art. L335-3 CPI jako „naruszenie któregoś z praw autora programu komputerowego [określonych w art. L122-6 CPI]”;
– żaden z tych przepisów ani żaden inny przepis prawa francuskiego dotyczący naruszenia praw własności intelektualnej nie stanowi wyraźnie, że znajduje zastosowanie jedynie w sytuacji, gdy strony nie są związane umową;
– chociaż mogą być one uznane za wyjątki od zasady niedopuszczalności zbiegu podstaw odpowiedzialności, istnieją jednak przepisy prawa francuskiego potwierdzające, że w sprawach związanych z patentami i znakami towarowymi można wytoczyć powództwo o naruszenie praw własności intelektualnej wobec licencjobiorcy, który przekracza granice zawartej z nim umowy(7);
– artykuły L122-6 oraz L122-6-1 CPI, które przewidują, że zasady modyfikowania programu komputerowego można określić w drodze umowy, nie wyłączają w takich przypadkach powództwa o naruszenie praw własności intelektualnej; dotyczy to również art. 4 i 5 dyrektywy 2009/24, które te przepisy CPI transponowały do prawa krajowego;
– wreszcie, art. 2 dyrektywy 2004/48 stanowi w sposób ogólny, że środki, procedury i środki naprawcze stosuje się do wszelkich naruszeń praw własności intelektualnej, bez rozróżnienia, czy naruszenie wynika z niewykonania umowy.
22. W tych okolicznościach Cour d’appel de Paris (sąd apelacyjny w Paryżu) zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy okoliczność, iż licencjobiorca oprogramowania naruszył warunki umowy licencyjnej na oprogramowanie (przez przekroczenie limitu czasowego korzystania z wersji testowej, przekroczenie dopuszczalnej liczby użytkowników albo innej jednostki, na której oparty jest model licencjonowania, jak liczba procesorów używanych do wykonywania instrukcji programu, lub przez zmodyfikowanie kodu źródłowego programu w sytuacji, gdy licencja zastrzega to prawo dla podmiotu pierwotnie uprawnionego), stanowi:
– naruszenie praw własności intelektualnej (w rozumieniu dyrektywy 2004/48 z dnia 29 kwietnia 2004 r.) doznane przez podmiot uprawniony z tytułu praw autorskich do programu komputerowego, zastrzeżonych na podstawie art. 4 dyrektywy [2009/24] z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych,
– czy też może podlegać odrębnemu reżimowi prawnemu, jak reżim odpowiedzialności kontraktowej na zasadach ogólnych?”.
III. Postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości i stanowiska stron
23. Postanowienie odsyłające wpłynęło do sekretariatu Trybunału Sprawiedliwości w dniu 25 października 2018 r.
24. Spółki IT Development i Free Mobile, rząd francuski oraz Komisja przedstawili uwagi na piśmie. Rozprawa nie została przeprowadzona, ponieważ Trybunał Sprawiedliwości nie uznał jej w tym przypadku za konieczną.
IV. Analiza pytania prejudycjalnego
A. Uwagi wstępne
1. W przedmiocie zakresu pytania prejudycjalnego
25. Free Mobile podnosi, że pytanie prejudycjalne jest częściowo niedopuszczalne z uwagi na hipotetyczny charakter w zakresie, w jakim dotyczy ono trzech zarzucanych wymienionych w postanowieniu odsyłającym naruszeń umowy (przekroczenia limitu czasowego korzystania z wersji testowej, przekroczenia dopuszczalnej liczby użytkowników albo przekroczenia innej jednostki, na której oparty jest model licencjonowania). Zdaniem tej spółki związek z głównym sporem ma jedynie ewentualne naruszenie umowy wynikające ze zmiany kodu źródłowego.
26. Sąd odsyłający przedstawia te cztery sytuacje na tym samym poziomie jako przejawy jednego zachowania, lecz Free Mobile ma rację, wskazując, że niekoniecznie są one identyczne z prawnego punktu widzenia i, przede wszystkim, że sporne okoliczności faktyczne nie dotyczą trzech pierwszych z nich. Odpowiedź na pytanie prejudycjalne nie może zatem obejmować takich zachowań.
27. Dyrektywa 2009/24 dotyczy w szczególności ochrony prawnej programów komputerowych, które państwa członkowskie powinny traktować jak dzieła literackie, zgodnie z definicją zawartą w konwencji berneńskiej z dnia 9 września 1886 r. (art. 1 ust. 1).
