OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
NILSA WAHLA
przedstawiona w dniu 16 października 2014 r.(1)
Sprawy połączone C‑482/13, C‑484/13, C‑485/13 i C‑487/13
Unicaja Banco SA
przeciwko
Josému Hidalgowi Ruedzie,
Maríi del Carmen Vedze Martín,
Gestión Patrimonial Hive SL,
Franciscowi Antoniowi Lópezowi Reinie,
Rosie Maríi Hidalgo Vedze (C‑482/13)
i
Caixabank SA
przeciwko
Manuelowi Maríi Ruedzie Ledesmie,
Rosario Mesie Mesie (C‑484/13),
Josému Labelli Crespowi,
Rosario Márquez Rodríguez,
Rafaelowi Gallardowi Salvatowi,
Manueli Márquez Rodríguez (C‑485/13),
Albertowi Galánowi Lunie,
Domingowi Galánowi Lunie (C‑487/13)
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Juzgado de Primera Instancia e Instrucción de Marchena (Hiszpania)]
Dyrektywa 93/13/EWG – Umowa o kredyt konsumencki – Nieuczciwe warunki umowne – Brak skutku wiążącego – Stosowne i skuteczne środki zapobiegające stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków – Postępowanie w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką
1. W momencie powstania dyrektywy 93/13/EWG(2) większość państw członkowskich prawdopodobnie nie przewidziała, jakie skutki rodzić będzie jej stosowanie dla porządku prawnego każdego z nich jakieś 20 lat później.
2. Jednym z takich państw członkowskich jest Królestwo Hiszpanii. W następstwie sprawy Aziz(3) ustawodawca hiszpański przyjął niedawno nowe przepisy(4) zmierzające do rozwiązania problemów wskazanych przez Trybunał m.in. w tym orzeczeniu. Trybunał miał już możliwość przeanalizowania tych przepisów(5). Sprawy przedstawione Trybunałowi przez sąd odsyłający ujawniły aspekt ustawy nr 1/2013, który nie jest tożsamy z kwestią podniesioną w sprawie Sánchez Morcillo i Abril García (EU:C:2014:2099). Tym razem przedmiotem rozważań nie jest to, czy prawo hiszpańskie uniemożliwia lub czyni nadmiernie utrudnionym wniesienie przez konsumentów odwołania od orzeczenia sądowego nakazującego egzekucję wierzytelności, ale czy hiszpańskie przepisy proceduralne regulujące egzekucję z hipoteki spełniają wymóg dyrektywy 93/13, w myśl którego państwa członkowskie muszą zapewnić, aby nieuczciwe warunki nie były wiążące dla konsumenta.
3. W szczególności Juzgado de Primera Instancia e Instrucción de Marchena (sąd pierwszej instancji i dochodzeń w Marchenie) (Hiszpania) przedstawił Trybunałowi – podobnie jak szereg innych sądów hiszpańskich(6) – pytania zasadniczo odnoszące się do jednego z przepisów przejściowych ustawy nr 1/2013. Przepis ten wprowadza górną granicę odsetek za zwłokę, które można odzyskać w drodze egzekucji z hipoteki: stopa odsetek za zwłokę nie może przekraczać trzykrotności stopy odsetek ustawowych. Jeżeli przekroczy się tę granicę, sądy powinny umożliwić wierzycielom dostosowanie odsetek za zwłokę, tak aby mieściły się one w przepisanych granicach. Z uwagi na te wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Trybunał po raz kolejny staje przed możliwością wyjaśnienia stopnia, w jakim konsumenckie prawo Unii wpływa na przepisy krajowe w tym zakresie.
I – Ramy prawne
A – Dyrektywa 93/13
4. Motyw dwudziesty pierwszy preambuły dyrektywy 93/13 stanowi:
„[…] państwa członkowskie powinny zapewnić, aby nieuczciwe warunki nie były zamieszczane w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami oraz, jeżeli jednak takie warunki zostają w nich zawarte, aby nie były one wiążące dla konsumenta, oraz zagwarantować, żeby umowa obowiązywała strony zgodnie z zawartymi w niej postanowieniami, pod warunkiem że po wyłączeniu z umowy nieuczciwych warunków może ona nadal obowiązywać”.
5. Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 ma następujące brzmienie:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
6. Artykuł 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 stanowi:
„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami”.
7. Zgodnie z brzmieniem art. 8 dyrektywy 93/13 „[w] celu zapewnienia wyższego stopnia ochrony konsumenta państwa członkowskie mogą przyjąć lub utrzymać bardziej rygorystyczne przepisy prawne zgodne z traktatem w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą”.
B – Prawo hiszpańskie
8. Na mocy art. 1911 hiszpańskiego kodeksu cywilnego za wykonanie zobowiązania dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem obecnym i przyszłym.
9. Artykuł 105 Ley Hipotecaria (ustawy o hipotece), skonsolidowanej dekretem z dnia 8 lutego 1946 r.(7), zmienionej ustawą nr 1/2013, stanowi, że hipotekę można ustanowić w celu zabezpieczenia wszystkich rodzajów zobowiązań, bez uszczerbku dla nieograniczonej odpowiedzialności osobistej dłużnika ustanowionej w art. 1911 kodeksu cywilnego.
