Language of document : ECLI:EU:C:2008:179

WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba)

z dnia 1 kwietnia 2008 r.(*)

Równość traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy –Dyrektywa 2000/78/WE – Renty rodzinne z pracowniczego obowiązkowego systemu emerytalnego – Pojęcie „wynagrodzenia” – Odmowa z powodu niezawarcia małżeństwa – Związki osób tej samej płci – Dyskryminacja ze względu na orientację seksualną

W sprawie C‑267/06

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Bayerisches Verwaltungsgericht München (Niemcy) postanowieniem z dnia 1 czerwca 2006 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 20 czerwca 2006 r., w postępowaniu:

Tadao Maruko

przeciwko

Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen,

TRYBUNAŁ (wielka izba),

w składzie: V. Skouris, prezes, P. Jann, C. W. A. Timmermans, A. Rosas, K. Lenaerts i L. Bay Larsen, prezesi izb, K. Schiemann, J. Makarczyk, P. Kūris, J. Klučka (sprawozdawca), A. Ó Caoimh, P. Lindh i J.–C. Bonichot, sędziowie,

rzecznik generalny: D. Ruiz–Jarabo Colomer,

sekretarz: J. Swedenborg, administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 19 czerwca 2007 r.,

rozważywszy uwagi przedstawione:

–        w imieniu T. Maruka przez H. Graupnera, R. Wintemute’a oraz M. Brunsa, Rechtsanwälte,

–        w imieniu Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen przez C. Draws oraz P. Rammerta, działających w charakterze pełnomocników, wspieranych przez A. Bartoscha oraz T. Gruppa, Rechtsanwälte,

–        w imieniu rządu niderlandzkiego przez C. Wissels, działającą w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez V. Jackson, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez T. Warda, barrister,

–        w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez J. Enegrena oraz I. Kaufmann–Bühler, działających w charakterze pełnomocników,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 6 września 2007 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 1, art. 2 ust. 2 lit. a) oraz  b), i), a także art. 3 ust. 1 lit. c) oraz ust. 3 dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.U. L 303, str. 16).

2        Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy T. Maruko a Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen (kasą emerytalną teatrów niemieckich, zwanej dalej „VddB”) dotyczącego odmowy przyznania mu renty wdowiej z tytułu świadczeń dla osób pozostałych przy życiu przewidzianych w pracowniczym obowiązkowym systemie emerytalnym, w którym jego zmarły partner życiowy był ubezpieczony.

 Ramy prawne

 Uregulowania wspólnotowe

3        Motywy trzynasty i dwudziesty drugi dyrektywy 2000/78 mają następujące brzmienie:

„(13) Niniejszej dyrektywy nie stosuje się do uregulowań w zakresie zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej, których korzyści nie są tożsame z dochodami [wynagrodzeniem] w znaczeniu nadanym temu terminowi do celów stosowania art. 141 Traktatu WE ani do wszelkiego rodzaju płatności dokonywanych przez państwo, których celem jest dostęp do zatrudnienia lub utrzymanie zatrudnienia.

[…]

(22)      Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń”.

4        Artykuł 1 dyrektywy 2000/78 stanowi:

„Celem niniejszej dyrektywy jest wyznaczenie ogólnych ram dla walki z dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia i pracy, w celu realizacji w państwach członkowskich zasady równego traktowania”.

5        Zgodnie z art. 2 tej dyrektywy:

„1.      Do celów niniejszej dyrektywy »zasada równego traktowania« oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1.

2.      Do celów ust. 1:

a)      dyskryminacja bezpośrednia występuje w przypadku, gdy osobę traktuje się mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1;

b)      dyskryminacja pośrednia występuje w przypadku, gdy przepis, kryterium lub pozornie neutralna praktyka może doprowadzić do szczególnej niekorzystnej sytuacji dla osób danej religii lub przekonań, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej, w stosunku do innych osób, chyba że:

i)      taki przepis, kryterium lub praktyka jest obiektywnie uzasadniona zgodnym z prawem celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne, […]

[…]”

6        Artykuł 3 tej dyrektywy ma następujące brzmienie:

„1.      W granicach kompetencji Wspólnoty, niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu do:

[…]

c)      warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania;

[…]

3.      Niniejszej dyrektywy nie stosuje się do wszelkiego rodzaju płatności dokonanych z systemów publicznych lub podobnych, włączając w to systemy zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej.

[…]”

7        Zgodnie z art. 18 akapit pierwszy dyrektywy 2000/78 państwa członkowskie powinny były przyjąć przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do jej wykonania do dnia 2 grudnia 2003 r.; mogły też powierzyć wprowadzenie dyrektywy w życie – w zakresie przepisów dotyczących zbiorowych układów pracy – partnerom społecznym. W takich wypadkach państwa członkowskie powinny były jednak upewnić się, że najpóźniej do dnia 2 grudnia 2003 r. partnerzy społeczni wprowadzili w drodze umowy niezbędne środki, przy czym państwa członkowskie były obowiązane podjąć wszelkie niezbędne działania gwarantujące przedstawicielom pracodawców i pracowników w każdym czasie osiągnięcie wyników określonych w dyrektywie. Ponadto powinny były niezwłocznie powiadomić Komisję o tych przepisach.

 Uregulowania krajowe

 Ustawa o rejestrowanych związkach partnerskich

8        Gesetz über die Eingetragene Lebenspartnerschaft (ustawa o rejestrowanych związkach partnerskich) z dnia 16 lutego 2001 r. (BGBl. 2001 I, str. 266), w brzmieniu zmienionym ustawą z dnia 15 grudnia 2004 r. (BGBl. 2004 I, str. 3396, zwana dalej „LPartG”), stanowi w § 1:

„(1)      Dwie osoby tej samej płci zawierają związek partnerski poprzez wzajemne, osobiste oraz w obecności obu stron złożenie oświadczenia o wstąpieniu w rejestrowany związek partnerski (zarejestrowani partnerzy). Oświadczenia nie mogą zostać złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Oświadczenia stają się skuteczne z chwilą ich złożenia przed właściwym organem.