28. Programy komputerowe wykazują jednak cechy szczególne, efektem czego wymagają odmiennego traktowania niż inne utwory chronione przez prawa autorskie. Aby nabywca oprogramowania mógł z niego korzystać zgodnie z przeznaczeniem, pewne uprawnienia, które z mocy prawa stanowią część charakterystycznego monopolu pomiotu praw własności intelektualnej, są wyłączone, również na mocy przepisów prawa, właśnie ze względu na szczególny charakter chronionego utworu.
29. Zgodnie z tym schematem, choć art. 4 dyrektywy 2009/24 przewiduje wyłączność podmiotu praw autorskich do programu komputerowego(8), w przepisach art. 5 i 6 ustanowione zostają w odniesieniu do tych praw wyjątki lub „wewnętrzne ograniczenia”(9).
30. Artykuł 5 ust. 1 dyrektywy 2009/24 umożliwia zmianę, w drodze umowy, systemu ochrony i wyjątków przewidzianych w samej dyrektywie. Choć co do zasady w przypadku niektórych działań nie ma obowiązku uzyskania zezwolenia podmiotu praw autorskich do programu, na podstawie szczególnych warunków umownych uzgodnionych z licencjobiorcą możliwe jest, aby podmiot praw autorskich do programu odzyskał wyłączność niektórych wymienionych w art. 4 uprawnień. W tym kontekście podstawą prawną prawa działań uprawnionego będzie umowa, a nie przepisy prawa; jednocześnie odpowiedzialność licencjobiorcy, który narusza wyłączne prawo podmiotu praw autorskich, będzie również wynikać z umowy, a nie z przepisów prawa.
31. Do sądu odsyłającego należy ustalenie tego, czy okoliczności niniejszego sporu odpowiadają zakresowi zastosowania dyrektywy 2009/24 (i transponujących ją przepisów krajowych), a w szczególności art. 5 ust. 1, w odniesieniu do zastrzeżenia uprawnień podmiotu praw autorskich do programu na mocy umowy.
32. W takim przypadku dotyczący istoty sprawy spór należałoby uznać za mający wyłącznie umowny charakter. Obowiązująca w prawie francuskim zasada niedopuszczalności zbiegu podstaw odpowiedzialności (non-cumul), której zgodność z dyrektywami 2004/48 i 2009/24 leży u podstaw przedłożonego pytania prejudycjalnego, nie miałaby zatem zastosowania.
33. Kolejne rozważania będą dotyczyć pytania prejudycjalnego w szerszej perspektywie, tj. zostaną przeprowadzone w celu wysunięcia hipotezy, zgodnie z którą zachowanie licencjobiorcy mogłoby zostać zakwalifikowane jednocześnie jako niewykonanie umowy i naruszenie ogólnego obowiązku poszanowania praw autorskich zgodnie z wyznaczonymi przez przepisy prawa granicami (co jest, pokrótce rzecz ujmując, konsekwencją zastosowania zasady alterum non laedere [„drugiemu nie wyrządzać szkody”]). W takim przypadku zastosowanie miałaby zasada niedopuszczalności zbiegu podstaw odpowiedzialności.
2. W przedmiocie istoty sprawy. Uwagi wstępne
34. Rząd francuski i Komisja uważają, że dyrektywa 2004/48 nie narzuca konkretnego rodzaju systemu podstawy odpowiedzialności. Rozstrzygnięcie postawionych kwestii leży zatem, w ramach autonomii proceduralnej, w gestii państw członkowskich z zachowaniem zasad równoważności i skuteczności.
35. Strony sporu głównego, jak również Komisja, przedstawiły inne argumenty na poparcie swoich stanowisk. Przede wszystkim odwołują się do wydanego w postępowaniu odwoławczym wyroku z dnia 18 kwietnia 2013 r.(10), w którym Trybunał Sprawiedliwości w sprawie podobnej do niniejszej wypowiedział się na temat umownego lub pozaumownego charakteru leżącego u jej podstaw sporu.
36. Free Mobile powołuje się ponadto na art. 8 rozporządzenia (WE) nr 864/2007(11), zgodnie z którego brzmieniem każde naruszenie prawa własności intelektualnej pociąga za sobą mający pozaumowną podstawę obowiązek naprawienia szkody.
