OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
NILSA WAHLA
przedstawiona w dniu 6 lutego 2019 r.(1)
Sprawa C‑724/17
Vantaan kaupunki
przeciwko
Skanska Industrial Solutions Oy
NCC Industry Oy
Asfaltmix Oy
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez korkein oikeus (sąd najwyższy, Finlandia)]
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym – Artykuł 101 TFUE – Egzekwowanie prawa konkurencji na drodze prywatnoprawnej – Odpowiedzialność cywilna – Powództwo o odszkodowanie – Odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej zachowaniem naruszającym prawo konkurencji Unii – Przesłanki uzyskania odszkodowania– Osoby zobowiązane do zapłaty odszkodowania – Pojęcie przedsiębiorstwa – Zasada ciągłości gospodarczej
1. Niniejsza sprawa dotyczy przesłanek odpowiedzialności cywilnej za naruszenie prawa konkurencji Unii, o której w wydanej ponad 25 lat temu fundamentalnej opinii w sprawie Banks tak przekonująco wypowiadał się nieżyjący już rzecznik generalny Walter Van Gerven(2). Opinia ta wywarła na mnie wówczas duże wrażenie i do dziś stanowi źródło inspiracji. Dlatego też za zaszczyt poczytuję sobie, że przed ustąpieniem ze stanowiska rzecznika generalnego mogę przedstawić opinię dotyczącą właśnie tej dziedziny i oprzeć się na wnioskach sformułowanych w opinii w sprawie Banks.
2. Od chwili przedstawienia tejże opinii wydano doniosłe orzeczenia(3) i przyjęto ważne akty prawne(4) regulujące sferę odpowiedzialności cywilnej. Wciąż jednak nierozstrzygniętych pozostaje wiele kwestii o zasadniczym znaczeniu. Jedna z nich dotyczy kręgu osób, które odpowiadają za odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji.
3. Przy egzekwowaniu prawa konkurencji Unii na drodze publicznoprawnej, przez organy odpowiedzialne za ochronę konkurencji, stosuje się zasadę ciągłości gospodarczej, która pomaga zidentyfikować osoby odpowiadające za naruszenie tego prawa. Zgodnie z tą zasadą, która opiera się na szerokim rozumieniu pojęcia „przedsiębiorstwa” zawartego w postanowieniach traktatu dotyczących konkurencji, odpowiedzialność nie jest ograniczona do podmiotu prawnego, który uczestniczył w zachowaniach antykonkurencyjnych. W przypadku restrukturyzacji lub innych zmian struktury organizacyjnej grzywna może zostać nałożona na każdy podmiot tożsamy pod względem gospodarczym z podmiotem, który dopuścił się naruszenia prawa konkurencji Unii(5).
4. W niniejszej sprawie pojawia się pytanie, czy ta podstawowa zasada unijnego prawa konkurencji musi być zastosowana również w kontekście egzekwowania na drodze prywatnoprawnej prawa konkurencji Unii. Dokładniej rzecz ujmując, pytanie przedłożone Trybunałowi dotyczy tego, czy spółka, która kontynuowała działalność gospodarczą uczestnika kartelu, odpowiada za zapłacenie odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem art. 101 TFUE w ramach dochodzonego na drodze prywatnoprawnej powództwa o odszkodowanie.
I. Ramy prawne
5. Zgodnie z prawem fińskim co do zasady do zapłaty odszkodowania zobowiązany jest jedynie podmiot, który wyrządził szkodę.
6. W świetle fińskiego prawa spółek każda spółka kapitałowa jest odrębną osobą prawną z własnym majątkiem i własną odpowiedzialnością.
7. Ponadto – co się tyczy przesłanek pozaumownej odpowiedzialności odszkodowawczej – ten, kto wyrządza innemu umyślnie lub w wyniku zaniedbania szkodę, jest, na podstawie prawa fińskiego, zobowiązany do zapłaty odszkodowania.
II. Okoliczności faktyczne, postępowanie i pytania prejudycjalne
8. W latach 1994–2002 w Finlandii na rynku asfaltu działał kartel. Postanowieniem z dnia 29 września 2009 r. korkein hallinto-oikeus (naczelny sąd administracyjny, Finlandia) nałożył na siedem spółek grzywny za zachowania antykonkurencyjne, które uznano za sprzeczne z krajową ustawą o zwalczaniu ograniczeń w konkurencji oraz – z uwagi na wpływ tego kartelu na handel między państwami członkowskimi – z obecnym art. 101 TFUE.
9. Jedną ze spółek, na które nałożono grzywny, była Lemminkäinen Oy, tj. spółka, z którą Vantaan kaupunki (miasto Vantaa) zawarło w latach 1998–2001 szereg umów o roboty asfaltowe.
10. Niektóre inne spółki uczestniczące w kartelu, mianowicie Sata-Asfaltti Oy, Interasfaltti Oy i Asfalttineliö Oy, zostały tymczasem – inaczej niż miało to miejsce w przypadku Lemminkäinen Oyj – zlikwidowane w ramach dobrowolnego postępowania likwidacyjnego, zaś ich jedyni akcjonariusze, znani obecnie jako Skanska Industrial Solutions Oy, NCC Industry Oy i Asfaltmix Oy, przejęli majątek swoich spółek zależnych i kontynuowali ich działalność gospodarczą.
11. Opierając się na zasadzie ciągłości gospodarczej, korkein hallinto-oikeus (naczelny sąd administracyjny) nałożył na spółkę Skanska Industrial Solutions Oy grzywnę z tytułu jej własnego zachowania oraz zachowania Sata-Asfaltti Oy, na spółkę NCC Industry Oy – grzywnę z tytułu zachowania Interasfaltti Oy, a na spółkę Asfaltmix Oy – grzywnę z tytułu zachowania Asfalttineliö Oy.
12. Po wydaniu przez korkein hallinto-oikeus (naczelny sąd administracyjny) owego orzeczenia Vantaan kaupunki wniosło do właściwego sądu rejonowego (Helsingin käräjäoikeus) powództwo o odszkodowanie przeciwko spółkom, na które nałożono grzywny, w tym przeciwko Skanska Industrial Solutions Oy, NCC Industry Oy i Asfaltmix Oy.