(2)      Związek partnerski nie może zostać skutecznie zawarty:

1.      z osobą małoletnią lub pozostającą w związku małżeńskim, lub która pozostaje już w związku partnerskim z osobą trzecią;

2.      między wstępnymi i zstępnymi;

3.      między rodzeństwem i rodzeństwem przyrodnim;

4.      jeżeli w chwili zawierania związku partnerskiego partnerzy nie zgodzą się na obowiązki wynikające z § 2.

[…]”

9        Paragraf 2 LPartG stanowi:

„Zarejestrowani partnerzy zobowiązani są do wzajemnej opieki i pomocy oraz zobowiązują się wzajemnie do dożywotniej wspólnoty. Każdy z partnerów jest odpowiedzialny za drugiego”.

10      Zgodnie z § 5 tej ustawy:

„Partnerzy są wzajemnie zobowiązani do przyczyniania się do odpowiedniego zaspokajania potrzeb wspólnoty partnerskiej poprzez pracę i majątek. Paragraf 1360 zdanie drugie, § 1360a i § 1360b kodeksu cywilnego oraz § 16 akapit 2 stosują się odpowiednio”.

11      Paragraf 1 ust. 1 tej ustawy stanowi:

„O ile ustawa nie stanowi inaczej, partner uważany jest za członka rodziny drugiego partnera”.

 Przepisy dotyczące rent wdowich

12      Poprzez LPartG ustawodawca niemiecki wprowadził zmiany do księgi VI kodeksu zabezpieczeń społecznych – Ustawowy system emerytalny (Sozialgesetzbuch VI – Gesetzliche Rentenversicherung).

13      Paragraf 46 zawarty w księdze VI tego kodeksu (zwanego dalej „kodeksem zabezpieczeń społecznych”) w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 2005 r. stanowi:

„(1)      Wdowy i wdowcy, którzy nie zawarli ponownie małżeństwa, mają po śmierci ubezpieczonego małżonka prawo do niewielkiej renty wdowiej pod warunkiem, że ubezpieczony małżonek posiadał ogólnie wymagany minimalny okres ubezpieczenia. Prawo to ograniczone jest do 24 miesięcy kalendarzowych licząc od miesiąca następującego po śmierci ubezpieczonego.

[…]

(4)      Do celów ustalenia prawa do renty wdowiej zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego jest traktowane jak zawarcie małżeństwa, zarejestrowany związek partnerski jest traktowany jak małżeństwo, pozostały przy życiu partner jest traktowany jak wdowa lub wdowiec, a partner jest traktowany jak małżonek. Rozwiązaniu lub stwierdzeniu nieważności ponownego małżeństwa odpowiadają ustanie lub rozwiązanie nowego związku partnerskiego”.

14      Księga VI zawiera również inne podobne przepisy dotyczące zrównania związku partnerskiego z małżeństwem, w szczególności są to § 47 ust. 4, § 90 ust. 3, § 107 ust. 3 i § 120d ust. 1.

 Układ zbiorowy teatrów niemieckich

15      Tarifordnung für die deutschen Theater (układ zbiorowy teatrów niemieckich) z dnia 27 października 1937 r. (Reichsarbeitsblatt 1937 VI, str. 1080, zwany dalej „układem zbiorowym”) stanowi w § 1:

„(1)      Każda osoba prawna prowadząca teatr (prowadzący teatr) na terytorium Reich jest zobowiązana objąć zatrudniony w teatrze personel artystyczny ubezpieczeniem emerytalnym i ubezpieczeniem dla osób pozostałych przy życiu zgodnie z poniższymi przepisami oraz poinformować na piśmie każdego członka personelu artystycznego o ubezpieczeniu, do którego przystąpiono.

(2)      Minister Informacji i Propagandy w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami Reich wyznacza zakład ubezpieczeniowy i ustala w drodze zarządzenia warunki ubezpieczenia (statut). Ustala również datę, od której należy przystąpić do ubezpieczenia zgodnie z niniejszym układem.

(3)      W rozumieniu niniejszego układu personelem artystycznym są osoby, które na podstawie ustawy o Izbie Kultury Reich i przepisów wykonawczych do tej ustawy podlegają obowiązkowemu zrzeszeniu w Izbie Teatralnej Reich (sekcja sceniczna), w szczególności: kierownicy sceny, aktorzy, dyrygenci, reżyserzy, inspicjenci, kierownicy literaccy, kierownicy chóru, repetytorzy, suflerzy i osoby na podobnych stanowiskach, kierownicy techniczni (odpowiedzialni za urządzenia, dekoracje i kostiumy oraz osoby na podobnych stanowiskach, o ile są odpowiedzialne za swój dział), jak również doradcy artystyczni, chórzyści, tancerze i fryzjerzy”.

16      Zgodnie z § 4 układu zbiorowego:

„Składki ubezpieczeniowe są ponoszone w połowie przez prowadzącego teatr i w połowie przez członka personelu artystycznego. Prowadzący teatr jest obowiązany przekazać składki instytucji ubezpieczeniowej”.

 Statut VddB

17      Paragrafy 27, 32 i 34 statutu VddB stanowią:

„Paragraf 27 – Ochrona emerytalna i ogólne warunki

(1)      Zdarzeniami ubezpieczeniowymi są: wystąpienie niezdolności do pracy lub inwalidztwo, wcześniejsza emerytura, osiągnięcie zwykłego wieku emerytalnego oraz śmierć.