37. Wreszcie, Free Mobile i Komisja odwołują się do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości w sprawie rozporządzenia (UE) nr 1215/2012(12), zgodnie z którym odpowiedzialność pozaumowna ma w prawie Unii charakter uzupełniający.
38. Z uwagi na fakt, że w przypadku, gdyby któryś z tych argumentów miał zostać uwzględniony, może okazać się, iż analiza dyrektyw 2009/24 i 2004/48 nie jest konieczna, w pierwszej kolejności zajmę się tymi argumentami, przyjrzawszy się jednak uprzednio zasadzie niedopuszczalności zbiegu podstaw odpowiedzialności w prawie francuskim.
B. Zasada niedopuszczalności zbiegu podstaw odpowiedzialności w prawie francuskim. Wyjątki
39. Zasada niedopuszczalności zbiegu podstaw odpowiedzialności ma za punkt wyjścia okoliczność, która może stanowić jednocześnie niewywiązanie się z obowiązków wynikających z umowy (lub ich wadliwe wykonanie) oraz naruszenie obowiązku wynikającego z przepisu prawa. W konsekwencji roszczenie o odszkodowanie mogłoby się opierać na dwóch podstawach prawnych – umownej i pozaumownej – z którymi wiążą się zazwyczaj różne systemy proceduralne(13).
40. W takiej sytuacji powodowi należy umożliwić dokonanie wyboru pomiędzy dwoma podstawami prawnymi (Niderlandy, Niemcy i Zjednoczone Królestwo) lub uprzywilejować jeden z wyłączeniem drugiego (Francja i Belgia). W tym ostatnim przypadku wyrażenie non-cumul można by być może zastąpić wyrażeniem non-option [brak wyboru].
41. Na poparcie tej zasady przywołano kilka uzasadnień. Z jednej strony, z praktycznego punktu widzenia uniemożliwia ona powodowi dokonanie wyboru mającej zastosowanie podstawy odpowiedzialności według własnego uznania; chroni się w ten sposób porozumienie między stronami i moc wiążącą umów. Z drugiej strony, unika się w ten sposób zbyt daleko idącej odpowiedzialności cywilnej [takiej jak ta z art. 1242 francuskiego Code civil (kodeksu cywilnego)], która nie została przewidziana przez strony i mogłaby zagrozić równowadze umownej.
42. Warto jednak przypomnieć, że prawo francuskie dopuszcza wyjątki od tej zasady: dotyczy to w szczególności patentów i znaków towarowych(14). W obu przypadkach źródła tych regulacji można odnaleźć w prawie Unii(15).
43. Do powodów, które wyjaśniałyby przyjęcie odstępstw od zasady braku wyboru w tych dziedzinach, należą względy związane z wyczerpaniem praw własności przemysłowej, które są pozbawione znaczenia w przypadku praw autorskich(16). Wyjaśnienie to nie wydaje się właściwe w przypadku programów komputerowych(17), ale bezsporne jest to, że jeśli chodzi o licencje na oprogramowanie komputerowe, w prawie unijnym lub francuskim brak jest przepisów podobnych do tych, które obowiązują w odniesieniu do znaków towarowych lub patentów. We Francji zasada niedopuszczalności zbiegu podstaw odpowiedzialności ma bowiem zastosowanie w tej dziedzinie, chociaż jej wdrożenie napotyka pewne trudności(18).
C. Ocena w innych kontekstach: sprawa Systran i rozporządzenie Rzym II
1. Wyrok w sprawie Systran
44. W wyroku w sprawie Systran Trybunał Sprawiedliwości wypowiedział się w sporze podobnym do tego badanego w niniejszej sprawie, orzekając w przedmiocie odwołania od wyroku Sądu Unii Europejskiej z dnia 26 grudnia 2010 r.(19).
45. Okoliczności faktyczne tamtej sprawy były następujące: Komisja i grupa Systran były przez kilka lat związane szeregiem umów dotyczących użytkowania przez tę instytucję oprogramowania do tłumaczeń zautomatyzowanych, przy czym ta grupa była podmiotem prawa autorskiego do tego oprogramowania. Następnie Komisja skorzystała w zakresie utrzymania i doskonalenia językowego swojego systemu do tłumaczeń zautomatyzowanych z usług innego dostawcy. Zdaniem Systranu Komisja naruszyła tym zachowaniem jego prawa własności intelektualnej i w związku z tym wniósł skargę do Sądu Unii Europejskiej.