13. W ramach tego postępowania Vantaan kaupunki domagało się od tychże spółek, jako dłużników solidarnych, odszkodowania za szkodę spowodowaną zawyżonymi na skutek kartelu cenami zapłaconymi za roboty asfaltowe. Skanska Industrial Solutions Oy, NCC Industry Oy i Asfaltmix Oy zakwestionowały powództwo między innymi na tej podstawie, że nie odpowiadają za odszkodowanie z tytułu szkody, której wyrządzenie zarzuca się spółkom posiadającym odrębną podmiotowość prawną. W związku z tym spółki te podniosły, że roszczeń odszkodowawczych należało dochodzić wobec spółek zlikwidowanych w postępowaniu likwidacyjnym. Ich zdaniem wierzytelności wygasły z uwagi na fakt, że roszczenia nie były dochodzone w ramach dobrowolnych postępowań likwidacyjnych, w których zlikwidowano spółki uczestniczące w kartelu.
14. Zasadnicza kwestia, która wymaga rozstrzygnięcia w postępowaniu przed sądem krajowym, dotyczy więc tego, czy Skanska Industrial Solutions Oy, NCC Industry Oy i Asfaltmix Oy mogą odpowiadać za zapłacenie odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej antykonkurencyjnym zachowaniem Sata-Asfaltti Oy, Interasfaltti Oy i Asfalttineliö Oy. Sąd rejonowy i sąd apelacyjny mają w tym względzie odmienne zapatrywania.
15. Sąd rejonowy stwierdził, że w razie niezastosowania w takiej sytuacji zasady ciągłości gospodarczej otrzymanie odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem odpowiednich przepisów prawa konkurencji mogłoby się okazać praktycznie dla danej osoby niemożliwe lub nadmiernie trudne. W szczególności jest tak wówczas, gdy działalność spółki, która dopuściła się naruszenia, została zakończona, a spółka taka została zlikwidowana. Mając powyższe na uwadze, sąd rejonowy uznał, że – w celu zagwarantowania skuteczności art. 101 TFUE – zarówno odpowiedzialność z tytułu grzywien, jak i odpowiedzialność odszkodowawczą należy przypisywać zgodnie z tymi samymi zasadami. W związku z tym sąd rejonowy zasądził od Skanska Industrial Solutions Oy, NCC Industry Oy i Asfaltmix Oy odszkodowanie z tytułu antykonkurencyjnego zachowania Sata-Asfaltti Oy, Interasfaltti Oy i Asfalttineliö Oy.
16. Od tego orzeczenia wniesiona została apelacja do właściwego sądu apelacyjnego (Helsingin hovioikeus). Sąd apelacyjny uznał, że brak jest podstaw do stosowania zasady ciągłości gospodarczej w ramach dochodzonego na drodze prywatnoprawnej powództwa o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji. Zdaniem tegoż sądu nie można powołać się na konieczność zapewnienia skuteczności prawa konkurencji Unii w celu uzasadnienia ingerencji w fundamentalne zasady odpowiedzialności pozaumownej wynikające z wewnętrznego porządku prawnego. Zasady stosowane przy nakładaniu grzywien nie mogą być – w razie braku bardziej szczegółowych przepisów – stosowane w odniesieniu do dochodzonego na drodze prywatnoprawnej powództwa o odszkodowanie. W związku z tym sąd apelacyjny oddalił roszczenia Vantaan kaupunki w zakresie, w jakim były skierowane przeciwko Skanska Industrial Solutions Oy, NCC Industry Oy i Asfaltmix Oy z tytułu zachowania Sata-Asfaltti Oy, Interasfaltti Oy i Asfalttineliö Oy.
17. W tym samym postępowaniu sąd apelacyjny orzekł, że Lemminkäinen Oyj ma zapłacić odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej Vantaan kaupunki przez kartel. Na skutek tego spółka Lemminkäinen Oyj wypłaciła odszkodowanie zasądzone na rzecz miasta.
18. Spółka Lemminkäinen Oyj, podobnie jak Vantaan kaupunki, zwróciła się jednak o dopuszczenie złożenia środka zaskarżenia do korkein oikeus (sądu najwyższego, Finlandia), który to środek został dopuszczony. Spółka Lemminkäinen Oyj wskazuje między innymi, że kwota zasądzonego od niej odszkodowania powinna zostać obniżona, ponieważ Vantaan kaupunki nie żądało odszkodowania od (obecnie zlikwidowanych) spółek uczestniczących w kartelu. Dopuszczono wniesienie środka zaskarżenia przez Vantaan kaupunki do korkein oikeus (sądu najwyższego) w zakresie pytania, czy spółkom Skanska Industrial Solutions Oy, NCC Industry Oy i Asfaltmix Oy można przypisać odpowiedzialność cywilnoprawną na podstawie zasady ciągłości gospodarczej.
19. Korkein oikeus (sąd najwyższy) musi więc rozstrzygnąć – mając na uwadze powyższe argumenty przedstawione w zawisłej przed nim sprawie – czy odpowiedzialność odszkodowawcza może zostać przypisana spółce, która kontynuuje działalność gospodarczą uczestnika kartelu rozwiązanego w ramach dobrowolnego postępowania likwidacyjnego. W tym względzie korkein oikeus (sąd najwyższy) wyjaśnia, że – w świetle prawa fińskiego – zgodnie z ogólną zasadą odpowiedzialności pozaumownej za zapłatę odszkodowania odpowiada wyłącznie osoba (prawna), która wyrządziła szkodę. Zasada ta nie ma natomiast zastosowania w pewnych okolicznościach, w których należy uchylić autonomię osoby prawnej („lifting the corporate veil”) w celu uniknięcia niesłusznego obejścia odpowiedzialności.
20. Powziąwszy wątpliwości co do prawidłowej wykładni prawa Unii, korkein oikeus (sąd najwyższy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy kwestię, kto odpowiada za odszkodowanie za szkodę wyrządzoną zachowaniem naruszającym artykuł 101 TFUE należy rozstrzygnąć poprzez bezpośrednie zastosowanie owego postanowienia, czy też na podstawie zasad krajowych?