(2)      Instytucja wypłaca, na wniosek, tytułem świadczeń dla osób pozostałych przy życiu, […] rentę dla wdowy (§ 32 i 33), rentę dla wdowca (§ 34) […], jeżeli bezpośrednio przed wystąpieniem zdarzenia ubezpieczeniowego ubezpieczony podlegał ubezpieczeniu obowiązkowemu, dobrowolnemu lub kontynuował ubezpieczenie oraz został zachowany okres karencji […].

[…]

Paragraf 32 – Renta dla wdowy

(1)      Renta dla wdowy przysługuje małżonce ubezpieczonego lub emeryta, jeżeli małżeństwo trwało w dniu jego śmierci.

[…]

Paragraf 34 – Renta dla wdowca

(1)      Renta dla wdowca przysługuje małżonkowi ubezpieczonej lub emerytki, jeżeli małżeństwo trwało w dniu jej śmierci.

[…]”

18      Paragraf 30 ust. 5 tego statutu określa sposób ustalania wysokości emerytury, na podstawie której obliczana jest wysokość renty rodzinnej.

 Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

19      T. Maruko zawarł w dniu 8 listopada 2001 r. zarejestrowany, na podstawie § 1 LPartG w pierwotnym brzmieniu, związek partnerski z projektantem kostiumów teatralnych.

20      Jego partner był ubezpieczony w VddB od dnia 1 września 1959 r. i dobrowolnie kontynuował opłacanie składek w okresach, gdy przynależność nie była obowiązkowa.

21      Partner T. Maruka zmarł w dniu 12 stycznia 2005 r.

22      Pismem z dnia 17 lutego 2005 r. T. Maruko złożył do VddB wniosek o przyznanie renty wdowiej. Wniosek ten został decyzją z dnia 28 lutego 2005 r. oddalony na tej podstawie, że statut nie przewiduje tego rodzaju świadczenia dla pozostałych przy życiu zarejestrowanych partnerów.

23      T. Maruko wniósł skargę do sądu odsyłającego. Jego zdaniem odmowa ze strony VddB narusza zasadę równości traktowania, ponieważ ustawodawca niemiecki usankcjonował taką równość, od dnia 1 stycznia 2005 r., między związkami partnerskimi i małżeństwem, w szczególności poprzez wprowadzenie do kodeksu zabezpieczeń społecznych § 46 ust. 4 . Brak przyznania danej osobie po śmierci partnera świadczenia w postaci renty rodzinnej w takich samych okolicznościach jak pozostałemu przy życiu małżonkowi stanowi, jego zdaniem, dyskryminację tej osoby ze względu na jej orientację seksualną. W opinii T. Maruka partnerzy są traktowani w sposób mniej korzystny niż małżonkowie, podczas gdy tak samo jak oni są zobowiązani do wzajemnego wspierania i pomocy, zobowiązują się wzajemnie do dożywotniej wspólnoty, a każdy z partnerów jest odpowiedzialny za drugiego. Ustrój majątkowy partnerów, jak wskazuje skarżący, jest w Niemczech równoważny ustrojowi małżeńskiemu.

24      Sąd odsyłający – stawiając sobie, po pierwsze, pytanie, czy system emerytalny zarządzany przez VddB może być uznany za podobny do publicznego systemu zabezpieczenia społecznego, w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy 2000/78, i czy system ten pozostaje poza zakresem stosowania tej dyrektywy – wskazuje, iż okoliczność, że ubezpieczenie w VddB jest na podstawie ustawy obowiązkowe oraz że jakiekolwiek uzgodnienia dotyczące tego ubezpieczenia nie są w teatrach dopuszczalne, przemawia za uznaniem takiego podobieństwa. Dodaje jednak, że poza okresami pracy personel teatralny ma możliwość dobrowolnego kontynuowania ubezpieczenia w tym systemie emerytalnym, że jego podstawą jest zasada kapitalizacji, że składki uiszczane są po połowie przez teatry i ubezpieczonych oraz że VddB jest zarządzana, a jej działalność jest regulowana autonomicznie, bez interwencji ustawodawcy federalnego.

25      Mając na względzie strukturę VddB oraz decydujący wpływ, jaki na jej działalność wywierają teatry oraz ubezpieczeni, sąd odsyłający skłania się ku przyjęciu, że kasa ta nie zarządza systemem podobnym do publicznego systemu zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy 2000/78.

26      Sąd odsyłający stawia sobie, po drugie, pytanie, czy renta rodzinna będąca przedmiotem sporu w sprawie głównej może być uznana za „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2000/78, co uzasadniałoby stosowanie tej dyrektywy. Sąd ten wskazuje, że – co do zasady – w świetle orzecznictwa Trybunału renty rodzinne wchodzą w zakres pojęcia „wynagrodzenia”. Jego zdaniem wykładni takiej nie podważa okoliczność, że sporna w sprawie głównej renta rodzinna jest wypłacana nie pracownikowi, lecz pozostałemu przy życiu małżonkowi, ponieważ prawo do takiego świadczenia jest korzyścią wynikającą z ubezpieczenia pracownika w systemie emerytalnym zarządzanym przez VddB, a zatem świadczenie to jest wypłacane pozostałemu przy życiu małżonkowi w ramach stosunku pracy łączącego pracodawcę i tego pracownika.

27      Sąd odsyłający zmierza, po trzecie, do ustalenia, czy art. 1 w związku z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78 stoi na przeszkodzie istnieniu postanowień takich jak postanowienia statutu VddB, na podstawie których po śmierci partnera dana osoba nie otrzymuje renty rodzinnej odpowiadającej rencie rodzinnej przysługującej pozostałemu przy życiu małżonkowi, podczas gdy – podobnie jak małżonkowie – partnerzy żyli we wspólnocie opieki i wzajemnej odpowiedzialności, utworzonej dożywotnio w sposób formalny.

28      W opinii sądu odsyłającego, ponieważ niniejsza sprawa mieści się w zakresie stosowania dyrektywy 2000/78 oraz ponieważ istnieje dyskryminacja, T. Maruko mógłby powołać się na przepisy tej dyrektywy.