46. Komisja wniosła o stwierdzenie niedopuszczalności skargi ze względu na brak właściwości Sądu, biorąc pod uwagę umowny charakter sporu: w braku klauzuli arbitrażowej spory tego rodzaju leżą w gestii sądów krajowych. Ponieważ zarzut ten został oddalony, Komisja wniosła odwołanie.
47. Trybunał Sprawiedliwości uchylił wyrok Sądu ze względu na naruszenie przepisów dotyczących ustalania właściwości organów sądowych, zarzucając mu błędne uznanie sporu za mający charakter pozaumowny.
48. Ocena umownego charakteru sporu została dokonana w kontekście podziału kompetencji pomiędzy sądami Unii a sądami krajowymi w celu rozstrzygania powództw o odszkodowanie wniesionych przeciwko instytucjom Unii. Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że pojęcie odpowiedzialności pozaumownej w rozumieniu art. 235 i art. 288 ust. 2 WE (obecnie art. 268 i art. 340 ust. 2 TFUE) ma charakter autonomiczny i należy je interpretować w świetle jego celu, którym jest umożliwienie wspomnianego podziału(20).
49. Nie wykluczam, że z wyroku w sprawie Systran można wyciągnąć pewne wskazówki użyteczne dla niniejszej sprawy. Nie uważam jednak, aby na podstawie tego wyroku można było wywnioskować, którą kwalifikację odpowiedzialności (na podstawie umowy czy też pozaumowną) należy przyjąć dla zupełnie innych ramach prawnych, takich jak te będące efektem transponowania dyrektyw 2009/24 i 2004/48.
50. Celem obu dyrektyw jest, odpowiednio, harmonizacja materialnoprawnej ochrony własności intelektualnej w odniesieniu do programów komputerowych oraz mechanizmów ochrony proceduralnej praw własności intelektualnej, które dalekie są od celu rozstrzygnięcia zawartego w wyroku w sprawie Systran. A fortiori, uzasadnienie tego wyroku nie może zastąpić zasad, które w porządku wewnętrznym państw członkowskich charakteryzują oba rodzaje odpowiedzialności i określają sposób ich traktowania w postępowaniu.
2. Kwalifikacja w rozporządzeniu Rzym II
51. Również twierdzenia opierające się na włączeniu naruszeń praw własności intelektualnej do rozporządzenia Rzym II, dotyczącego prawa mającego zastosowanie w przypadku zobowiązań pozaumownych, należy odrzucić.
52. Wbrew temu, co sugeruje Free Mobile, rozporządzenie to nie traktuje naruszenia prawa własności intelektualnej jako wywołującego szkodę zdarzenia, z którego wynikałoby zobowiązanie pozaumowne. Ustanawia ono bowiem prawo mające zastosowanie w przypadku „zobowiązań pozaumownych wynikających z naruszenia prawa własności intelektualnej” (art. 8 ust. 1). Jeżeli, jak może to mieć miejsce w przypadku programów komputerowych, źródłem wyłącznych uprawnień autora programu będących przedmiotem naruszenia jest umowa(21), mające zastosowanie przepisy prawa nie zostaną określone na mocy rozporządzenia Rzym II, lecz na mocy rozporządzenia (WE) nr 593/2008(22).
D. W przedmiocie uzupełniającego charakteru odpowiedzialności pozaumownej: rozporządzenie nr 1215/2012
53. Nie można również przyjąć argumentu opierającego się na definicji odpowiedzialności pozaumownej, którą Trybunał Sprawiedliwości posługuje się na mocy rozporządzenia nr 1215/2012.
54. Definicja ta, która z pewnością wydaje się nadawać odpowiedzialności pozaumownej charakter drugorzędny, służy jedynie wprowadzeniu rozgraniczenia pomiędzy art. 7 ust. 1 i ust. 2 wyżej wymienionego rozporządzenia, zapobiegając ich pokrywaniu się, które czyniłoby je częściowo bezużytecznymi. Rozgraniczenia tego dokonuje się w kontekście określania jurysdykcji międzynarodowej w sprawach transgranicznych i jest ono zgodne z zasadami właściwymi dla tego kontekstu, a zatem nie może mieć zastosowania w innych dziedzinach, takich jak te, których dotyczy niniejsze pytanie prejudycjalne.
