CURIA - Documents

Home > Search form > List of results > Documents

Start printing

Language of document : ECLI:EU:T:2012:493

WYROK SĄDU (szósta izba)

z dnia 27 września 2012 r.(*)

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Niderlandzki rynek bitumu do nawierzchni drogowych – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Grzywny – Współpraca w trakcie postępowania administracyjnego – Istotna wartość dodana – Równość traktowania – Prawo do obrony

W sprawie T‑370/06

Kuwait Petroleum Corp., z siedzibą w Shuwaikh (Kuwejt),

Kuwait Petroleum International Ltd, z siedzibą w Woking (Zjednoczone Królestwo),

Kuwait Petroleum (Nederland) BV, z siedzibą w Rotterdamie (Niderlandy),

reprezentowane przez D. Hulla, solicitor, oraz adwokata G. Berrischa,

strona skarżąca,

przeciwko

Komisji Europejskiej, reprezentowanej przez F. Castilla de la Torrego, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez adwokata L. Gyselena,

strona pozwana,

mającej za przedmiot, tytułem żądania głównego, skargę o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji C(2006) 4090 wersja ostateczna z dnia 13 września 2006 r. dotyczącej postępowania na mocy art. 81 [WE] [sprawa COMP/F/38.456 – Asfalt (Niderlandy)] oraz, tytułem żądania ewentualnego, żądanie obniżenia kwoty grzywny nałożonej na skarżące w tej decyzji,

SĄD (szósta izba),

w składzie: M. Jaeger, prezes, N. Wahl i S. Soldevila Fragoso (sprawozdawca), sędziowie,

sekretarz: N. Rosner, administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 15 czerwca 2011 r.,

wydaje następujący

Wyrok

Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

1 Kuwait Petroleum Corp. (zwana dalej „KPC”), publiczna spółka naftowa Kuwejtu i spółka dominująca grupy Kuwait Petroleum, sprzedaje swoje produkty w Europie za pośrednictwem swojej spółki zależnej Kuwait Petroleum International Ltd (zwanej dalej „KPI”) z siedzibą w Londynie. Dwie spółki zależne KPC prowadzą działalność w Niderlandach: Kuwait Petroleum Europoort BV jest odpowiedzialna za produkcję bitumu rafinerii w Rotterdamie, zaś Kuwait Petroleum (Nederland) BV (zwana dalej „KPN”) – za sprzedaż bitumu w Niderlandach. KPI i KPN należą bezpośrednio lub pośrednio do KPC Holdings AEC, mającej bazę na Arubie, która z kolei sama należy w 100% do KPC. KPC Holdings jest właścicielem wszystkich spółek zależnych grupy Kuwait Petroleum położonych poza Kuwejtem i odpowiedzialnych za działalność rafinacji i sprzedaży ropy naftowej.

2 Pismem z dnia 20 czerwca 2002 r. przedsiębiorstwo British Petroleum (zwane dalej „BP”) poinformowało Komisję Wspólnot Europejskich o domniemanym istnieniu porozumienia dotyczącego rynku bitumu do nawierzchni drogowych w Niderlandach i złożyło wniosek mający na celu uzyskanie zwolnienia z grzywien na podstawie komunikatu Komisji w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli (Dz.U. 2002, C 45, s. 3, zwanego dalej „komunikatem w sprawie współpracy z 2002 r.”).

3 W dniach 1 i 2 października 2002 r. Komisja przeprowadziła niespodziewane kontrole, między innymi w pomieszczeniach KPN. Komisja skierowała żądania udzielenia informacji do wielu spółek, w tym do KPN, w dniach 30 czerwca 2003 r. i 5 kwietnia 2004 r. KPN odpowiedziała w dniach 16 września 2003 r. i 30 kwietnia 2004 r.

4 W dniu 12 września 2003 r. KPN złożyła wniosek o zastosowanie komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r., załączając do niego oświadczenie przedsiębiorstwa. Poprosiła także, by część informacji przekazanych w dniu 16 września 2003 r. została uwzględniona w ramach jej wniosku o złagodzenie sankcji. Podczas spotkania z Komisją w dniu 18 września 2003 r. KPN zaproponowała, by trzej dawni pracownicy mogący uzupełnić złożone już oświadczenia zostali przesłuchani, co nastąpiło w dniach 1 i 9 października 2003 r.