29      Sąd odsyłający dodaje, że inaczej niż w przypadku par heteroseksualnych, które mogą zawrzeć małżeństwo i w stosownym przypadku korzystać z renty rodzinnej, ubezpieczony i skarżący w sprawie głównej z powodu swojej orientacji seksualnej w żadnym razie nie mogli spełnić warunku zawarcia małżeństwa, od którego system emerytalny zarządzany przez VddB uzależnia przyznanie tego świadczenia. Zdaniem tego sądu przepisy art. 1 w związku z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78 mogą stać na przeszkodzie temu, by możliwość korzystania z takiego świadczenia została, w drodze przepisów takich jak statut VddB, ograniczona do pozostałych przy życiu małżonków.

30      Na wypadek stwierdzenia, że przepisy art. 1 w związku z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78 stoją na przeszkodzie istnieniu przepisów takich jak postanowienia statutu VddB, sąd odsyłający stawia sobie, po czwarte, pytanie, czy dyskryminacja ze względu na orientację seksualną jest dozwolona w świetle motywu 22 tej dyrektywy.

31      Sąd ten zauważa, że ten motyw nie został przejęty w treści dyrektywy. Zastanawia się, czy motyw taki może zawęzić zakres stosowania dyrektywy 2000/78. Sąd odsyłający uważa, że mając na względzie znaczenie wspólnotowej zasady równości traktowania, nie należy dokonywać rozszerzającej wykładni motywów dyrektywy. W tej kwestii sąd ten stawia pytanie, czy w toczącej się przed nim sprawie odmowa ze strony VddB przyznania renty rodzinnej osobie, której zarejestrowany partner zmarł, stanowi dyskryminację dozwoloną, mimo że związaną z orientacją seksualną.

32      Po piąte, sąd odsyłający pragnie ustalić, czy w świetle orzecznictwa zapoczątkowanego wyrokiem z dnia 17 maja 1990 r. w sprawie C‑262/88 Barber, Rec. str. I‑1889, renta rodzinna jest ograniczona czasowo do okresów po dniu 17 maja 1990 r. Wskazuje on, że przepisy krajowe, których dotyczy sprawa główna, wchodzą w zakres stosowania art. 141 WE oraz że na bezpośrednią skuteczność tego artykułu można powoływać się jedynie w odniesieniu do świadczeń należnych z tytułu okresów zatrudnienia po dniu 17 maja 1991 r. W tej kwestii cytuje wyrok z dnia 28 września 1994 r. w sprawie C‑200/91 Coloroll Pension Trustees, Rec. str. I‑4389.

33      W tych okolicznościach Bayerisches Verwaltungsgericht München postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy pracowniczy obowiązkowy system emerytalny – taki jak w niniejszym przypadku system zarządzany przez [VddB] – stanowi system podobny do systemu publicznego w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy Rady 2000/78 […]?

2)      Czy pojęcie „wynagrodzenia” w rozumieniu art. 3 ust. 1 litera c) dyrektywy 2000/78 obejmuje świadczenia wypłacane po zmarłym w formie renty wdowiej przez branżowy zakład obowiązkowych ubezpieczeń […]?

3)      Czy art. 1 w związku z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78 stoi na przeszkodzie przepisom statutowym dodatkowego systemu emerytalnego takiego rodzaju jak w niniejszym przypadku, zgodnie z którymi zarejestrowanemu partnerowi po śmierci jego partnera nie przysługuje renta rodzinna odpowiadająca rencie rodzinnej przysługującej pozostałemu przy życiu małżonkowi, chociaż tak jak małżonkowie żyje on również we wspólnocie opieki i wzajemnej odpowiedzialności zawartej dożywotnio i w sposób formalny?

4)      W przypadku odpowiedzi twierdzących na powyższe pytania: czy dyskryminacja ze względu na orientację seksualną jest dopuszczalna na podstawie motywu 22 dyrektywy 2000/78[…]?

5)      Czy na podstawie orzecznictwa zapoczątkowanego [ww.] wyrokiem sprawie Barber renta rodzinna powinna być ograniczona do okresu od dnia 17 maja 1990 r.?”.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie pytania pierwszego, drugiego i czwartego

34      Poprzez pytanie pierwsze, drugie i czwarte, na które należy odpowiedzieć łącznie, sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy renta rodzinna przyznana w ramach pracowniczego systemu emerytalnego takiego jak zarządzany przez VddB wchodzi w zakres stosowania dyrektywy 2000/78.

 Uwagi przedłożone Trybunałowi

35      Co się tyczy pierwszego i drugiego z przedstawionych pytań, VddB uważa, że zarządzany przez nią system jest ustawowym systemem zabezpieczenia społecznego, a renty rodzinnej będącej przedmiotem sporu w sprawie przed sądem krajowym nie można uważać za „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2000/78. Świadczenie to pozostaje zatem, jej zdaniem, poza zakresem stosowania tej dyrektywy.

36      Na poparcie tego stanowiska VddB wskazuje w szczególności, że jest ona podmiotem prawa publicznego wchodzącym w skład administracji federalnej i że sporny w sprawie głównej system emerytalny jest systemem obowiązkowym, utworzonym na podstawie ustawy. Dodaje, że układ zbiorowy ma walor prawodawczy i że podobnie jak statut VddB został ujęty w traktacie konsolidacyjnym z dnia 31 sierpnia 1990 r., a obowiązek ubezpieczenia dotyczy kategorii pracowników określonej w sposób generalny. Renta rodzina będąca przedmiotem sporu w sprawie przed sądem krajowym nie jest, jej zdaniem, bezpośrednio związana z określonym zatrudnieniem, lecz z ogólnymi względami natury socjalnej. Twierdzi, że nie jest ona bezpośrednio zależna od posiadanych okresów zatrudnienia, a jej wysokość nie jest obliczana na podstawie ostatniego wynagrodzenia.