E. Ochrona programów komputerowych
1. Zakres zastosowania dyrektyw 2009/24 i 2004/48
a) Dyrektywa 2009/24
55. Dyrektywa 2009/24 zakłada zasadnicze znaczenie technologii komputerowej dla rozwoju przemysłowego Unii. Ze względu na negatywne skutki, jakie mają dla funkcjonowania rynku wewnętrznego niektóre istniejące w przepisach państw członkowskich rozbieżności odnoszące się do programów komputerowych, ustanawia ona dążące do zniwelowania tych rozbieżności przepisy o charakterze materialnoprawym(23).
56. Dyrektywa obejmuje swym zakresem zastosowania ochronę prawa podmiotu praw autorskich do programu zarówno w kontekście stosunków umownych, które dotyczą tego programu, jak i w odniesieniu do stosunków między tym podmiotem i osobami trzecimi. W szczególności istnieją wyjątki od praw wyłącznych (o których mowa w art. 4), które zazwyczaj mają znaczenie w kontekście umownym: dzieje się tak w przypadku, gdy jest to korzystne dla uprawnionego nabywcy programu (art. 5 ust. 1) lub dla „osob[y] mając[ej] prawo do używania programu komputerowego” (art. 5 ust. 2). Wyraźne odniesienie do relacji pomiędzy podmiotem praw autorskich a licencjobiorcą znajduje się w art. 6 ust. 1 lit. a).
b) Dyrektywa 2004/48
57. Dyrektywa 2004/48, w przeciwieństwie do dyrektywy 2009/24, nie zawiera przepisów materialnoprawnych, lecz proceduralne. Punktem wyjścia była w jej przypadku potrzeba ustanowienia skutecznych środków ochrony własności intelektualnej, ponieważ w ich braku następuje zahamowanie innowacyjności i kreatywności oraz obniżenie poziomu inwestycji (motyw trzeci dyrektywy). Aby ograniczyć nierówności istniejące pomiędzy państwami członkowskimi w odniesieniu do tych środków oraz możliwości zakłócenia przez te nierówności rynku wewnętrznego, ustanowiono w niej wspólne przepisy o charakterze proceduralnym lub okołoproceduralnym.
58. Zakres zastosowania dyrektywy 2004/48 jest zdefiniowany z trzech perspektyw: przedmiotu chronionego (prawa), zakresu ochrony (naruszenia) oraz środków ochrony (zharmonizowane mechanizmy ochrony).
59. W odniesieniu do przedmiotu wprowadzone dyrektywą środki, procedury i środki naprawcze będą miały zastosowanie „do wszelkich naruszeń praw własności intelektualnej określonych w prawie wspólnotowym i/lub prawie wewnętrznym zainteresowanego państwa członkowskiego” (art. 2 dyrektywy, zgodnie z jej motywem trzynastym)(24).
60. W niniejszym przypadku rozpatrywane prawo autorskie podlega zarówno dyrektywie 2009/24, jak i CPI (art. L112-2, L122-6 i L122-6-1), a zatem jest objęte zakresem dyrektywy 2004/48.
61. W odniesieniu do naruszeń, do których zastosowanie ma dyrektywa 2004/48, pojęcie to podlega wykładni autonomicznej, z uwzględnieniem kontekstu i celów tego przepisu. Użyty w art. 2 przymiotnik „wszelkie” oraz ogólny cel dyrektywy umożliwiają taką jego interpretację, że odnosi się on do każdego naruszenia, w tym wynikającego z niewywiązania się z warunku umownego odnoszącego się do korzystania z prawa własności intelektualnej, a zatem do uprawnień, które z mocy prawa przysługują wyłącznie podmiotowi tego prawa.
62. Jeśli chodzi o środki ochrony, to art. 2 ust. 2 dyrektywy 2004/48 nie zastępuje ochrony, która została wyraźnie przewidziana w innych aktach prawa unijnego. Należy do nich m.in. art. 7 dyrektywy 91/250 (obecnie art. 7 dyrektywy 2009/24). Ponieważ przypadki przewidziane w tym ostatnim przepisie nie odpowiadają tym opisanym w niniejszym pytaniu prejudycjalnym, ten przepis dyrektywy nie podważa wyciągniętego wcześniej wniosku w sprawie jej stosowania.