5 Zgodnie z postanowieniami pkt 26 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. Komisja poinformowała w dniu 14 października 2004 r. KPN o swoim zamiarze przyznania jej obniżki kwoty grzywny o 30–50%, gdyż doszła ona do tymczasowego wniosku, iż dowody, które przekazała jej KPN, mają istotną wartość dodaną.

6 W dniu 18 października 2004 r. Komisja wszczęła postępowanie i wydała pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, skierowane w dniu 19 października 2004 r. do wielu spółek, w tym do skarżących, KPC, KPI i KPN. W odpowiedzi na pytanie KPC i KPI Komisja potwierdziła im pismem z dnia 2 grudnia 2004 r., że także skorzystają one z obniżki grzywny przyznanej KPN na podstawie komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.

7 Po przesłuchaniu zainteresowanych spółek w dniach 15 i 16 czerwca 2005 r. KPN dokonała uściśleń w odniesieniu do swoich oświadczeń dotyczących ExxonMobil, spółki będącej dostawcą bitumu, która nie została ukarana w zaskarżonej decyzji, które to oświadczenia zostały wykorzystane w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów i które zostały zakwestionowane przez innych uczestników przesłuchania. Uściślenia te zostały przekazane wszystkim uczestnikom przesłuchania, wywołując wiele komentarzy, do których Komisja odmówiła skarżącym dostępu.

8 W dniu 13 września 2006 r. Komisja wydała decyzję C(2006) 4090 wersja ostateczna dotyczącą postępowania na mocy art. 81 [WE] [sprawa COMP/F/38.456 – Asfalt (Niderlandy)] (zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”), której streszczenie zostało opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej z dnia 28 lipca 2007 r. (Dz.U. L 196, s. 40) i która została doręczona skarżącym w dniu 22 września 2006 r.

9 Komisja wskazała w zaskarżonej decyzji, że spółki będące jej adresatami uczestniczyły w jednolitym i ciągłym naruszeniu art. 81 WE, polegającym na wspólnym regularnym ustalaniu w okresach, których dotyczy sprawa, w odniesieniu do sprzedaży i zakupu bitumu do nawierzchni drogowych w Niderlandach ceny brutto, jednolitej zniżki od ceny brutto dla przedsiębiorstw budowy dróg uczestniczących w kartelu i maksymalnej ograniczonej zniżki od ceny brutto dla innych przedsiębiorstw budowy dróg.

10 Skarżące zostały uznane winnymi tego naruszenia w odniesieniu do okresu od dnia 1 kwietnia 1994 r. do dnia 15 kwietnia 2002 r. i została na nie nałożona solidarnie grzywna w wysokości 16,632 mln EUR.

11 Do celu obliczenia kwoty grzywien Komisja zakwalifikowała naruszenie do bardzo poważnych naruszeń ze względu na jego charakter, nawet jeżeli właściwy rynek geograficzny był ograniczony (motyw 316 zaskarżonej decyzji).

12 W celu uwzględnienia swoistego znaczenia niezgodnego z prawem zachowania każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu i jego rzeczywistego wpływu na konkurencję Komisja dokonała rozróżnienia pomiędzy przedsiębiorstwami, których dotyczy naruszenie, w zależności od ich względnego znaczenia na rynku właściwym określonego na podstawie udziałów tych przedsiębiorstw w rynku i podzieliła je na sześć kategorii.

13 Na podstawie powyższych elementów Komisja przyjęła kwotę wyjściową 12 mln EUR dla skarżących (motyw 322 zaskarżonej decyzji), do której z uwagi na rozmiar i obroty grupy został zastosowany mnożnik w wysokości 1,1 mający zapewnić odstraszający skutek grzywny (motyw 323 zaskarżonej decyzji).

14 W odniesieniu do czasu trwania naruszenia Komisja uznała, że skarżące popełniły długotrwałe naruszenie, gdyż trwało ono ponad pięć lat, i przyjęła łączny czas trwania wynoszący osiem lat: od dnia 1 kwietnia 1994 r. do dnia 15 kwietnia 2002 r., podwyższając tym samym kwotę wyjściową o 80% (motyw 326 zaskarżonej decyzji). Podstawowa kwota grzywny, określona na podstawie wagi i czasu trwania naruszenia, została zatem ustalona na 23,76 mln EUR (motyw 335 zaskarżonej decyzji).