37      Komisja uważa natomiast, że renta rodzinna, której dotyczy sprawa przed sądem krajowym, wchodzi w zakres stosowania dyrektywy 2000/78, ponieważ jest ona przyznawana z tytułu stosunku pracy, jaki został nawiązany między daną osobą i jej pracodawcą; konsekwencją tego stosunku jest obowiązkowe ubezpieczenie pracownika w VddB. Wysokość tego świadczenia zależy, zdaniem Komisji, od czasu trwania stosunku ubezpieczeniowego i wniesionych składek.

38      Co się tyczy czwartego z przedstawionych pytań, zarówno T. Maruko jak i Komisja podkreślają, że motyw 22 dyrektywy 2000/78 nie został przejęty w żadnym z jej artykułów. Zdaniem T. Maruko, gdyby prawodawca wspólnotowy zamierzał pozostawić wszystkie świadczenia związane ze stanem cywilnym poza zakresem stosowania dyrektywy, treść tego motywu znalazłaby odzwierciedlenie w konkretnym artykule samej dyrektywy. Zdaniem Komisji motyw ten obrazuje jedynie brak kompetencji Unii Europejskiej w dziedzinie stanu cywilnego.

39      VddB i rząd Zjednoczonego Królestwa uważają w szczególności, że motyw 22 dyrektywy 2000/78 zawiera wyraźne i generalne wyłączenie oraz że ustala zakres stosowania tej dyrektywy. W ich przekonaniu nie stosuje się ona do przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego ani świadczeń, które od niego zależą, co ma miejsce w przypadku renty rodzinnej będącej przedmiotem sporu przed sądem krajowym.

 Odpowiedź Trybunału

40      Z art. 3 ust. 1 lit. c) i ust. 3 dyrektywy 2000/78 wynika, że stosuje się ona do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu w szczególności do wynagrodzenia, oraz że nie stosuje się do wszelkiego rodzaju płatności dokonanych z systemów publicznych lub podobnych, włączając w to systemy zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej.

41      W świetle tych przepisów czytanych łącznie z motywem 13 dyrektywy 2000/78, zakres jej stosowania należy rozumieć w ten sposób, że nie obejmuje on systemów zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej, z których korzyści nie są tożsame z wynagrodzeniem w znaczeniu nadanym temu terminowi do celów stosowania art. 141 WE ani do wszelkiego rodzaju płatności dokonywanych przez państwo, których celem jest dostęp do zatrudnienia lub utrzymanie zatrudnienia.

42      Należy zatem ustalić, czy renta rodzinna przyznawana z pracowniczego systemu emerytalnego takiego jak zarządzany przez VddB może być traktowana jak „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 141 WE.

43      Artykuł ten stanowi, że przez wynagrodzenie rozumie się zwykłą podstawową lub minimalną płacę albo uposażenie oraz wszystkie inne korzyści w gotówce lub w naturze, otrzymywane przez pracownika bezpośrednio lub pośrednio, z racji zatrudnienia od pracodawcy.

44      Jak już Trybunał orzekł (zob. wyroki z dnia 6 października1993 r. w sprawie C‑109/91 Ten Oever, Rec. str. I‑4879, pkt 8 i z dnia 28 września 1994 r. w sprawie C‑7/93 Beune, Rec. str. I‑4471, pkt 21), okoliczność, że pewne świadczenia zostały wypłacone po ustaniu stosunku pracy, nie sprawia, że nie mogą one mieć charakteru „wynagrodzenia” w rozumieniu art. 141 WE.

45      Trybunał przyznał w ten sposób, że renta rodzina przewidziana w pracowniczym systemie emerytalnym utworzonym na podstawie układu zbiorowego wchodzi w zakres stosowania tego przepisu. Dodał w tej kwestii, że okoliczność, iż renta ta z definicji nie jest wypłacana pracownikowi, lecz pozostałemu przy życiu członkowi jego rodziny, nie może podważyć takiej wykładni, skoro świadczenie takie jest korzyścią wynikającą z przynależności do systemu ubezpieczeniowego małżonka osoby, która pozostała przy życiu, a więc renta jest przyznawana osobie pozostałej przy życiu w ramach stosunku pracy łączącego małżonka z pracodawcą i jest wypłacana z racji zatrudnienia tego małżonka. (zob. ww. wyroki Ten Oever pkt 12 i 13; Coloroll Pension Trustees, pkt 18; wyroki z dnia 17 kwietnia 1997 r. w sprawie C‑147/95 Evrenopoulos, Rec. str. I‑2057, pkt 22 i z dnia 9 października 2001 r. w sprawie C‑379/99 Menauer, Rec. str. I‑7275, pkt 18).

46      Ponadto, do celów dokonania oceny, czy emerytura, na podstawie której jest obliczana renta rodzinna, taka jakiej dotyczy sprawa główna, wchodzi w zakres stosowania art. 141 WE, Trybunał uściślił, że pośród kryteriów, jakie ustalił dla rozpoznawanych przezeń stanów faktycznych, decydujące znaczenie może mieć jedynie kryterium wywiedzione ze stwierdzenia, że emerytura jest wypłacana pracownikowi z racji stosunku pracy łączącego go z byłym pracodawcą, to jest kryterium zatrudnienia wywiedzione z samego brzmienia tego artykułu (zob. podobnie ww. wyroki w sprawie Beune, pkt 43; Evrenopoulos pkt 19; wyrok z dnia 29 listopada 2001 r. w sprawie C‑366/99 Griesmar, Rec. str. I‑9383, pkt 28; z dnia 12 września 2002 r. w sprawie C‑351/00 Niemi, Rec. str. I‑7007, pkt 44 i 45, jak również wyrok z dnia 23 października 2003 r. w sprawach połączonych C‑4/02 i C‑5/02 Schönheit i Becker, Rec. str. I‑12 575, pkt 56).