10. Zgodnie z art. 552 ust. 1 Ley de Enjuiciamiento Civil (kodeksu postępowania cywilnego), zmienionym art. 7 ust. 1 ustawy nr 1/2013, gdy sąd stwierdzi, że jakikolwiek z warunków objętych tytułem wykonawczym może zostać uznany za warunek nieuczciwy, udzieli stronom piętnastodniowego terminu na przedstawienie stanowisk. Po wysłuchaniu stron sąd wyda orzeczenie w terminie kolejnych pięciu dni, zgodnie z treścią art. 561 ust. 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego.
11. W ustawie nr 1/2013 dodano także nowy akapit trzeci do art. 561 ust. 1 kodeksu postępowania cywilnego o następującym brzmieniu:
„Gdy sąd uzna warunek lub warunki umowy za nieuczciwe, w postanowieniu, które wydaje w tym przedmiocie, określa skutki tego nieuczciwego charakteru, umarzając postępowanie egzekucyjne albo nakazując jego dalszy bieg bez zastosowania warunków uznanych za nieuczciwe”.
12. Ponadto na mocy art. 3 akapit drugi ustawy nr 1/2013 zmieniono art. 114 ustawy o hipotece poprzez dodanie akapitu trzeciego o następującym brzmieniu:
„Odsetki za zwłokę w umowach pożyczki lub kredytu na zakup lokalu zwykłego miejsca zamieszkania, zabezpieczonych hipoteką ustanowioną na tych nieruchomościach, nie mogą przekraczać trzykrotności stopy odsetek ustawowych i mogą być tylko naliczane od kwoty głównej, która pozostała do spłaty. Wyżej wskazane odsetki za zwłokę nie mogą być w żadnym wypadku przedmiotem kapitalizacji, z zastrzeżeniem przypadku wskazanego w art. 579 ust. 2 lit. a) kodeksu postępowania cywilnego”.
13. Wreszcie, brzmienie drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013 jest następujące:
„Ograniczenie wysokości odsetek za zwłokę w stosunku do hipotek ustanowionych na lokalach zwykłego miejsca zamieszkania, przewidziane w art. 3 akapit drugi, znajduje zastosowanie do hipotek ustanowionych po dacie wejścia w życie niniejszej ustawy.
Ponadto rzeczone ograniczenie znajduje zastosowanie do odsetek za zwłokę przewidzianych w umowach pożyczki zabezpieczonej hipoteką na lokalu zwykłego miejsca zamieszkania ustanowionych przed wejściem w życie niniejszej ustawy, które stają się wymagalne po dacie wejścia w życie ustawy, jak również do odsetek wymagalnych w dacie jej wejścia w życie, które nie zostały jeszcze spłacone.
W postępowaniach egzekucyjnych lub w postępowaniach sprzedaży pozaegzekucyjnej, które zostały wszczęte, lecz nie zostały jeszcze zakończone w dacie wejścia w życie niniejszej ustawy, i w których została już ustalona kwota, za jaką nieruchomość ma zostać sprzedana w drodze licytacji lub w trybie sprzedaży pozaegzekucyjnej, referendarz sądowy lub notariusz udzielą prowadzącemu egzekucję terminu 10 dni na przeliczenie odsetek zgodnie z powyższym akapitem”.
II – Okoliczności faktyczne, postępowanie i pytania prejudycjalne
14. Postępowania główne dotyczą czterech różnych postępowań w przedmiocie egzekucji wierzytelności wszczętych z inicjatywy Unicaja Banco (sprawa C‑482/13) i Caixabank (sprawy C‑484/13, C‑485/13 i C‑487/13) (zwanych dalej „bankami”), mających za przedmiot egzekucję z szeregu umów pożyczki hipotecznej, wszystkich zawartych między 5 stycznia 2007 r. a 20 sierpnia 2010 r. na kwoty 249 000 EUR lub mniejsze.
15. W sprawie C‑482/13 w odniesieniu do umowy pożyczki ustalono 18‑procentową stopę odsetek za zwłokę, która mogła zostać podwyższona, jeżeli po podwyższeniu o cztery punkty procentowe stopy zmiennej odsetek, osiągnięty będzie wyższy poziom stopy procentowej, z zastrzeżeniem maksymalnej rocznej stopy nominalnej w wysokości 25%. W sprawach C‑484/13, C‑485/13 i C‑487/13 dla pożyczek hipotecznych ustalono odsetki za zwłokę w wysokości 22,5%.
16. Ponadto wszystkie umowy pożyczki zawierały klauzulę, zgodnie z którą pożyczkodawca może postawić pożyczkę w stan wymagalności przed datą wymagalności uzgodnioną w umowie i zażądać płatności całej pozostałej do spłaty kwoty głównej wraz z odsetkami, odsetkami za zwłokę, prowizjami, kosztami i opłatami wynikającymi z umowy.