15 Komisja nie uwzględniła żadnej okoliczności obciążającej wobec skarżących. Zgodziła się ona natomiast na skorzystanie przez nie z komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. i przyznała im 30‑procentową obniżkę kwoty ich grzywny. Instytucja ta uznała, że informacje dostarczone w dniach 12 i 16 września 2003 r. oraz w dniach 1 i 9 października 2003 r. wzmocniły, dzięki ich stopniowi dokładności, jej zdolność do wykazania istnienia naruszenia. Niemniej Komisja uznała, iż musi uwzględnić okoliczność, że wniosek o złagodzenie sankcji został złożony dopiero jedenaście miesięcy po niespodziewanych kontrolach i po wysłaniu przez nią żądania udzielenia informacji, że dysponowała ona już pewnymi dowodami przekazanymi przez inne spółki i że KPN zmieniła treść niektórych ze swoich oświadczeń złożonych w odniesieniu do ExxonMobil (motywy 382–388 zaskarżonej decyzji).

Przebieg postępowania i żądania stron

16 Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 4 grudnia 2006 r. skarżące wniosły niniejszą skargę.

17 Na podstawie sprawozdania sędziego sprawozdawcy Sąd (szósta izba) zarządził otwarcie procedury ustnej i w ramach środków organizacji postępowania przewidzianych w art. 64 regulaminu postępowania przed Sądem zadał stronom pytania na piśmie. Strony odpowiedziały na te pytania w wyznaczonym terminie.

18 Na rozprawie w dniu 15 czerwca 2011 r. wysłuchano wystąpień stron oraz ich odpowiedzi na pytania ustne postawione przez Sąd.

19 Jako że jeden z sędziów szóstej izby nie mógł uczestniczyć w dalszym postępowaniu, prezes Sądu wyznaczył siebie, na podstawie art. 32 § 3 regulaminu postępowania przed Sądem, w celu uzupełnienia składu izby.

20 Postanowieniem z dnia 18 listopada 2011 r. Sąd (szósta izba) w nowym składzie ponownie otworzył procedurę ustną i poinformował strony, iż zostaną one wysłuchane na nowej rozprawie.

21 Pismami odpowiednio z dni 25 i 28 listopada 2011 r. Komisja i skarżące powiadomiły Sąd, że zrzekają się prawa do bycia wysłuchanymi po raz kolejny.

22 W konsekwencji prezes Sądu postanowił zamknąć procedurę ustną.

23 Skarżące wnoszą do Sądu o:

– stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim się ona do nich odnosi;

– ewentualnie, obniżenie kwoty grzywny nałożonej na podstawie art. 2 lit. i) zaskarżonej decyzji;

– obciążenie Komisji kosztami postępowania.

24 Komisja wnosi do Sądu o:

– oddalenie skargi;

– obciążenie skarżących kosztami postępowania.

25 W odpowiedzi na pytanie pisemne Sądu dotyczące konsekwencji, jakie należy wyciągnąć z wyroków Trybunału: z dnia 10 września 2009 r. w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8237 i z dnia 20 stycznia 2011 r. w sprawie C‑90/09 P General Química i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑1, skarżące wskazały w dniu 24 marca 2011 r., że rezygnują z zarzutu opartego na oczywistych błędach w ocenie i na naruszeniu prawa, jakich miała dopuścić się Komisja, przypisując KPC i KPI odpowiedzialność za naruszenie popełnione przez ich spółkę zależną KPN, co Sąd przyjął do wiadomości.

Co do prawa

26 Na poparcie swojej skargi skarżące podniosły dwa zarzuty oparte: pierwszy – na naruszeniu postanowień pkt 23 lit. b) akapit ostatni komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r., zaś drugi – na błędach popełnionych przez Komisję przy ustalaniu procentu obniżki kwoty nałożonej na nie grzywny.