2) Jeżeli zobowiązani do odszkodowania zostaną określeni bezpośrednio na podstawie artykułu 101 TFUE: czy za odszkodowanie odpowiadają ci, którzy są objęci pojęciem „przedsiębiorstwa” użytym w tym postanowieniu? Czy do określenia zobowiązanych do odszkodowania znajdują zastosowanie te same zasady, które [Trybunał] stosował w sprawach dotyczących grzywien do określenia tam podmiotów odpowiedzialnych, i zgodnie z którymi odpowiedzialność może się opierać w szczególności na przynależności do tego samego kompleksu gospodarczego lub na ciągłości gospodarczej?
3) Jeżeli zobowiązani do odszkodowania są określani na podstawie zasad krajowych: czy zasada krajowa, zgodnie z którą spółka po nabyciu wszystkich akcji spółki uczestniczącej w kartelu naruszającym art. 101 TFUE zlikwidowała rzeczoną spółkę i kontynuowała jej działalność gospodarczą, nie odpowiada za odszkodowanie za szkodę, która została wyrządzona na skutek antykonkurencyjnego zachowania zlikwidowanej spółki, mimo że uzyskanie odszkodowania od zlikwidowanej spółki byłoby praktycznie niemożliwe lub nadmiernie trudne, narusza wymóg skuteczności wynikający z prawa Unii? Czy wymóg skuteczności sprzeciwia się wykładni prawa krajowego państwa członkowskiego, zgodnie z którą odpowiedzialność za szkodę jest uzależniona od tego, że wskazany rodzaj przekształcenia przedsiębiorstwa nastąpił w sposób sprzeczny z ustawą lub sztucznie w celu obejścia odpowiedzialności z tytułu naruszenia prawa konkurencji, lub w inny nieuczciwy sposób, lub co najmniej od tego, że spółka w chwili dokonywania przekształcenia przedsiębiorstwa wiedziała o naruszeniu konkurencji lub powinna była wiedzieć?”.
21. Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez Vantaan kaupunki, spółkę Skanska Industrial Solutions Oy (zwaną dalej „Skanska”), spółkę NCC Industry Oy (zwaną dalej „NCC Industry”) i spółkę Asfaltmix Oy (zwaną dalej „Asfaltmix”), a także przez rządy fiński, włoski i polski oraz przez Komisję. Oprócz Asfaltmix oraz rządów włoskiego i polskiego wszystkie te strony przedstawiły również swoje stanowiska podczas rozprawy w dniu 16 stycznia 2019 r.
III. Analiza
22. Niniejsza sprawa dotyczy kluczowego aspektu egzekwowania unijnego prawa konkurencji na drodze prywatnoprawnej, jakim jest współzależność prawa Unii i krajowego prawodawstwa państw członkowskich w odniesieniu do regulacji roszczeń odszkodowawczych opartych na naruszeniu prawa konkurencji Unii. Zasady regulujące odpowiedzialność cywilnoprawną z tytułu naruszenia prawa konkurencji Unii są w dużym stopniu oparte na orzecznictwie Trybunału. Choć prawdą jest, że Trybunał wywiódł prawo do żądania odszkodowania z tytułu naruszenia prawa konkurencji Unii z traktatów(6), a ponadto przedstawił wskazówki dotyczące bardziej szczegółowych aspektów prawa do żądania odszkodowania(7), to jednak egzekwowanie unijnego prawa konkurencji na drodze prywatnoprawnej wymaga także odwołania się do krajowego prawa prywatnego i krajowych zasad postępowania.
23. Prawodawca Unii postanowił doprecyzować kwestię współzależności prawa Unii i krajowego prawodawstwa państw członkowskich w dyrektywie 2014/104, która nie ma zastosowania ratione temporis w niniejszej sprawie. Owa dyrektywa ujednolica obecnie niektóre aspekty powództw o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji wnoszonych do sądów krajowych. Ona sama, podobnie jak orzecznictwo, nie zawiera jednak odpowiedzi na pewne zasadnicze pytania.
24. Jedno z nich dotyczy tego, w jaki sposób (a w szczególności na jakiej podstawie prawnej) należy ustalić osoby zobowiązane do odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem prawa konkurencji Unii. W niniejszej sprawie Trybunał może się odnieść właśnie do tejże kwestii: ma bowiem rozstrzygnąć, w jakim zakresie prawo Unii określa sposób przypisywania odpowiedzialności w ramach dochodzonych na drodze prywatnoprawnej powództw o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji wnoszonych do sądów krajowych.
25. Przed rozważeniem tego zagadnienia należy przedstawić kilka uwag wprowadzających dotyczących systemu egzekwowania unijnego prawa konkurencji na drodze prywatnoprawnej.
A. Wprowadzenie: system egzekwowania unijnego prawa konkurencji na drodze prywatnoprawnej
26. Ogólnie rzecz biorąc, co się tyczy regulacji w europejskich systemach prawnych kwestii odpowiedzialności pozaumownej, strona może – w drodze dochodzonego na drodze prywatnoprawnej powództwa o odszkodowanie – domagać się naprawienia szkody wyrządzonej określonym zachowaniem lub działaniem. Niemniej w zależności od danego systemu prawnego dokładne ramy takich dochodzonych przed sądami roszczeń wyznaczają skrajnie odmienne przepisy i zasady. Rożne tradycje prawne państw członkowskich uzasadniają istniejące rozbieżności między innymi w zakresie rodzaju zachowania skutkującego powstaniem odpowiedzialności (np. odpowiedzialności z tytułu deliktu, czynu niedozwolonego, czynu podobnego do czynu niedozwolonego lub odpowiedzialności na zasadzie ryzyka), kręgu poszkodowanych, związku przyczynowego, osób, które mogą ponosić odpowiedzialność z tytułu zarzucanej szkody, a także kategorii szkód podlegających naprawieniu.
27. Niezależnie jednak od owych różnic w tradycji europejskiej roszczenia o odszkodowanie mają przede wszystkim funkcję naprawczo-wyrównawczą, tj. ich celem jest przywrócenie stanu poprzedniego (restitutio ad integrum). W niektórych przypadkach zobowiązanie do zapłaty odszkodowania może wprawdzie pełnić także funkcję odstraszającą, jednak zasadne jest stwierdzenie, że w obrębie mozaiki europejskich systemów prawnych odszkodowania za szkody nie uznaje się powszechnie za autonomiczny środek, który ma odstraszać od podejmowania niepożądanych zachowań (lub za nie karać).