2. Środki, procedury i środki naprawcze mające na celu ochronę praw podmiotu praw autorskich do programu komputerowego
a) Dyrektywa 2009/24
63. Dyrektywa 2009/24 nakłada na ustawodawcę krajowego obowiązek chronienia programów komputerowych za pomocą praw autorskich w taki sposób, w jaki chronione są dzieła literackie, ale nie wiąże z tym obowiązkiem preferencji dla jednego systemu prawnego czy też wyłączenia innego. Oznacza to, że prawodawca unijny nie zajął w tej dyrektywie stanowiska w kwestii tego, czy roszczenie o ochronę praw autorskich w sytuacji, gdy ich naruszenie wynika z niewykonania umowy, należy podnosić w ramach przewidzianego w prawie powszechnym systemu odpowiedzialności umownej, czy też może być objęte innym systemem, takim jak przewidziane we Francji postępowanie w sprawie naruszenia praw własności intelektualnej.
b) Dyrektywa 2004/48
64. Dyrektywa 2004/48 nie narzuca również tego, która procedura jest właściwa dla dochodzenia roszczeń z tytułu odpowiedzialności za niewykonanie umowy skutkujące naruszeniem praw autorskich(25).
65. Artykuł 3 dyrektywy ustanawia z kolei wymóg, aby przyjęte przez państwa członkowskie w celu zapewnienia poszanowania praw własności intelektualnej środki, procedury i środki naprawcze spełniały następujące warunki: muszą być słuszne, sprawiedliwe, skuteczne, proporcjonalne i odstraszające oraz nie mogą być nadmiernie skomplikowane czy kosztowne; nie mogą też pociągać za sobą nierozsądnych ograniczeń czasowych czy nieuzasadnionych opóźnień; należy je stosować w taki sposób, aby zapobiec tworzeniu ograniczeń handlu prowadzonego zgodnie z prawem i zapewnić zabezpieczenia przed ich nadużywaniem.
66. Na postawie powyższego nie sposób wywnioskować, że dyrektywa 2004/48 przemawia za przyznaniem pierwszeństwa ochronie sądowej, która we Francji przybiera formę postępowania w sprawie naruszenia praw własności intelektualnej(26).
67. Teoretycznie można by przyjąć, że roszczenie podnoszone w ramach systemu proceduralnego ustanowionego specjalnie dla przypadków naruszenia praw własności intelektualnej zapewnia podmiotowi praw autorskich do programu komputerowego dalej idącą ochronę: sprawy te są rozpatrywane przez pewne określone sądy (art. L331-1 CPI); system odszkodowań obejmuje możliwość zasądzenia odszkodowania wykraczającego poza naprawienie całości poniesionej szkody (art. L331-1-3 CPI); podmioty praw własności intelektualnej mają dostęp do przewidzianych w art. L332-1–L332-4 CPI środków polegających na zajęciu towarów naruszających te prawa (saisi-contrefaçon). Jednak nawet gdyby tak było(27), fakt, że powyższe zasady nie mają zastosowania do powództwa opartego na umowie (i, co za tym idzie, powód nie miałby możliwości dokonania wyboru między wytoczeniem powództwa o naruszenie praw własności intelektualnej na podstawie umowy a powództwem z tytułu odpowiedzialności umownej przewidzianej w przepisach prawa powszechnego), nie musi to koniecznie oznaczać naruszenia nakazu ochrony, o którym mowa w dyrektywie 2004/48.
68. Prawodawca unijny nie wymaga, aby środki, procedury i środki naprawcze przyjęte w państwach członkowskich w celu ochrony własności intelektualnej odpowiadały cechom wymienionym w art. 3 dyrektywy 2004/48 w stopniu najwyższym, to znaczy, żeby były one najbardziej skuteczne, najbardziej odstraszające lub też tworzyły najmniejsze ograniczenia prowadzonej zgodnie z prawem wymiany handlowej. Nie należy zapominać, że dyrektywa ustanawia pewne wymagania „minimalne” (art. 2 ust. 1).