17. Między dniem 21 marca a dniem 30 października 2012 r. z inicjatywy banków wszczęto postępowania przed sądem odsyłającym. Jednakże sąd odsyłający zawiesił te postępowania w następstwie powzięcia wątpliwości w przedmiocie uznania za nieuczciwe warunków umownych dotyczących odsetek za zwłokę i postawienia pożyczki w stan natychmiastowej wymagalności. Na tej podstawie Juzgado de Primera Instancia e Instrucción de Marchena w dniu 12 sierpnia 2013 r. postanowił podtrzymać zawieszenie postępowań i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy zgodnie z [dyrektywą 93/13], a w szczególności z art. 6 ust. 1 tej dyrektywy, oraz celem zagwarantowania ochrony konsumentów i użytkowników zgodnie z zasadami równoważności i skuteczności, w przypadku gdy sąd krajowy uzna, że dany warunek umowny dotyczący odsetek za zwłokę w umowach pożyczki hipotecznej jest nieuczciwy, musi on stwierdzić nieważność tego warunku i uznać, że nie jest on wiążący, czy też wręcz przeciwnie, musi miarkować wysokość odsetek za zwłokę, nakazując podmiotowi prowadzącemu egzekucję lub pożyczkodawcy przeliczenie tych odsetek?
2) Czy drugi przepis przejściowy [ustawy nr 1/2013] nie oznacza niczego innego jak ograniczenia ochrony interesów konsumenta, nakładając w sposób dorozumiany na sąd krajowy obowiązek miarkowania wysokości odsetek za zwłokę wynikających z warunku umownego, który został uznany za nieuczciwy, poprzez przeliczenie przewidzianych w umowie odsetek i utrzymanie w mocy nieuczciwego warunku, zamiast stwierdzenia nieważności takiego warunku i uznania, że nie jest on wiążący dla konsumenta?
3) Czy drugi przepis przejściowy [ustawy nr 1/2013] narusza [dyrektywę 93/13], w szczególności zaś jej art. 6 ust. 1, stojąc na przeszkodzie stosowaniu zasad równoważności i skuteczności w dziedzinie ochrony konsumentów oraz powodując uniknięcie zastosowania sankcji nieważności oraz braku związania nieuczciwymi warunkami umownymi w zakresie naliczania odsetek za zwłokę w umowach pożyczki hipotecznej zawartych przed dniem wejścia w życie [ustawy nr 1/2013]?”.
18. Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 10 października 2013 r. wszystkie te sprawy zostały połączone do celów etapów pisemnego i ustnego postępowania oraz wydania wyroku.
19. Unicaja Banco, Caixabank, rząd hiszpański i Komisja Europejska przedłożyły uwagi na piśmie; wszyscy wymienieni przedstawili także swoje stanowiska ustnie na rozprawie w dniu 10 września 2014 r.
III – Analiza
A – Uwagi wstępne
20. Jak wynika z wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, trzy pytania prejudycjalne stanowią jedynie różne aspekty jednej, szerszej kwestii. Niemniej jednak zainteresowane strony postrzegają te aspekty w sposób odmienny(8).
21. Od samego początku chciałbym podkreślić, że poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o dokonanie wykładni – a wręcz oceny ważności – prawa krajowego. Takie działanie wykracza poza kompetencje Trybunału zgodnie z art. 267 TFUE, a więc Trybunał oczywiście nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na to pytanie. Jednakże krytyczne uwagi, jakie w odniesieniu do ustawy nr 1/2013 wydaje się czynić sąd odsyłający, znajdują swoje odzwierciedlenie także w treści pytania trzeciego w zakresie, w jakim odnosi się do zgodności drugiego przepisu przejściowego tej ustawy z dyrektywą 93/13, w szczególności z jej art. 6 ust. 1. W związku z powyższym w każdym razie możliwe jest odniesienie się przez Trybunał do wątpliwości, jakie w tym względzie powziął sąd odsyłający.
22. Ponadto pytania pierwsze i trzecie wydają się powiązane w zakresie, w jakim oba dotyczą ustalenia konsekwencji prawnych warunku umownego uznanego za nieuczciwy. Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, jakie kompetencje i obowiązki sądu krajowego określono w dyrektywie 93/13 w odniesieniu do klauzuli dotyczącej odsetek za zwłokę uznanej za nieuczciwą. Z drugiej strony, poprzez pytanie trzecie, sąd ten w istocie dąży do ustalenia, czy przepis w rodzaju drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013 jest zgodny z dyrektywą w zakresie, w jakim niewątpliwie ogranicza te kompetencje i obowiązki.
23. Podejście, które przyjmę, można zatem uznać za dwutorowe. O ile odpowiedź na pytanie pierwsze nasuwa się w oczywisty sposób, odpowiedź na pytanie trzecie należy opatrzyć pewnymi wyjaśnieniami, w szczególności w świetle uwag przedstawionych przez rząd hiszpański.
B – Kompetencje i obowiązki sądu krajowego na mocy dyrektywy 93/13 w odniesieniu do uznanej za nieuczciwą klauzuli dotyczącej odsetek za zwłokę
24. Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy na podstawie dyrektywy 93/13, w szczególności jej art. 6 ust. 1, na sąd nakłada się obowiązek uchylenia warunku umownego dotyczącego ustalenia odsetek za zwłokę, który uznano za nieuczciwy, lub, przeciwnie, czy musi on miarkować wysokość tych odsetek – i dopuszczać takie miarkowanie.