28. Co się natomiast tyczy unijnego prawa konkurencji powództwa o odszkodowanie mają spełniać obie te funkcje. Z jednej strony roszczenie odszkodowawcze z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem unijnego prawa konkurencji spełnia funkcję kompensacyjną. Dzięki takim roszczeniom można żądać pełnego naprawienia szkody wyrządzonej zarzucanym naruszeniem prawa konkurencji Unii(8). Z drugiej strony dochodzone na drodze prywatnoprawnej roszczenie odszkodowawcze z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem prawa konkurencji może także pełnić funkcję odstraszającą, dopełniając w ten sposób system egzekwowania prawa na drodze publicznoprawnej.
1. Znaczenie przypisywane w orzecznictwie pełnej skuteczności prawa konkurencji Unii oraz odstraszaniu
29. Odwołując się w sposób dobitny do praw wynikających z prawa konkurencji Unii oraz do jego skuteczności, Trybunał kładzie szczególny nacisk na funkcję odstraszającą powództw o odszkodowanie z tytułu naruszeń unijnego prawa konkurencji.
30. Podwaliny pod unijny system egzekwowania przepisów na drodze prywatnoprawnej Trybunał położył w wyrokach w sprawie Courage(9) i w sprawie Manfredi(10). W tychże wyrokach Trybunał wskazał, że każdemu przysługuje prawo do żądania odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej zachowaniem antykonkurencyjnym(11).
a) Dwojaka funkcja powództw o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji
31. Z orzecznictwa wynika, że prawo do żądania odszkodowania nie zostało jednak wprowadzone jedynie z myślą o zapewnieniu, aby szkoda wyrządzona zachowaniem antykonkurencyjnym została naprawiona. Zostało ono natomiast powiązane z potrzebą zapewnienia pełnej skuteczności prawa konkurencji Unii(12). W tym względzie Trybunał w sposób wyraźny uznał, że prawo do żądania odszkodowania zwiększa skuteczność prawa konkurencji Unii, ponieważ zniechęca przedsiębiorstwa do zawierania porozumień ograniczających konkurencję oraz do uczestnictwa w innych praktykach lub porozumieniach ograniczających konkurencję, które często są ukryte. Powództwa o odszkodowanie wnoszone do sądów krajowych stanowią więc narzędzie przyczyniające się do utrzymania skutecznej konkurencji w Unii Europejskiej(13). Innymi słowy, celem tych powództw jest odstraszenie przedsiębiorstwa od podejmowania zachowań mających szkodliwy wpływ na konkurencję.
32. Warto jednak zauważyć, że choć Trybunał wywiódł prawo do żądania odszkodowania z art. 101 TFUE, to jak dotąd nie określił zasadniczych przesłanek odpowiedzialności cywilnoprawnej. Ponadto jasne jest, że określenie ram procesowych i materialnych, których istnienie jest niezbędne do uzyskania odszkodowania przed sądem, należy co do zasady do wewnętrznego porządku prawnego(14). W wyrokach ogłoszonych po wydaniu wyroków w sprawach Courage i Manfredi Trybunał orzekł, że w braku właściwych uregulowań prawa Unii to do państw członkowskich należy ustalenie zasad proceduralnych dotyczących wykonywania prawa do żądania odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem art. 101 TFUE (lub art. 102 TFUE), w tym zasad stosowania pojęcia „związku przyczynowego”. Państwa członkowskie mają przy tym zapewnić, że owe zasady krajowe są zgodne z zasadą równoważności i skuteczności(15).
33. Ale które zagadnienia dotyczące powództw o odszkodowania reguluje prawo Unii, a które prawo wewnętrzne państw członkowskich? Moim zdaniem odpowiedź na to pytanie można wywieść z nieco nowszego orzecznictwa.
b) Współzależność prawa Unii i prawa wewnętrznego oraz uznanie odstraszania za cel powództw o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji
34. Kluczowe znaczenie dla przybliżenia tej kwestii ma wyrok Trybunału w sprawie Kone(16). W tymże wyroku Trybunał orzekł, że ofiary efektu tak zwanego parasola cenowego („umbrella pricing”), tj. bezpośrednio poszkodowani wskutek podwyżki cen wynikającej z naruszenia art. 101 TFUE, mogą żądać naprawienia takiej szkody w drodze dochodzonego na drodze prywatnoprawnej powództwa o odszkodowanie. Uznano zatem, że art. 101 TFUE sprzeciwia się krajowej normie dotyczącej związku przyczynowego, która już na wstępie wyłącza możliwość żądania odszkodowania z tytułu efektu parasola cenowego(17).
35. W oczy rzucają się dwie powiązane kwestie.
36. Po pierwsze Trybunał powtórzył w wyroku w sprawie Kone, że państwa członkowskie mają określić zasady wykonywania prawa do żądania odszkodowania z tytułu szkody wynikającej z porozumienia lub praktyki zakazanej przez art. 101 TFUE, w tym zasady dotyczące stosowania pojęcia „związku przyczynowego”. Państwa członkowskie muszą przy tym zapewnić, że owe zasady wewnętrzne są zgodne z zasadami równoważności i skuteczności. Oznacza to, że owe zasady krajowe nie mogą być mniej korzystne od zasad odnoszących się do powództw z tytułu naruszeń podobnych uprawnień wynikających z wewnętrznego porządku prawnego, a ponadto że takie zasady nie mogą powodować, iż korzystanie z uprawnień wynikających z prawa Unii stanie się praktycznie niemożliwe lub nadmiernie trudne(18).
37. Mając powyższe na uwadze, wydaje się więc, że zgodność z prawem Unii każdej krajowej zasady odnoszącej się do powództw o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji należy oceniać w oparciu o klasyczne kryterium równoważności i skuteczności. Nie można jednak zapominać, że po przedstawieniu tego ogólnego postulatu Trybunał wskazał, iż w szczególnej dziedzinie prawa konkurencji stosowanie odpowiednich zasad krajowej nie może naruszać skutecznego stosowania art. 101 TFUE(19). Bliższa analiza rzeczywiście pokazuje, że przedstawionej oceny należy dokonać w odniesieniu do pełnej skuteczności art. 101 TFUE(20).