69. A priori nie ma więc podstaw, by sądzić, że w sytuacji, gdy prawo krajowe umożliwia podniesienie roszczenia o ochronę własności intelektualnej z tytułu odpowiedzialności umownej przewidzianej w przepisach prawa powszechnego, czyni to za pomocą środków, procedur lub środków naprawczych, które nie spełniają wymogów określonych w art. 3 dyrektywy 2004/48. Ocena tej kwestii należy jednak do sądu odsyłającego.
70. Z drugiej strony konieczne jest, aby każdy dostępny dla podmiotu danego prawa tryb postępowania spełniał wszystkie określone w dyrektywie 2004/48 wymogi, zarówno te z art. 3, jak i pozostałe. A zatem na przykład, gdy art. 13 wymaga, aby wysokość odszkodowania była ustanawiana z uwzględnieniem „wszystkich właściwych aspektów”, czemu towarzyszy wskazanie niektórych z nich, w ramach zgodności prawa krajowego z tą zasadą ocenę taką należy przeprowadzać zarówno w ramach postępowania w sprawie naruszenia prawa własności intelektualnej, jak i tego opartego na odpowiedzialności umownej przewidzianej w przepisach prawa powszechnego. Z tym zastrzeżeniem z punktu widzenia prawa Unii brak jest podstaw, aby wykluczyć którąkolwiek z dwóch dróg sądowych i, co za tym idzie, zastosowanie zasady niedopuszczalności zbiegu odpowiedzialności.
F. Autonomia proceduralna i ograniczenia swobody ustawodawcy krajowego
71. Dyrektywa 2004/48 ma ograniczony zakres(28), a wymagany przez nią poziom ochrony jest, powtarzam, „minimalny”. Jak już o tym była mowa, do kwestii, które nie zostały uregulowane, należą środki naprawcze lub też rodzaje powództw służących dochodzeniu roszczeń z tytułu naruszenia praw własności intelektualnej, które stanowi jednocześnie niewykonanie umowy(29).
72. W sytuacji zaś, gdy brak jest wynikających z dyrektywy 2004/48 przepisów proceduralnych lub też w celu rozwinięcia norm w niej zawartych, to na ustawodawcy krajowym spoczywa obowiązek ustanowienia ram proceduralnych mających na celu zapewnienie ochrony praw, do których się ona odnosi. Musi on tego dokonać z poszanowaniem przepisów samej dyrektywy oraz w każdym przypadku zasad równoważności i skuteczności(30).
1. Równoważność
73. Warunek równoważności oznacza, że krajowe przepisy proceduralne nie mogą traktować roszczeń opierających się na prawie Unii w sposób mniej korzystny niż podobnych roszczeń opartych na prawie krajowym. Analiza ta przebiega dwuetapowo, przy czym w pierwszej kolejności identyfikowane są porównywalne środki dostępne w porządku krajowym, następnie zaś przeprowadzane jest samo porównanie.
74. Chociaż to do sądu krajowego należy ustalenie, czy opisana sytuacja (mniej korzystne traktowanie) zachodzi w odniesieniu do praw autorskich do programów komputerowych we Francji, akta sprawy nie zawierają elementów świadczących o tym, żeby tak właśnie było. Przeciwnie, wydaje się, że istnieje jeden tylko system mający zastosowanie bez rozróżnienia do wszelkich naruszeń tych praw (obejmujący zakaz zbiegu powództw na przedstawionych już warunkach). Nie ma w związku z tym problemu z równoważnością, a zatem dyskusja mogłaby dotyczyć jedynie zasady skuteczności przewidzianych w prawie krajowym mechanizmów proceduralnych.
75. Sąd odsyłający wspomina jednak o traktowaniu powództwa o stwierdzenie naruszenia praw do programu komputerowego odmiennie, niż ma to miejsce w przypadku naruszenia praw do patentów i znaków towarowych. Uważam jednak, że brak jest podstaw umożliwiających przeprowadzenia między nimi porównania.
76. Po pierwsze, powództwo dotyczące praw do patentów i znaków towarowych służy ochronie przysługujących danemu podmiotowi w sposób wyłączny uprawnień, które przysługują na mocy przepisów prawa. Jeśli chodzi zaś o programy komputerowe, pewne działania, które w ramach wspólnego systemu własności intelektualnej wymagałyby uzyskania zezwolenia uprawnionego, są z tego obowiązku zwolnione na mocy przepisów prawa, efektem czego podmiot ten odzyskuje wyłączność tylko w przypadku, gdy zostało to uzgodnione w umowie. W zależności więc od rozpatrywanego aktu punkt wyjścia może być inny niż w sprawach dotyczących patentów i znaków towarowych.