47      Oczywiście kryterium to nie może mieć charakteru wyłącznego, ponieważ emerytury wypłacane z ustawowego systemu zabezpieczenia społecznego mogą w całości lub w części uwzględniać wynagrodzenie uzyskiwane z działalności (ww. wyroki w sprawie Beune, pkt 44; Evrenopoulos, pkt 20; Griesmar, pkt 29; Niemi, pkt 46, a także Schönheit i Becker, pkt 57).

48      Jednakże względy polityki społecznej, organizacji państwa, względy etyczne lub nawet natury budżetowej, które odegrały lub mogły odegrać pewną rolę przy tworzeniu systemu przez ustawodawcę krajowego, nie mogą przeważać, jeżeli emerytura dotyczy jedynie szczególnej kategorii pracowników, jeżeli bezpośrednio wynika z przepracowanego okresu oraz jeżeli jej wysokość jest obliczana na podstawie ostatniego wynagrodzenia (ww. wyroki w sprawie Beune, pkt 45; Evrenopoulos, pkt 21; Griesmar, pkt 30; Niemi, pkt 47, a także Schönheit i Becker, pkt 58).

49      Co się tyczy obowiązkowego pracowniczego systemu emerytalnego zarządzanego przez VddB, należy po pierwsze stwierdzić, że jego źródłem jest układ zbiorowy pracy, a jego celem – zgodnie z informacjami przedłożonymi przez sąd odsyłający – jest uzupełnianie świadczeń socjalnych należnych na podstawie powszechnie obowiązujących uregulowań krajowych.

50      Po drugie, bezspornym jest, że system ten jest finansowany wyłącznie przez pracowników i pracodawców danego sektora, z całkowitym wyłączeniem jakiegokolwiek publicznego udziału finansowego.

51      Po trzecie, z akt sprawy wynika, że adresatem samego systemu jest, zgodnie z § 1 układu zbiorowego, personel artystyczny zatrudniony w teatrach działających w Niemczech.

52      Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 70 opinii, w celu przyznania renty rodzinnej konieczne jest, by małżonek beneficjenta tego świadczenia był przed śmiercią ubezpieczony w VddB. Takie ubezpieczenie jest obowiązkowe dla personelu artystycznego zatrudnionego w niemieckich teatrach. Dotyczy ono również pewnej liczby osób, które decydują się na dobrowolne ubezpieczenie w VddB, przy czym takie ubezpieczenie jest możliwe, jeżeli zainteresowane osoby mogą wykazać, że były wcześniej przez określoną liczbę miesięcy zatrudnione w niemieckim teatrze.

53      Osoby te, ubezpieczone obowiązkowo lub dobrowolnie, tworzą więc szczególną kategorię pracowników.

54      Ponadto, co się tyczy kryterium, zgodnie z którym emerytura powinna bezpośrednio wynikać z przepracowanego okresu, należy wskazać, że zgodnie z § 30 ust. 5 statutu VddB wysokość emerytury, na podstawie której jest obliczana renta rodzinna, jest ustalana w zależności od okresu ubezpieczenia pracownika; rozwiązanie to stanowi logiczną konsekwencję struktury omawianego pracowniczego systemu emerytalnego, który, jak wskazano w pkt 52 i 53 niniejszego wyroku, obejmuje dwa rodzaje ubezpieczenia.

55      Dalej, w odniesieniu do wysokości samej emerytury, nie jest ona ustalana w drodze ustawy, lecz – na podstawie § 30 ust. 5 statutu VddB – jest obliczana na podstawie pełnej kwoty składek uiszczonych przez pracownika przez cały czas trwania ubezpieczenia, przy zastosowaniu współczynnika aktualizacyjnego.

56      Z powyższego wynika, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 72 opinii, że renta rodzinna, będąca przedmiotem sporu w sprawie przed sądem krajowym, wywodzi się ze stosunku pracy partnera T. Maruka, a w konsekwencji należy zakwalifikować ją jako „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 141 WE.

57      Konkluzji tej nie podważa status VddB będącej instytucją publiczną (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Evrenopoulos, pkt 16 i 23) ani obowiązkowy charakter ubezpieczenia w systemie dającym prawo do renty rodzinnej będącej przedmiotem sporu w sprawie przed sądem krajowym (zob. podobnie wyrok z dnia 25 maja 2000 r. w sprawie C‑50/99 Podesta, Rec. str. I‑4039, pkt 32).

58      Co się tyczy zakresu motywu 22 dyrektywy 2000/78, to zgodnie z jego brzmieniem dyrektywa nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń.

59      Oczywiście stan cywilny i wynikające z tego świadczenia to kwestie, które należą do kompetencji państw członkowskich i prawo wspólnotowe tej kompetencji nie narusza. Należy jednak przypomnieć, że przy wykonywaniu tej kompetencji państwa członkowskie powinny przestrzegać prawa wspólnotowego, w szczególności przepisów dotyczących zasady niedyskryminacji (zob. podobnie wyroki z dnia 16 maja 2006 r. w sprawie C‑372/04 Watts, Zb. Orz. str. I‑4325, pkt 92 i z dnia 19 kwietnia 2007 r. w sprawie C‑444/05 Stamatelaki, Zb. Orz. str. I‑3185, pkt 23).

60      Skoro – z powodów przedstawionych w pkt 49–57 niniejszego wyroku – renta rodzinna, taka jak będąca przedmiotem sporu w sprawie przed sądem krajowym, została zakwalifikowana jako „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 141 WE i wchodzi w zakres stosowania dyrektywy 2000/78, motyw 22 tej dyrektywy nie może podważyć stosowania tej dyrektywy.