38. Logika, jaką posługuje się Trybunał, wydaje się w sposób oczywisty wymagać czegoś więcej niż oceny opartej na zasadach równoważności i skuteczności. Moim zdaniem wymaga oceny zgodności spornej zasady krajowej przeprowadzana w świetle pełnej skuteczności postanowienia traktatowego, mianowicie art. 101 TFUE.
39. Różnica pomiędzy oceną opartą na zasadach równoważności i skuteczności a oceną opartą na pełnej skuteczności art. 101 TFUE ma doniosły charakter. Pozwala ona rozdzielić zagadnienia regulowane odpowiednio w porządku prawnym Unii i w wewnętrznych porządkach prawnych państw członkowskich.
40. Zgodnie z moją interpretacją orzecznictwa klasyczne kryterium równoważności i skuteczności jest stosowane wyłącznie w odniesieniu do „zasad wykonywania prawa do żądania odszkodowania” przed sądami krajowymi. Innymi słowy kryterium to ma zastosowanie do zasad, które (w ten czy w inny sposób) odnoszą się do stosowania prawa do żądania naprawienia szkody przed sądem(21). Tego rodzaju zasady są ustalane przez państwa członkowskie.
41. Z kolei gdy w grę wchodzą zasadnicze przesłanki prawa do żądania odszkodowania (takie jak związek przyczynowy), to przesłanki takie są badane w świetle art. 101 TFUE.
42. Oczywiście prawdą jest, że w wyroku w sprawie Kone Trybunał nie przedstawił pozytywnej definicji pojęcia „związku przyczynowego” w świetle prawa Unii. W tym względzie nie zastosował się do sugestii rzecznik generalnej J. Kokott(22). Trybunał zadziałał natomiast z dużą dozą ostrożności (jak często to czyni) i ograniczył swoją odpowiedź do tego, co było niezbędne w rozpatrywanej przezeń wówczas sprawie(23). W związku z tym, w odniesieniu do pełnej skuteczności art. 101 TFUE, Trybunał orzekł, że owo postanowienie traktatowe sprzeciwia się krajowej normie dotyczącej związku przyczynowego, która już na wstępie wyłącza możliwość żądania odszkodowania z tytułu istnienia parasola cenowego.
43. Innymi słowy choć Trybunał pozostawił kwestię znaczenia pojęcia „związku przyczynowego” do rozstrzygnięcia w przyszłym orzecznictwie, to, moim zdaniem, nie należy tego rozumieć w ten sposób, że przesłanki stanowiące zasadniczą podstawę roszczenia odszkodowawczego są regulowane prawem wewnętrznym.
44. Po drugie, co w sposób bezpośredni wynika z położenia nacisku na pełną skuteczność art. 101 TFUE, w wyroku w sprawie Kone funkcję prawa do żądania odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem prawa konkurencji Unii powiązano w sposób ścisły z odstraszaniem. W rzeczy samej wykluczając możliwość stosowania zasady przewidującej konieczność zaistnienia bezpośredniego związku przyczynowego dla przypisania odpowiedzialności cywilnoprawnej, Trybunał orzekł, że art. 101 TFUE stoi na przeszkodzie zasadzie krajowej wyłączającej odpowiedzialność cywilnoprawną przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu z tytułu szkody wyrządzonej podwyżką cen rynkowych będącą skutkiem zachowania antykonkurencyjnego(24).
45. „Szkoda” spowodowana efektem parasola cenowego stanowi konsekwencję samodzielnej decyzji cenowej podjętej przez osobę, która nie uczestniczy w zarzucanym zachowaniu anytkonkurencyjnym. Taka decyzja może oddziaływać na bardzo wiele podmiotów. W rezultacie następuje znaczne rozszerzenie kręgu osób, którym prawo do żądania odszkodowania w związku z naruszeniem prawa konkurencji Unii przysługuje bezpośrednio na podstawie art. 101 [TFUE] (lub art. 102 TFUE). W związku z powyższym wyrok w sprawie Kone stanowi ważny krok na drodze ku uznaniu, że powództwa o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji stanowią instrument mający na celu odstraszanie przedsiębiorstw od uczestnictwa w zachowaniach antykonkurencyjnych.
2. W przedmiocie tego, czy uzasadnione jest położenie nacisku na odstraszanie
46. Choć bardzo wiele można powiedzieć o praktycznej wartości dodanej rozstrzygnięcia przyjętego w wyroku w sprawie Kone w odniesieniu do skuteczności całego systemu egzekwowania przepisów na drodze prywatnoprawnej, to moim zdaniem położenie przez Trybunał nacisku na odstraszanie w ujęciu ogólnym jest uzasadnione z kilku powodów. Pokrótce omówić dwa z nich.
47. Po pierwsze, jak zauważył Trybunał, egzekwowanie przepisów na drodze prywatnoprawnej z wykorzystaniem powództw o odszkodowanie stanowi środek uzupełniający, który odstrasza od podejmowania zachowań antykonkurencyjnych, czego osiągnięcie jedynie na drodze publicznoprawnej byłoby niemożliwe. Cel egzekwowania przepisów na drodze prywatnoprawnej jest taki sam jak cel egzekwowania przepisów na drodze publicznoprawnej: chodzi o wpływanie na zachowania przedsiębiorstw działających na rynku celem odstraszania tych przedsiębiorstw od uczestnictwa w zachowaniach antykonkurencyjnych.
48. Z jednej strony jeśli jednostki (które często mają bezpośrednią wiedzę na temat karteli lub innych zachowań antykonkurencyjnych) mogą skorzystać ze skutecznych środków przewidzianych w prawie prywatnym, wzrasta prawdopodobieństwo wykrywania kolejnych niezgodnych z prawem ograniczeń oraz pociągania sprawców naruszeń do odpowiedzialności(25). Innymi słowy znacząco rośnie ryzyko wykrycia. Z drugiej strony o ile efekt odstraszający pojedynczego roszczenia odszkodowawczego jest niewątpliwie znikomy, to właśnie ze względu na liczbę potencjalnych skarżących oraz owo większe ryzyko wykrycia mechanizmy egzekwowania przepisów na drodze prywatnoprawnej (takie jak powództwa o odszkodowanie) stanowią skuteczny środek zapewniający przestrzeganie prawa konkurencji(26).