25. Z toku rozumowania przyjętego we wnioskach o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że problem przedstawiony w pytaniu pierwszym został już rozwiązany w wyrokach w sprawach Banco Español de Crédito(9) oraz Asbeek Brusse i de Man Garabito(10). Wyrok Kásler i Káslerné Rábai(11), wydany po tym, jak wspomniane wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynęły do Trybunału, także może okazać się pomocny.
26. W myśl tych wyroków, zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, sądy krajowe są zobowiązane do zaniechania stosowania nieuczciwego warunku umownego, aby nie wywierał on obligatoryjnych skutków wobec konsumenta, lecz nie są one uprawnione do zmiany jego treści. Umowa konsumencka powinna w zasadzie nadal obowiązywać, bez zmian innych, niż wynikają z uchylenia nieuczciwych warunków, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest możliwe zgodnie z zasadami prawa wewnętrznego(12).
27. Jeżeli chodzi konkretnie o kary umowne, Trybunał uznał, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie może być interpretowany jako zezwalający sądowi krajowemu, w wypadku gdy stwierdzi on nieuczciwy charakter postanowienia dotyczącego kary umownej w umowie zawartej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem, na obniżenie kwoty kary umownej nałożonej na konsumenta zamiast całkowitego niestosowania wobec niego danego postanowienia(13).
28. W sprawie Banco Español de Crédito (EU:C:2012:349) sporne nieuczciwe warunki regulowały opóźnienia w płatnościach rat pożyczki na zakup pojazdu. Sprawa Asbeek Brusse i de Man Garabito (EU:C:2013:341) dotyczyła postanowienia w przedmiocie kary umownej zawartego w umowie najmu lokalu mieszkalnego, uwzględniającej odsetki za zwłokę.
29. Z kolei sprawa Kásler i Káslerné Rábai (EU:C:2014:282) dotyczyła szczególnego przypadku zwrotu świadczenia. W tej sprawie sąd odsyłający zmierzał do ustalenia, czy dopuszczalne jest, aby sąd krajowy zastąpił nieuczciwy warunek umowy kredytu konsumenckiego uzupełniającym przepisem prawa krajowego, gdyby umowa nie mogła dalej obowiązywać po wyłączeniu tego warunku, a unieważnienie umowy mogło być niekorzystne dla konsumenta. Trybunał stwierdził, że co do zasady konsekwencją unieważnienia całości umowy kredytu konsumenckiego jest postawienie pozostałej do spłaty kwoty kredytu w stan natychmiastowej wymagalności, co godzi raczej w konsumenta niż kredytodawcę. W tej konkretnej sytuacji Trybunał orzekł więc, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że przepis ten nie sprzeciwia się uregulowaniu krajowemu, które pozwala sądowi krajowemu zaradzić skutkom nieważności tego warunku poprzez zastąpienie go uzupełniającym przepisem prawa krajowego(14).
30. Jednakże wyrok w sprawie Kásler i Káslerné Rábai nie jest istotny dla rozpatrywanych spraw. Nie jest jasne, w jaki sposób unieważnienie nieuczciwej klauzuli dotyczącej odsetek za zwłokę, takiej jak w niniejszej sprawie, miałoby rodzić niekorzystne konsekwencje dla konsumenta będącego pożyczkobiorcą, a nie eliminować całkowicie prawo do tych odsetek przysługujące wierzycielowi, który zastosował nieuczciwy warunek. Ponadto mimo argumentów podniesionych przez banki podczas rozprawy, fakt, że uprawnienia w zakresie miarkowania mogą być przyznane na mocy przepisu prawa krajowego, a nie na skutek zastosowania swobody uznania sędziego, jest bez znaczenia. Zgodnie bowiem z art. 8 dyrektywy 93/13 na jej mocy ustanawia się minimalny poziom harmonizacji, co oznacza, że państwa członkowskie mogą przyjąć lub utrzymać jedynie przepisy prawne zapewniające wyższy stopień ochrony konsumenta niż ten wynikający z dyrektywy. W związku z powyższym odpowiedź na pytanie pierwsze nie powinna różnić się od odpowiedzi udzielonej w sprawach Banco Español de Crédito (EU:C:2012:349) oraz Asbeek Brusse i de Man Garabito (EU:C:2013:341), które pokrótce przedstawiłem w pkt 26 powyżej.
C – Zgodność drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013 z dyrektywą 93/13 w kontekście wynikającego z tej dyrektywy obowiązku uchylenia nieuczciwego warunku umownego przez sąd krajowy
31. Pytanie trzecie dotyczy zgodności z dyrektywą 93/13 – w szczególności z jej art. 6 ust. 1 – drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013, który dotyczy postępowań egzekucyjnych lub postępowań sprzedaży pozaegzekucyjnej, które zostały wszczęte, lecz nie zostały jeszcze zakończone przed dniem 15 maja 2013 r., a także postępowań, w których została już ustalona kwota, za jaką nieruchomość ma zostać sprzedana w drodze licytacji lub w trybie sprzedaży pozaegzekucyjnej. Sąd odsyłający zasadniczo zmierza do ustalenia, czy w postępowaniach egzekucyjnych z hipoteki wierzyciel dochodzący odsetek za zwłokę na podstawie klauzuli, w której ustalono wysokość tych odsetek przekraczającą ustawową granicę (trzykrotność stopy odsetek ustawowych) może dokonać ponownego przeliczenia odsetek za zwłokę, tak aby nie przekraczały tego limitu.