61      W tych okolicznościach na pytanie pierwsze, drugie i czwarte należy odpowiedzieć w ten sposób, że renta rodzinna przyznawana w ramach pracowniczego systemu emerytalnego takiego jak zarządzany przez VddB wchodzi w zakres stosowania dyrektywy 2000/78.

 W przedmiocie pytania trzeciego

62      Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 1 w związku z art. 2 dyrektywy 2000/78 stoi na przeszkodzie przepisom takim jak w sprawie głównej, zgodnie z którymi zarejestrowanemu partnerowi po śmierci jego partnera nie przysługuje renta rodzinna odpowiadająca rencie rodzinnej przysługującej pozostałemu przy życiu małżonkowi, chociaż tak jak małżonkowie żyje on również we wspólnocie opieki i wzajemnej odpowiedzialności zawartej dożywotnio i w sposób formalny.

 Uwagi przedłożone Trybunałowi

63      T. Maruko i Komisja uważają, że odmowa przyznania renty rodzinnej, będącej przedmiotem sporu w sprawie przed sądem krajowym, pozostałemu przy życiu zarejestrowanemu partnerowi stanowi pośrednią dyskryminację w rozumieniu dyrektywy 2000/78, ponieważ dwie osoby tej samej płci nie mogą w Niemczech zawrzeć małżeństwa, a tym samym nie mogą korzystać ze świadczenia, z którego korzystanie jest zastrzeżone dla pozostałych przy życiu małżonków. Ich zdaniem zarejestrowani partnerzy i małżonkowie znajdują się w porównywalnej sytuacji prawnej, co uzasadnia przyznanie takiego świadczenia pozostałemu przy życiu partnerowi.

64      W opinii VddB nie istnieje żaden obowiązek natury konstytucyjnej polegający na identycznym, z punktu widzenia prawa socjalnego lub zabezpieczenia emerytalnego, traktowaniu małżeństwa i zarejestrowanego związku partnerskiego. Zarejestrowany związek partnerski stanowi, jej zdaniem, instytucję sui generis i nowy stan cywilny. Uważa, że z prawa niemieckiego nie sposób jest wywieść jakiegokolwiek obowiązku równego traktowania zarejestrowanych partnerów i małżonków.

 Odpowiedź Trybunału

65      Celem dyrektywy 2000/78 jest – zgodnie z jej art. 1 – zwalczanie określonych rodzajów dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i pracy, między innymi dyskryminacji ze względu na orientację seksualną, w celu realizacji w państwach członkowskich zasady równego traktowania.

66      Zgodnie z art. 2 tej dyrektywy „zasada równego traktowania” oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w jej art. 1. Artykuł 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78 stanowi, że dyskryminacja bezpośrednia występuje w przypadku, gdy dana osoba jest traktowana mniej przychylnie niż inna osoba w porównywalnej sytuacji z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1 tej dyrektywy. Artykuł 2 ust. 2 lit. a) przewiduje, że dyskryminacja pośrednia występuje w przypadku, gdy przepis, kryterium lub pozornie neutralna praktyka może doprowadzić do szczególnie niekorzystnej sytuacji dla osób danej religii lub przekonań, niepełnosprawnych, w określonym wieku lub o określonej orientacji seksualnej w stosunku do innych osób, chyba że taki przepis, kryterium lub praktyka jest obiektywnie uzasadniona zgodnym z prawem celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.

67      Z informacji zawartych w postanowieniu odsyłającym wynika, że począwszy od 2001 r., kiedy to weszła w życie LPartG w pierwotnym brzmieniu, Republika Federalna Niemiec przystosowała swój porządek prawny do tego, by umożliwić osobom tej samej płci pozostawanie we wspólnocie opieki i wzajemnej odpowiedzialności zawartej dożywotnio i w sposób formalny. Decydując się na to, że osobom tym nie zostanie udostępniona instytucja małżeństwa, która zostaje zastrzeżona dla osób odmiennej płci, to państwo członkowskie utworzyło dla osób tej samej płci odrębną instytucję, tj. zarejestrowany związek partnerski, którego warunki były stopniowo upodabniane do warunków obowiązujących przy małżeństwie.

68      Sąd odsyłający wskazuje w tym względzie, że ustawa z dnia 15 grudnia 2004 r. przyczyniła się do stopniowego zbliżenia reżimu prawnego utworzonego dla zarejestrowanego związku partnerskiego z reżimem prawny obowiązującym w przypadku małżeństwa. Ustawą tą prawodawca niemiecki wprowadził zmiany do księgi VI kodeksu zabezpieczeń społecznych – Ustawowy system emerytalny.– dodając w szczególności w § 46 tej księgi ust. 4, z którego wynika, że w kwestiach rent wdowich, których dotyczy ten przepis, zarejestrowany związek partnerski jest traktowany jak małżeństwo. Analogiczne zmiany zostały wprowadzone w innych przepisach księgi VI.

69      Sąd odsyłający stoi na stanowisku, że – mając na względzie to zbliżenie instytucji zarejestrowanego związku partnerskiego i małżeństwa, które uważa za ich stopniowe zrównywanie i które, jego zdaniem, wynika z systemu wprowadzonego przez LPartG, a w szczególności ze zmian, jakie nastąpiły wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 15 grudnia 2004 r. – zarejestrowany związek partnerski, nie będąc tożsamy z małżeństwem, skutkuje tym, że sytuacja osób tej samej płci jest porównywalna z sytuacją małżonków w odniesieniu do renty rodzinnej będącej przedmiotem sporu w postępowaniu głównym.

70      Dalej zauważa, że możliwość korzystania z renty rodzinnej jest na podstawie VddB ograniczona jedynie do pozostałych przy życiu małżonków, natomiast odmawia się jej pozostałym przy życiu zarejestrowanym partnerom.

71      Zatem partnerzy ci, w odniesieniu do korzystania z renty rodzinnej, są traktowani w sposób mniej korzystny niż pozostali przy życiu małżonkowie.