49. Po drugie należy przypomnieć, że szkoda wyrządzona zachowaniem antykonkurencyjnym jest zazwyczaj szkodą o charakterze wyłącznie gospodarczym. Choć zidentyfikowanie i wykazanie istnienia bezpośredniej szkody wyrządzonej interesom gospodarczym niektórych osób może być stosunkowo proste, to jednak warto podkreślić, że naruszenia prawa konkurencji powodują również szkody pośrednie, a w bardziej ogólnym ujęciu negatywnie wpływają na strukturę i funkcjonowanie rynku. Nie trzeba dodawać, że szacowanie lub wykazanie istnienia szkody, nie wspominając już o wykazywaniu przyczynowości, na podstawie hipotetycznego ciągu zdarzeń, rodzi mnóstwo problemów.
50. Zasadniczo jednak rzeczywista szkoda spowodowana niezgodnymi z prawem ograniczeniami konkurencji polega na zbędnej stracie społecznej będącej skutkiem takich ograniczeń, to znaczy na utracie efektywności gospodarczej spowodowanej konkretnym zachowaniem antykonkurencyjnym. Oznacza to, że szkody zidentyfikowane w ramach powództw o odszkodowanie wytaczanych w związku z naruszeniem prawa konkurencji w rzeczywistości stanowią „wskaźnik zastępczy” spowodowanych naruszeniem nieefektywności gospodarczych i wynikającej stąd straty ponoszonej przez ogół społeczeństwa, która to strata przybiera postać zmniejszonego dobrobytu konsumenckiego. Podsumowując, moim zdaniem funkcja kompensacyjna powództwa o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji pozostaje podrzędna względem jego funkcji odstraszającej.
51. Mając powyższe na uwadze, przejdę teraz do pytań przedstawionych przez korkein oikeus.
B. W przedmiocie pytań prejudycjalnych
52. Sąd odsyłający przedstawił Trybunałowi trzy pytania, przy czym dwa z nich są pytaniami alternatywnymi (tj. w zależności od odpowiedzi udzielonej na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć albo na pytanie drugie, albo na pytanie trzecie). Wszystkie te trzy pytania są ze sobą ściśle powiązane, a sąd odsyłający zwraca się poprzez nie o wyjaśnienie jednego zagadnienia: czy w ramach dochodzonego na drodze prywatnoprawnej przed sądem krajowym powództwa o odszkodowanie dana jednostka ma mieć możliwość żądania odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem prawa konkurencji Unii od spółki, która kontynuowała działalność gospodarczą uczestnika kartelu? Innymi słowy, czy w tym kontekście należy stosować zasadę ciągłości gospodarczej?
53. Moim zdaniem na tak postawione pytanie należy odpowiedzieć twierdząco.
54. Aby wyjaśnić, dlaczego tak uważam, odniosę się kolejno do pierwszego i drugiego z przedstawionych pytań.
1. Określenie osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania należy do zakresu prawa Unii
55. W pierwszym pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej zachowaniem naruszającym art. 101 TFUE należy określić na podstawie prawa Unii, czy też rozstrzygnięcie tej kwestii należy do właściwości prawa wewnętrznego.
56. Większość stron, które przedstawiły uwagi w niniejszej sprawie, wskazuje, że ustalenie osób zobowiązanych do odszkodowania stanowi kwestię regulowaną prawem krajowym. Według nich zakres swobodnego uznania przysługującego w tym zakresie państwom członkowskim ograniczają zasady równoważności i skuteczności.
57. Nie podzielam tego stanowiska.
58. Z jednej strony art. 101 TFUE jest bezpośrednio skuteczny, więc wywołuje on skutki prawne w stosunkach między jednostkami, w związku z czym przyznaje jednostkom prawa, które sądy krajowe są zobowiązane chronić. Jak już wskazano powyżej, z bezpośredniej skuteczności art. 101 TFUE Trybunał wywiódł – przysługujące każdemu – prawo do żądania naprawienia szkody poniesionej w wyniku naruszenia tego postanowienia. Z drugiej strony Trybunał wielokrotnie wskazywał w tym kontekście, że zasady dotyczące wykonywania tego prawa są określane przez państwa członkowskie, które muszą przy tym przestrzegać (minimalnych) wymogów równoważności i skuteczności(27).
59. Czy ustalenie osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem unijnego prawa konkurencji stanowi ową zasadę dotyczącą wykonywania prawa do żądania odszkodowania? Czy też może jest to zasadnicza przesłanka odpowiedzialności regulowana prawem Unii?
60. Moim zdaniem kwestia ta stanowi zasadniczą przesłankę odpowiedzialności regulowaną prawem Unii.
61. Ustalenie osób, które mogą odpowiadać za zapłatę odszkodowania, nie stanowi kwestii dotyczącej sposobu stosowania roszczenia odszkodowawczego ani zasady dotyczącej konkretnego egzekwowania prawa do żądania odszkodowania. Określenie osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania stanowi odwrotną stronę prawa do żądania odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem unijnego prawa konkurencji. Rzeczywiście z istnienia prawa do żądania odszkodowania na podstawie art. 101 TFUE wynika istnienie obowiązku prawnego, który został naruszony(28). Wynika z niego także istnienie osoby odpowiadającej za takie naruszenie.
62. O tożsamości owej osoby można wywnioskować na podstawie art. 101 TFUE, który stanowi postanowienie dotyczące przedsiębiorstw. W istocie zakaz ustanowiony w art. 101 TFUE jest nałożony na przedsiębiorstwa, zaś w kontekście egzekwowania przepisów na drodze publicznoprawnej oraz nakładania grzywien Trybunał posługuje się pojęciem „przedsiębiorstwa” w sposób elastyczny.
63. Zgodnie z zasadami określonymi w orzecznictwie pojęcie to obejmuje każdą jednostkę wykonującą działalność gospodarczą niezależnie od jej formy prawnej i sposobu finansowania. Jeżeli tego rodzaju podmiot gospodarczy narusza prawo konkurencji Unii, to musi odpowiedzieć za to naruszenie zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej(29).
64. Mając powyższe na uwadze, trudno mi wskazać jakikolwiek zasadny argument przemawiający za tym, by przy określaniu osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania w ramach odpowiedzialności cywilnoprawnej stosować inną podstawę prawną. Jest wręcz przeciwnie.