32. Od samego początku, i nawet mimo że kwestia ta nie została podniesiona przez sąd odsyłający, pomocne wydaje się odniesienie się pokrótce do tego, czy art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 wyłącza uprawnienie Trybunału do udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczące zgodności spornego przepisu prawa krajowego w świetle tej dyrektywy(15). Zgodnie bowiem z argumentacją banków drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013 to przepis obowiązujący niezależnie od woli stron, który nie jest objęty zakresem dyrektywy 93/13.
33. Podobne argumenty były już przedmiotem moich rozważań w sprawie Sánchez Morcillo i Abril García(16). W przeciwieństwie do tamtej sprawy, w niniejszych sprawach sąd odsyłający wyraźnie podał w wątpliwość uczciwość klauzul dotyczących odsetek za zwłokę, zawartych w spornych umowach pożyczki hipotecznej. W tym względzie sąd odsyłający pragnie ustalić zakres swoich kompetencji i obowiązków na gruncie dyrektywy 93/13, w przypadku uznania takiej klauzuli za nieuczciwą. Jest to zatem sytuacja zgoła odmienna od okoliczności w sprawie Barclays Bank(17), gdzie Trybunał orzekł, że sporne przepisy prawa krajowego regulujące postępowanie egzekucyjne w Hiszpanii są ustawami lub rozporządzeniami, które nie stanowią treści spornej umowy, a tym samym nie mieszczą się w zakresie stosowania dyrektywy.
34. Przechodząc do kolejnej kwestii, rozpocznę od przypomnienia, że chociaż w ramach postępowania wszczętego na podstawie art. 267 TFUE zadanie Trybunału nie polega na dokonywaniu oceny zgodności ustawodawstwa krajowego z prawem Unii ani na dokonywaniu wykładni przepisów krajowych, to jest on właściwy do udzielenia sądowi odsyłającemu wszelkich wskazówek w zakresie wykładni prawa Unii umożliwiających temu sądowi ocenę powyższej zgodności w celu wydania orzeczenia w zawisłej przed nim sprawie(18). Tego rodzaju pomoc niezmiennie wymaga od Trybunału dysponowania odrobiną wiedzy na temat stosownych obowiązujących przepisów krajowych, mimo że ich zrozumienie podlega naturalnie weryfikacji ze strony sądu krajowego. Mając na uwadze to ogólne zastrzeżenie, poniżej przedstawiam moje stanowisko.
35. W świetle wyroków Trybunału w sprawach Banco Español de Crédito (EU:C:2012:339) oraz Asbeek Brusse i de Man Garabito (EU:C:2013:341) jest zrozumiałe, że drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013 mógł być źródłem pewnych kontrowersji w zakresie, w jakim można go postrzegać w kategoriach obowiązku nałożonego na sąd krajowy do tolerowania miarkowania stopy odsetek za zwłokę, zamiast stwierdzenia nieważności warunku umownego, ze szkodą dla konsumentów. Byłbym jednak ostrożny z wyciąganiem takiego wniosku, który wydaje się opierać na zasadniczym nieporozumieniu. U podstaw takiego postrzegania leży raczej atrakcyjna koncepcja, zgodnie z którą drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013 w jakiś sposób (i) określa okoliczności, w których stopa umownych odsetek za zwłokę jest uczciwa, oraz (ii) stanowi ingerencję w obowiązek sądu krajowego do uchylenia klauzuli uznanej za nieuczciwą. Jednakże przepisy prawa krajowego przedłożone Trybunałowi nie mogą służyć podtrzymaniu tej hipotezy. W odpowiedzi na pytanie w tej sprawie podczas rozprawy rząd hiszpański potwierdził, że takie założenie jest błędne. Pozostałe strony, które stawiły się na rozprawie, nie zaprzeczyły (przynajmniej teoretycznie).
36. Nadana wierzycielowi na mocy drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013 możliwość ponownego przeliczenia w trakcie postępowania egzekucyjnego odsetek za zwłokę, tak by mieściły się w ustawowej górnej granicy wysokości odsetek za zwłokę podlegających odzyskaniu w ramach egzekucji z hipoteki, z zastrzeżeniem określonych wymogów, wydaje się w istocie kwestią całkowicie odrębną od pytania, czy warunek umowny, stanowiący podstawę do wszczęcia postępowania egzekucyjnego jest uczciwy. Samo brzmienie tego przepisu sugeruje, że dotyczy on zarówno uczciwych, jak i nieuczciwych warunków umownych.