72      Przy założeniu, że sąd odsyłający stwierdzi, iż pozostali przy życiu małżonkowie i pozostali przy życiu zarejestrowani partnerzy znajdują się w porównywalnej sytuacji w odniesieniu do tej samej renty rodzinnej, należy w konsekwencji uznać, że uregulowanie takie jak analizowane w sprawie głównej powoduje bezpośrednią dyskryminację ze względu na orientację seksualną w rozumieniu art. 1 i 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78.

73      Z powyższych rozważań wynika, że na pytanie trzecie należy odpowiedzieć w ten sposób, iż art. 1 w związku z art. 2 dyrektywy 2000/78 stoi na przeszkodzie przepisom takim jak w sprawie głównej, zgodnie z którymi zarejestrowany partner po śmierci swego partnera nie otrzymuje renty rodzinnej odpowiadającej rencie rodzinnej przysługującej pozostałemu przy życiu małżonkowi, podczas gdy w prawie krajowym zarejestrowany związek partnerski skutkuje tym, że sytuacja osób tej samej płci jest porównywalna z sytuacją małżonków w odniesieniu do tej renty rodzinnej. Do sądu krajowego należy ustalenie, czy pozostały przy życiu zarejestrowany partner znajduje się w sytuacji porównywalnej z sytuacją małżonka korzystającego z renty rodzinnej przewidzianej w pracowniczym systemie emerytalnym zarządzanym przez VddB.

 W przedmiocie pytania piątego

74      Poprzez pytanie piąte sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia – w przypadku orzeczenia przez Trybunał, że dyrektywa 2000/78 stoi na przeszkodzie uregulowaniu takiemu jak badane w postępowaniu głównym – czy należy ograniczyć w czasie korzystanie z renty rodzinnej, a w szczególności ograniczyć do okresów po dniu 17 maja 1990 r. na podstawie orzecznictwa zapoczątkowanego ww. wyrokiem w sprawie Barber.

 Uwagi przedłożone Trybunałowi

75      VddB uważa, że sprawa zakończona ww. wyrokiem Barber jest odmienna co do stanu faktycznego i co do prawa od sprawy przed sądem krajowym i że dyrektywie 2000/78 nie można przyznać mocy wstecznej poprzez uznanie, że jej obowiązywanie rozciąga się na okres poprzedzający dzień upływu terminu wyznaczonego państwom członkowskim na jej transpozycję.

76      Komisja uważa, że na pytanie piąte nie ma potrzeby odpowiadać. Sądzi, że sprawa zakończona ww. wyrokiem Barber jest odmienna co do stanu faktycznego i co do prawa od sprawy przed sądem krajowym i podkreśla, że dyrektywa 2000/78 nie zawiera żadnego przepisu wprowadzającego odstępstwo od zasady niedyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Dodaje, że – w odróżnieniu od sprawy przed sądem krajowym – w sprawie zakończonej ww. wyrokiem Barber zasadniczą kwestią były konsekwencje finansowe, jakie mogła spowodować nowa wykładnia art. 141 WE. Wskazuje w tym względzie, że ponieważ LPartG weszła w życie dopiero w dniu 1 sierpnia 2001 r., a ustawodawca niemiecki z dniem 1 stycznia 2005 r. wprowadził w dziedzinie zabezpieczeń społecznych równe traktowanie zarejestrowanego związku partnerskiego i małżeństwa, uwzględnienie tej równości w zawodowych systemach emerytalnych nie powoduje dla tych systemów trudności finansowych.

 Odpowiedź Trybunału

77      Z orzecznictwa wynika, że mając na uwadze ryzyko poważnych konsekwencji dla przeszłości, jakie może spowodować wyrok Trybunału, może on ograniczyć w stosunku do wszystkich zainteresowanych możliwość powoływania się na wykładnię przepisu dokonaną przezeń w związku z rozpatrywaniem pytania prejudycjalnego. Tego rodzaju ograniczenie może być dopuszczone jedynie w tym samym wyroku, w którym Trybunał rozstrzyga w kwestii wykładni, o którą się do niego zwrócono (zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Barber, pkt 41 i wyrok z dnia 6 marca 2007 r. w sprawie C‑292/04 Meilicke i in., Zb. Orz. str. I‑1835, pkt 36).

78      Z akt sprawy nie wynika, by równowaga finansowa systemu takiego jak zarządzany przez VddB mogła być ze skutkiem wstecznym zachwiana w wyniku braku ograniczenia w czasie skutków niniejszego wyroku.

79      Z powyższych rozważań wynika, że na pytanie piąte należy odpowiedzieć w ten sposób, iż brak jest podstaw, by ograniczyć skutki niniejszego wyroku w czasie.

 W przedmiocie kosztów

80      Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:

1)      Renta rodzinna przyznawana w ramach pracowniczego systemu emerytalnego, takiego jak zarządzany przez Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen, wchodzi w zakres stosowania dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy.

2)      Artykuł 1 w związku z art. 2 dyrektywy 2000/78 stoi na przeszkodzie przepisom takim jak w sprawie głównej, zgodnie z którymi zarejestrowany partner po śmierci swego partnera nie otrzymuje renty rodzinnej odpowiadającej rencie rodzinnej przysługującej pozostałemu przy życiu małżonkowi, podczas gdy w prawie krajowym zarejestrowany związek partnerski skutkuje tym, że sytuacja osób tej samej płci jest porównywalna z sytuacją małżonków w odniesieniu do tej renty rodzinnej. Do sądu krajowego należy ustalenie, czy pozostały przy życiu zarejestrowany partner znajduje się w sytuacji porównywalnej z sytuacją małżonka korzystającego z renty rodzinnej przewidzianej w pracowniczym systemie emerytalnym zarządzanym przez Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen.

Podpisy


* Język postępowania: niemiecki.