65. Na rozprawie Komisja zasugerowała, że skoro Trybunał nie wypowiedział się w tej kwestii w orzecznictwie, a w dyrektywie 2014/104 w sposób wyraźny wskazano na solidarną odpowiedzialność przedsiębiorstw za odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji(30), to ustalenie osób odpowiedzialnych za odszkodowanie należy do właściwości prawa wewnętrznego, z zastrzeżeniem poszanowania zasady równoważności i skuteczności. Jednak fakt, że Trybunał nie miał jeszcze okazji wyjaśnić tej kwestii, jak również fakt, iż prawodawca Unii wprowadził w owej dyrektywie przepis dotyczący solidarnej odpowiedzialności przedsiębiorstw, niewiele mówi na temat podstawy normatywnej stosowanej przy ustalaniu osób zobowiązanych do odszkodowania, czy też na temat zasad wykorzystywanych przy określaniu takich zobowiązanych osób.
66. Ustalenie osób odpowiedzialnych bezpośrednio rzutuje na samo istnienie prawa do żądania naprawienia szkody. Jako taka kwestia ta stanowi zagadnienie o zasadniczym znaczeniu, na równi z samym prawem do żądania odszkodowania. Innymi słowy, podobnie jak ma to miejsce w przypadku związku przyczynowego, który również stanowi zasadniczą przesłankę odpowiedzialności, osoby odpowiedzialne należy określić w oparciu o prawo Unii.
67. Zasadnicze przesłanki odpowiedzialności muszą być jednolite(31). Jeżeli krąg osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania byłby różny w zależności od państwa członkowskiego, istniałoby oczywiste ryzyko różnego traktowania przedsiębiorstw w zależności od wewnętrznego porządku prawnego regulującego dochodzone na drodze prywatnoprawnej roszczenia odszkodowawcze. Z punktu widzenia skutecznego egzekwowania prawa konkurencji Unii pozostawienie państwom członkowskim zakresu swobodnego uznania w odniesieniu do ustalania osób zobowiązanych do odszkodowania mogłoby znacząco ograniczyć prawo do żądania odszkodowania. Co więcej, stosowanie w państwach członkowskich różnych przepisów regulujących kwestię o tak zasadniczym znaczeniu, która bezpośrednio rzutuje na samo istnienie roszczenia o naprawienie szkody, byłoby nie tylko sprzeczne z jednym z podstawowych celów unijnego prawa konkurencji, jakim jest stworzenie równych szans wszystkim przedsiębiorstwom prowadzącym działalność na rynku wewnętrznym, ale stanowiłoby także bodziec do wyboru sądu ze względu na możliwość korzystniejszego rozstrzygnięcia sprawy („forum shopping”)(32).
68. W ostatecznym rozrachunku takie rozwiązanie negatywnie oddziaływałoby na funkcję odstraszającą powództw o odszkodowanie, a przez to na skuteczność egzekwowania prawa konkurencji Unii, któremu to celowi Trybunał przypisuje w orzecznictwie szczególną wagę.
69. W związku z tym w ramach dochodzonego na drodze prywatnoprawnej przed sądem krajowym powództwa o odszkodowanie osoby zobowiązane do odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem unijnego prawa konkurencji należy ustalić w oparciu o prawo Unii, odwołując się do art. 101 TFUE (albo w razie potrzeby do art. 102 TFUE).
70. Czy oznacza to jednak, że w ramach dochodzonego przed sądem krajowym powództwa o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji należy – w celu określenia zobowiązanych do zapłaty odszkodowania – stosować zasadę ciągłości gospodarczej?
2. Czy w ramach powództwa o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji należy – przy ustalaniu osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania – stosować zasadę ciągłości gospodarczej?
71. W drugim pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy przy ustalaniu osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania znajdują zastosowanie te same zasady, które Trybunał określił odnośnie do nakładania grzywien.
72. Na wstępie warto jest w sposób zwięzły przypomnieć podstawowe założenia orzecznictwa Trybunału dotyczące zasady ciągłości gospodarczej, które to orzecznictwo, jak należy tutaj przypomnieć, zostało wypracowane w kontekście egzekwowania unijnego prawa konkurencji na drodze publicznoprawnej.
73. Zasada ciągłości gospodarczej stanowi wyraz szerokiej definicji przedsiębiorstwa w prawie konkurencji Unii. Ma ona w szczególności zastosowanie wówczas, gdy podmiot, który popełnił naruszenie, przestaje istnieć pod względem prawnym lub pod względem gospodarczym. Jak wyjaśnił Trybunał, jeżeli sankcja zostaje nałożona na przedsiębiorstwo, które w dalszym ciągu istnieje pod względem prawnym, lecz nie wykonuje już swojej działalności gospodarczej, to sankcja taka jest pozbawiona skutku odstraszającego(33).
74. Ogólnie rzecz biorąc – choć odpowiedzialność osobista stanowi nadal zasadę podstawową – uzasadnieniem dla rozciągnięcia odpowiedzialności na podmiot kontynuujący działalność gospodarczą podmiotu, który naruszył unijne prawo konkurencji, jest fakt, że w przeciwnym razie przedsiębiorstwa mogłyby unikać sankcji poprzez zmianę tożsamości w drodze restrukturyzacji, zbycia lub innych zmian prawnych czy organizacyjnych. Byłoby to niezgodne z celem w postaci zwalczania działań sprzecznych z prawem konkurencji i zapobiegania ich ponownemu popełnianiu w drodze sankcji o skutku odstraszającym(34).
75. Zatem w świetle unijnego prawa konkurencji zmiana prawna lub organizacyjna niekoniecznie skutkuje utworzeniem nowego przedsiębiorstwa, zwolnionego z odpowiedzialności za działania poprzedniego podmiotu, który dopuścił się naruszenia, jeżeli między tymi podmiotami zachodzi tożsamość z gospodarczego punktu widzenia. W tym zakresie Trybunał uznaje, że właściwe formy prawne podmiotu popełniającego naruszenie i jego następcy prawnego również nie mają znaczenia(35). Jest tak dlatego, że z gospodarczego punktu widzenia między tymi podmiotami zachodzi tożsamość.