37. Podążając tym tokiem rozumowania, wydaje się także, że drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013 znajduje zastosowanie do warunków umownych, których uczciwy charakter nie podlega kontroli na mocy dyrektywy 93/13. Przykładowo ustawa nr 1/2013 wydaje się mieć zastosowanie do warunków wynegocjowanych indywidualnie, które nie są objęte zakresem stosowania dyrektywy, zgodnie z jej art. 3 ust. 1. Po drugie, zakładając, że zapłatę odsetek za zwłokę – jako jeden z rodzajów odsetek – można uznać za jedno z zobowiązań stanowiących istotę umowy kredytu hipotecznego w zakresie, w jakim należy do świadczenia wzajemnego w odniesieniu do przyznanej linii kredytowej(19), uczciwość warunku regulującego wysokość odsetek za zwłokę w umowie kredytu konsumenckiego byłaby wyłączona z zakresu kontroli na mocy art. 4 ust. 2 dyrektywy (o ile warunek ten został wyrażony jasnym i zrozumiałym językiem). W obu sytuacjach opisanych powyżej nie można w teorii opierać się na dyrektywie w celu zakwestionowania klauzuli dotyczącej odsetek za zwłokę. Niemniej jednak kwota odsetek za zwłokę zabezpieczona hipoteką, która może zostać zatem odzyskana w toku postępowania egzekucyjnego, nadal może podlegać ponownemu przeliczeniu na mocy drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013, jeżeli stopa tych odsetek za zwłokę przekracza ustawowy limit.
38. Ten brak bezpośredniego związku drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013 i dyrektywy 93/13 staje się jeszcze bardziej wyraźny, biorąc pod uwagę fakt, że ustawa o hipotece, w szczególności jej art. 114 zdanie trzecie – do którego odnosi się drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013 – znajduje zastosowanie jedynie do określonych stóp odsetek w ramach postępowania egzekucyjnego z hipoteki, niezależnie od tego, czy pożyczkodawca jest przedsiębiorcą, a dłużnik – konsumentem. Z kolei zgodnie z art. 1 dyrektywy 93/13 dyrektywa ta ma zastosowanie horyzontalne do wszystkich typów umów, z zastrzeżeniem, że zostały one zawarte pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą.
39. W tym względzie w uwagach na piśmie rząd hiszpański wskazał bardziej szczegółowo, że celem art. 114 zdanie trzecie ustawy o hipotece oraz, tym samym, drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013 jest ograniczenie maksymalnej kwoty zabezpieczonej na nieruchomości obciążonej hipoteką, tak aby ograniczyć zakres zobowiązań umownych zabezpieczonych hipoteką wobec osób trzecich. Limit odsetek za zwłokę podlegających odzyskaniu, określony w tych przepisach, które nie mogą przekraczać trzykrotności stopy odsetek ustawowych i mogą być naliczane jedynie od kwoty głównej, która pozostała do spłaty, ma zastosowanie do pożyczek hipotecznych na nieruchomości stanowiącej główne miejsce zamieszkania dłużnika. Podczas rozprawy rząd hiszpański potwierdził, że przepisy te ograniczają wysokość odsetek za zwłokę jedynie w odniesieniu do nieruchomości objętych hipoteką, z wyłączeniem pozostałego majątku dłużnika, w odniesieniu do którego wierzyciel nadal może żądać zaspokojenia kwot pozostałych do spłaty w pełnej wysokości, zgodnie z art. 1911 hiszpańskiego kodeksu cywilnego. W świetle uwag przedstawionych przez ten rząd byłbym skłonny uznać, że art. 114 zdanie trzecie ustawy o hipotece oraz, w odniesieniu do sytuacji przejściowych, drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013, w istocie nie regulują kwestii odsetek ustawowych jako takiej, która pozostaje kwestią czysto umowną, a jedynie ustalają limit kwoty odsetek za zwłokę podlegającej odzyskaniu w drodze egzekucji z hipoteki. W związku z tym pożyczkodawca może nadal domagać się zwrotu zaległych kwot w pełnej wysokości z pozostałego majątku dłużnika. Jeżeli taka wykładnia prawa hiszpańskiego jest prawidłowa – a ocena tej kwestii należy do sądu odsyłającego – nie rozumiem, w jaki sposób przepisy te odnoszą się do praw przysługujących konsumentom na mocy dyrektywy 93/13, ani tym bardziej w jaki sposób mogą te prawa ograniczać.
40. Można oczywiście twierdzić, że maksymalny poziom odsetek za zwłokę w umowach pożyczki hipotecznej określony w art. 114 zdanie trzecie ustawy o hipotece – oraz, z tego samego względu, w drugim przepisie przejściowym ustawy nr 1/2013 – w pewien sposób rzutuje na ocenę, czy dana stopa odsetek jest uczciwa w świetle dyrektywy 93/13 w zakresie, w jakim może być interpretowany jako zezwolenie na przyjęcie podejścia, zgodnie z którym wszystkie odsetki za zwłokę w kwocie niższej lub równej trzykrotności stopy odsetek ustawowych można uznać za uczciwe, a z kolei wszystkie przekraczające ten próg za nieuczciwe(20). W rzeczywistości sąd odsyłający twierdzi, że drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013 „w sposób dorozumiany” nakłada na sądy hiszpańskie wymóg zmiany klauzuli dotyczącej odsetek za zwłokę uznanej za nieuczciwą. Nie wyjaśnia on jednak, dlaczego wymóg ten jest dorozumiany. W tym względzie należy zwrócić uwagę na następujące kwestie.