77. Po drugie, zarówno we Francji, jak i na szczeblu międzynarodowym spór w przedmiocie tego, czy programy komputerowe mają być chronione za pomocą patentów czy też praw autorskich, został rozstrzygnięty na korzyść tych ostatnich. Zgodnie z art. L611-10 ust. 2 lit. c) CPI programów komputerowych nie można opatentować.
2. Skuteczność
78. Z punktu widzenia zasady skuteczności decydujące znaczenie dla niniejszej sprawy ma to, czy francuskie przepisy mające zastosowanie do ochrony programów komputerowych uniemożliwiają lub nadmiernie utrudniają wykonywanie praw autorskich przyznanych na mocy prawa Unii, odmawiając podmiotowi praw autorskich do programu możliwości wniesienia powództwa o ochronę praw własności intelektualnej, gdy (i dlatego, że) naruszenie tych praw wiąże się jednocześnie z niewykonaniem umowy.
79. Moim zdaniem samo już istnienie powództwa z tytułu odpowiedzialności umownej pozwala stwierdzić, że ochrona sądowa praw autorskich nie jest niemożliwa.
80. Nie sądzę również, aby francuski system w tym zakresie nadmiernie utrudniał wykonywanie tego prawa w stopniu zniechęcającym zainteresowanego do wszczęcia postępowania sądowego. Nawet gdyby można było z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że, teoretycznie rzecz ujmując, dana osoba znalazłaby się w lepszej sytuacji, dochodząc swoich roszczeń w ramach powództwa o ochronę prawa własności intelektualnej, zasada skuteczności jako ograniczenie autonomii proceduralnej ustawodawcy krajowego nie sięga aż tak daleko.
81. Z punktu widzenia tej zasady istotne jest nie tyle wyjaśnienie, które rozwiązanie najlepiej chroniłoby uprawnienia podmiotu praw autorskich do programu komputerowego, lecz to, które z istniejących rozwiązań nadmiernie utrudnia jego obronę.
82. Jak już wskazałem, nie ma powodu, aby a priori zakładać, że środki, procedury i środki naprawcze regulujące we Francji roszczenia umowne spowodują te trudności do tego stopnia, że w praktyce uniemożliwi to ochronę uprawnień przysługującym podmiotom praw autorskich do programów komputerowych.
83. To do sądu odsyłającego należy jednak sprawdzenie, czy w świetle istotnych elementów powództwa z tytułu odpowiedzialności umownej ma to rzeczywiście miejsce.
V. Wnioski
84. W związku z powyższym proponuję Trybunałowi Sprawiedliwości, aby na przedłożone przez Cour d’appel de Paris (sąd apelacyjny w Paryżu) pytanie prejudycjalne odpowiedział w następujący sposób:
Artykuły 4 i 5 dyrektywy 2009/24/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych w związku z art. 3 dyrektywy 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej należy interpretować w ten sposób, że:
– zmiana kodu źródłowego programu komputerowego z naruszeniem umowy licencyjnej stanowi naruszenie praw własności intelektualnej podmiotu uprawnionego z tytułu praw autorskich do tego programu, pod warunkiem że taka zmiana nie jest zwolniona z obowiązku uzyskania zezwolenia, zgodnie z art. 5 i 6 dyrektywy 2009/24;
– podstawa prawna powództwa, które podmiot uprawniony z tytułu praw autorskich do programu komputerowego może wytoczyć przeciwko licencjobiorcy w związku z naruszeniem jego uprawnień, ma charakter umowny w sytuacji, gdy uprawnienia te zostały zastrzeżone dla podmiotu uprawnionego z tytułu praw autorskich do programu w umowie licencyjnej, zgodnie z art. 5 ust. 1 dyrektywy 2009/24.
– to do ustawodawcy krajowego należy określenie, z poszanowaniem przepisów dyrektywy 2004/48 oraz zasad równoważności i skuteczności, przepisów proceduralnych niezbędnych do ochrony praw autorskich do programu komputerowego przed ich naruszeniem w sytuacji, gdy naruszenie to wiąże się zarówno z naruszeniem tych praw, jak i niewykonaniem umowy.