76. Moim zdaniem argumenty przedstawione w kontekście egzekwowania prawa konkurencji na drodze publicznoprawnej, zgodnie z którymi uzasadnione jest stosowanie szerokiego pojęcia „przedsiębiorstwa” oraz – co wynika bezpośrednio z przyjęcia takiego założenia – zasady ciągłości gospodarczej, są trafne także w kontekście dochodzonego na drodze prywatnoprawnej roszczenia odszkodowawczego z tytułu naruszenia prawa konkurencji Unii. Wynika to z faktu, że celem zarówno powództwa o odszkodowanie, jak i egzekwowania prawa konkurencji na drodze publicznoprawnej przez organy odpowiedzialne za ochronę konkurencji jest odstraszanie (choć z wykorzystaniem innych mechanizmów) przedsiębiorstw od uczestnictwa w zachowaniach antykonkurencyjnych. Jak bowiem wskazało Vantaan kaupunki, egzekwowanie prawa konkurencji na drodze publicznoprawnej i egzekwowanie prawa konkurencji Unii na drodze prywatnoprawnej składa się na kompletny system egzekwowania przepisów, który – choć jest złożony z dwóch części – należy traktować jako całość.
77. Niestosowanie w ramach powództw o odszkodowanie zasady ciągłości gospodarczej znacząco osłabiłoby element odstraszający, który zasadza się na tym, że każdy może żądać odszkodowania z tytułu naruszenia prawa konkurencji Unii.
78. Ponadto, jak dobrze to widać w niniejszej sprawie, przedsiębiorstwa mogą się uchylać od odpowiedzialności cywilnej w drodze ustaleń pomiędzy spółkami lub innego rodzaju ustaleń, które praktycznie uniemożliwiają jednostkom korzystanie z prawa do żądania naprawienia szkody w oparciu o art. 101 TFUE. W tym względzie Skanska, NCC Industry i Asfaltmix utrzymywały w postępowaniu przed Trybunałem, że Vantaan kaupunki mogło żądać odszkodowania także od spółek, które zostały zlikwidowane. Choć wydaje się, że fińskie prawo spółek daje poszkodowanemu możliwość wystąpienia z takim powództwem, to jednak trudno sobie wyobrazić, w jaki sposób tego rodzaju działanie mogłoby zagwarantować jednostce skuteczne prawo do żądania naprawienia szkody: jak bowiem powszechnie wiadomo z pustego i Salomon nie naleje.
79. Oczywiście model zakładający odpowiedzialność spółki za szkodę spowodowaną antykonkurencyjnym zachowaniem innej (zlikwidowanej) spółki tylko na tej podstawie, że owa pierwsza spółka kontynuuje działalność gospodarczą sprawcy naruszenia, może budzić kontrowersje. W związku z tym można argumentować, że stosowanie zasady ciągłości gospodarczej do roszczenia o odszkodowanie podważa prywatnoprawną logikę takich roszczeń, skoro w szczególności nie zachodzi tożsamość (pod względem prawnym) między sprawcą naruszenia a osobą zobowiązaną do zapłaty odszkodowania.
80. Moim zdaniem jednak takie rozwiązanie nie jest ani niezwykłe, ani zaskakujące. Jak już wyjaśniłem powyżej, powództwa o odszkodowanie z tytułu naruszenia prawa konkurencji stanowią integralną część systemu egzekwowania unijnego prawa konkurencji, który to system (w ujęciu całościowym) ma na celu przede wszystkim odstraszanie przedsiębiorstw od uczestnictwa w zachowaniach antykonkurencyjnych. W ramach tego systemu odpowiedzialność podąża za majątkiem, a nie za konkretną osobą prawną. W związku z tym z gospodarczego punktu widzenia odpowiedzialne za sankcje przewidziane prawem publicznym oraz zobowiązane do odszkodowania prywatnoprawnego jest to samo przedsiębiorstwo, które dopuściło się naruszenia. Zważywszy, że egzekwowanie przepisów na drodze publicznoprawnej i egzekwowanie przepisów na drodze prywatnoprawnej to uzupełniające się wzajemnie podejścia, które stanowią część jednej całości, po prostu nie do przyjęcia byłoby rozwiązanie zakładające, że pojęcie „przedsiębiorstwa” należy interpretować odmiennie w zależności od mechanizmu służącego egzekwowaniu prawa konkurencji Unii.
81. Dlatego uważam, że art. 101 TFUE należy interpretować w ten sposób, że przy ustalaniu osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem tegoż przepisu stosuje się zasadę ciągłości gospodarczej, tak aby w ramach dochodzonego na drodze prywatnoprawnej przed sądem krajowym powództwa o odszkodowanie dana jednostka mogła domagać się odszkodowania od spółki, która kontynuowała działalność gospodarczą uczestnika kartelu.
82. Przed sformułowaniem ostatecznych wniosków należy jeszcze jednak przedstawić uwagę końcową, dla której przyczynkiem stały się argumenty przedstawione na rozprawie przez NCC Industry.
83. W przedstawionym stanowisku ustnym NCC Industry zwróciła się do Trybunału o ograniczenie w czasie skutków orzeczenia, gdyby Trybunał uznał, że zasada ciągłości gospodarczej ma być stosowana przy ustalaniu osób zobowiązanych do zapłaty odszkodowania prywatnoprawnego z tytułu naruszenia prawa konkurencji Unii. Wniosek ten opierał się jednak na ogólnym i niewystarczająco uzasadnionym żądaniu odnoszącym się do konsekwencji finansowych przyjęcia takiej wykładni dla przedsiębiorstw uczestniczących w procesach nabywania spółek. W związku z tym wniosek ten należy od razu oddalić, bez konieczności szczegółowego badania, czy w niniejszej sprawie spełnione zostały łącznie dwa warunki, o których mowa w orzecznictwie, dotyczące ograniczenia skutków wyroku w czasie(36).
IV. Wnioski
84. W świetle wszystkich powyższych rozważań proponuję Trybunałowi, by na pytania przedstawione przez korkein oikeus (sąd najwyższy, Finlandia) odpowiedział w następujący sposób:
Artykuł 101 TFUE należy interpretować w ten sposób, że przy ustalaniu osoby zobowiązanej do zapłaty odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej naruszeniem tego postanowienia stosuje się zasadę ciągłości gospodarczej, tak aby w ramach dochodzonego na drodze prywatnoprawnej przed sądem krajowym powództwa o odszkodowanie dana jednostka mogła domagać się odszkodowania od spółki, która kontynuowała działalność gospodarczą uczestnika kartelu.