41. Zgodnie z art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13 przy ocenie nieuczciwego charakteru warunku umownego należy uwzględnić rodzaj towarów lub usług, których umowa dotyczy, wraz z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy. Wynika z tego, że w tej perspektywie należy również ocenić skutki, które dany warunek umowny może wywoływać w ramach prawa znajdującego zastosowanie do tej umowy, co wymaga zbadania krajowego porządku prawnego(21).
42. W tym względzie, chociaż art. 114 zdanie trzecie ustawy o hipotece oraz, w odniesieniu do okresu przejściowego, drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013 ograniczają w ramach postępowania egzekucyjnego z hipoteki kwotę odsetek za zwłokę podlegającą odzyskaniu w drodze egzekucji z hipoteki do trzykrotności stopy odsetek ustawowych, nie oznacza to, że jakakolwiek wyższa uzgodniona umownie stopa odsetek jest z gruntu nieuczciwa w świetle dyrektywy ani też, że wszelkie kwoty poniżej tego limitu są automatycznie uczciwe. Nie ma złotej zasady co do tego, kiedy klauzulę określającą stopę odsetek za zwłokę automatycznie uznaje się za nieuczciwą. Maksymalne stopy odsetek uregulowane w określonej dziedzinie prawa krajowego są tylko jednym z czynników, które należy wziąć pod uwagę. Nie budzi wątpliwości, że nie jest możliwe przyjęcie świadomego stanowiska odnośnie do uczciwego charakteru klauzuli dotyczącej odsetek za zwłokę tylko poprzez porównanie jej z wielokrotnością stopy odsetek ustawowych. Dobrze ilustruje to pkt 1 lit. e) załącznika do dyrektywy 93/13(22), gdzie mowa jest o „[nałożeniu] na konsumenta obowiązku wniesienia rażąco wysokiego odszkodowania w razie niewykonania przez niego zobowiązań” (podkreślenie dodane), ponieważ z definicji jedynie indywidualna ocena w każdym przypadku umożliwia określenie, czy kwota odszkodowania jest proporcjonalna w danej sytuacji. W związku z powyższym wydaje mi się, że punktem wyjścia do oceny uczciwego charakteru stopy odsetek za zwłokę w umowie kredytowej (zakładając znowu, że odsetki te nie zaliczają się do essentialia negotii lub że na innej podstawie nie podlegają kontroli) byłaby kwota pożyczki oraz czas, na jaki została udzielona, co może przedstawiać się różnie, w zależności od umowy. Jednakże w ostatecznej analizie taka ocena nie jest kwestią zależną od uznania Trybunału, mieści się raczej w kompetencji sądów krajowych, które dysponują szerszym zakresem informacji niezbędnych do oceny wszystkich istotnych okoliczności danej sprawy i które doskonale znają reżim mający powszechne zastosowanie na gruncie prawa krajowego(23).
43. W każdym razie, jeżeli, na potrzeby dyskusji, w umowie konsumenckiej pożyczki hipotecznej określono stopę odsetek za zwłokę, która jest niższa niż trzykrotność stopy odsetek ustawowych, ale która, w określonych okolicznościach, wydaje się nieuczciwa w świetle dyrektywy 93/13, bezsporne jest, że art. 6 dyrektywy wyłącza możliwość zastąpienia tej uzgodnionej umownie nieuczciwej stopy odsetek za zwłokę niższą, a tym samym niewątpliwie mniej rażącą, stopą odsetek określoną w prawie krajowym. W tym względzie nic nie wskazuje na to, że sąd hiszpański nie ma prawa uchylić nieuczciwego warunku w całości na podstawie art. 561 ust. 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego. Ograniczenie w tym względzie wymagałoby, przynajmniej, uznania nadrzędnego charakteru art. 114 zdanie trzecie ustawy o hipotece – a w odniesieniu do sytuacji przejściowych, drugiego przepisu przejściowego ustawy nr 1/2013 – względem art. 561 ust. 1 pkt 3 kodeksu postępowania cywilnego. Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie zawierają jednak żadnego wskazania, zgodnie z którym prawo hiszpańskie należałoby poddawać takiej wykładni. Przeciwnie, rząd hiszpański twierdzi, że jedynie w przypadku uznania, że warunek umowny nie jest nieuczciwy, zastosowanie ma, jako środek uzupełniający w celu ochrony głównego miejsca zamieszkania, limit określony w art. 114 zdanie trzecie ustawy o hipotece – a w odniesieniu do sytuacji przejściowych, drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013. Oczywiście jest to kwestia, której weryfikacja należy do sądu odsyłającego, który jako jedyny posiada kompetencje w zakresie wykładni prawa krajowego(24).
44. W świetle powyższych rozważań, dokonując wykładni prawa krajowego zgodnie z dyrektywą 93/13, sąd odsyłający winien uwzględnić całość dorobku prawnego i wykorzystać metody wykładni uznane na mocy prawa krajowego w taki sposób, aby osiągnąć rozwiązanie przewidziane w art. 6 ust. 1 tej dyrektywy celem zapewnienia skutecznej ochrony praw konsumentów(25). Faktycznie, wydaje mi się, że sposób, w jaki rząd hiszpański dokonuje wykładni prawa hiszpańskiego – preferując niestosowanie, zgodnie z dyrektywą, nieuczciwej klauzuli dotyczącej odsetek za zwłokę, a nie tylko ponowne przeliczenie stopy odsetek za zwłokę – to jedyna wykładnia zapewniająca zgodność ustawy nr 1/2013 z wymogami określonymi w art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13. Ponadto stanowisko wyrażone przez ten rząd także pozwala stwierdzić, że taka wykładnia jest rzeczywiście możliwa na gruncie prawa hiszpańskiego.
45. Podsumowując, jestem zdania, że dyrektywa 93/13 nie dotyczy przepisów prawa krajowego, zgodnie z którymi odsetki za zwłokę należy dostosować do celów postępowania egzekucyjnego, w sytuacji gdy te przepisy mają zastosowanie niezależnie od tego, czy dana stopa procentowa uznana jest za uczciwą. Jeżeli przepis prawa krajowego (taki jak drugi przepis przejściowy ustawy nr 1/2013) wprowadza ograniczenie, w ramach postępowania egzekucyjnego, kwoty odsetek za zwłokę podlegającej odzyskaniu w drodze egzekucji z hipoteki, wówczas jest to z korzyścią dla wszystkich dłużników hipotecznych (a niekoniecznie konsumentów). Jeżeli chodzi o konsumentów, w zakresie, w jakim przepis ten stanowi uzupełnienie praw przysługujących im na mocy dyrektywy 93/13 – przykładowo w odniesieniu do klauzul, które nie są nieuczciwe lub które nie są objęte zakresem stosowania tej dyrektywy – zapewnia im to lepszą ochronę, w myśl art. 8 dyrektywy(26).
46. Mimo wszystko w ostatecznej analizie może okazać się, że przyjęte przeze mnie podejście nie jest decydujące dla wyniku postępowania głównego. Treść wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zdaje się wskazywać, że sąd odsyłający skłania się ku opinii, zgodnie z którą stopy odsetek za zwłokę ustalonych w odniesieniu do spornych umów pożyczki hipotecznej są w istocie nieuczciwe. Jeżeli, w wyniku całościowej oceny, pogląd ten zostanie przez sąd podtrzymany, z mojej odpowiedzi na pytanie pierwsze wynika, że sąd odsyłający musi dopilnować, aby konsumenci nie byli związani tymi warunkami, bez miarkowania samej stopy odsetek lub zastępowania jej stopą określoną w ustawodawstwie hiszpańskim.
47. Na koniec zauważam, że w treści pytania trzeciego poczyniono odniesienie do zasady równoważności i skuteczności. Jednakże w świetle powyższego nie wydaje się, aby zasady te były w jakikolwiek sposób naruszone, w związku z czym nie wymagają jakichkolwiek dalszych uwag z mojej strony.
IV – Wnioski
48. W świetle powyższego proponuję, aby Trybunał udzielił następujących odpowiedzi na pytania przedstawione przez Juzgado de Primera Instancia e Instrucción de Marchena (Hiszpania):
1) Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich wprowadza wymóg, zgodnie z którym sądy krajowe zobowiązane są do zaniechania stosowania nieuczciwego warunku umownego, aby nie wywierał on obligatoryjnych skutków wobec konsumenta, przy czym nie są one uprawnione do zmiany jego treści. Umowa ta powinna w zasadzie nadal obowiązywać, bez zmian innych niż wynikają z uchylenia nieuczciwych warunków, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest możliwe zgodnie z zasadami prawa wewnętrznego.
2) Przepis prawa krajowego, taki jak drugi przepis przejściowy Ley n° 1/2013 de medidas para reforzar la protección a los deudores hipotecarios, reestructuración de deuda y alquiler social (ustawy nr 1/2013 z dnia 14 maja 2013 r. w sprawie środków wzmacniających ochronę dłużników hipotecznych, restrukturyzacji zadłużenia i najmu socjalnego), na mocy którego wierzyciel prowadzący egzekucję, na podstawie umowy pożyczki hipotecznej zawierającej klauzulę określającą stopę odsetek za zwłokę na poziomie wyższym niż trzykrotność stopy odsetek ustawowych, może dokonać ponownego przeliczenia kwoty odsetek za zwłokę podlegających odzyskaniu w drodze egzekucji z hipoteki, aby nie przekraczała tego progu, jest zgodny z dyrektywą 93/13, w szczególności z jej art. 6 ust. 1 w zakresie, w jakim zastosowanie tego przepisu nie narusza obowiązku sądów krajowych wynikającego z tej dyrektywy do zaniechania stosowania nieuczciwego warunku w umowach konsumenckich, aby nie wywierał on obligatoryjnych skutków wobec konsumenta, bez zmiany jego treści. Zadaniem sądu odsyłającego jest ustalenie, czy tak jest, przy uwzględnieniu całości dorobku prawa krajowego i wykorzystaniu metod wykładni uznanych na mocy tego prawa.