1. W przedmiocie naruszenia pkt 23 lit. b) akapit ostatni komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.

Argumenty stron

27 Skarżące uważają, że Komisja naruszyła postanowienia pkt 23 lit. b) akapit ostatni komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r., nakładając na nie grzywnę na podstawie okoliczności faktycznych, które mogły zostać wykazane wyłącznie dzięki dowodom dostarczonym przez KPN. Ich zdaniem jedynie te dowody umożliwiły Komisji wykazanie istnienia naruszenia, jego wagi oraz czasu trwania tego naruszenia, gdyż pozostałe dowody wymienione w zaskarżonej decyzji były bądź pośrednie, bądź nieprzekonywające, bądź spekulacyjne. Skarżące dodają, że tym samym jedynie informacje dostarczone przez KPN mogły pozwolić Komisji udowodnić istnienie naruszenia w odniesieniu do całego okresu od dnia 1 kwietnia 1994 r. do dnia 15 kwietnia 2002 r., ponieważ notatki znalezione w pomieszczeniach Koninklijke Volker Wessel Stevin NV, spółki ukaranej w zaskarżonej decyzji, dotyczyły tylko roku 1997, zaś dowody przekazane przez BP miały znaczenie jedynie dla okresu po 1999 r.

28 Dokonana przez Komisję bardzo zawężająca wykładnia pkt 23 lit. b) akapit ostatni komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r., która sprowadza się do ograniczenia jego zastosowania wyłącznie do przypadków, w których instytucja ta nie ma żadnej wiedzy na temat okoliczności faktycznych, jest – zdaniem skarżących – sprzeczna z jego celem, jakim jest zachęcanie przedsiębiorstw proszących o złagodzenie sankcji do przedstawienia możliwie najwięcej dowodów. Wykładnia ta jest ponadto sprzeczna z zasadą uzasadnionych oczekiwań, która została przecież wyraźnie uznana w pkt 29 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.

29 Komisja odpiera wszystkie argumenty skarżących.

Ocena Sądu

30 Punkt 23 lit. b) akapit ostatni komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. stanowi, że „jeżeli przedsiębiorstwo przedstawi dowody odnoszące się do stanu faktycznego uprzednio nieznanego Komisji, mające bezpośredni wpływ na siłę [wagę] lub czas trwania domniemanego kartelu, Komisja nie uwzględni tych elementów przy ustalaniu grzywien nakładanych na przedsiębiorstwo, które dostarczyło te dowody”.

31 Do Sądu należy zatem najpierw ustalenie, czy Komisja naruszyła prawo, ograniczając zastosowanie tego postanowienia wyłącznie do przypadków, w których spółka przedstawia jej informacje pozwalające jej udowodnić okoliczności faktyczne, które były jej całkowicie nieznane, i wykluczając tym samym przypadek, w którym spółka dostarcza jej dowody pozwalające poprzeć okoliczności faktyczne już uprzednio znane.

32 Należy przypomnieć, że w niniejszym przypadku Komisja postanowiła, iż KPN skorzysta z 30‑procentowej obniżki kwoty grzywny, ponieważ spółka ta dostarczyła jej dowody, które „poprzez swój charakter wzmocniły [jej] zdolność do udowodnienia danego stanu faktycznego i w konsekwencji miały wartość dodaną w stosunku do dowodów będących już w [jej] posiadaniu w tym momencie”, gdyż „ta wartość dodana była istotna, ponieważ potwierdzała istniejące informacje i umożliwiała [jej], wraz z informacjami będącymi już w jej posiadaniu, wykazanie istnienia naruszenia”, gdyż „KPN była pierwszym przedsiębiorstwem, które dostarczyło bezpośrednie dowody [istnienia spotkań mających na celu dokonanie uzgodnień w kwestii bitumu], centralnego elementu funkcjonowania kartelu” oraz z tego względu, że w momencie, gdy KPN dostarczyła swoje dowody, czyli przed otrzymaniem odpowiedzi na żądania udzielenia informacji (zwłaszcza odpowiedzi przedsiębiorstw Shell, Total i Nynas), „trudno [jej] było ustalić, czy i w jakim zakresie dokumenty pochodzące z czasu zaistnienia okoliczności faktycznych istotnych dla sprawy zawarte w [jej aktach] były jako takie wystarczające, uzupełnione informacjami przekazanymi przez BP, do udowodnienia naruszenia” (motyw 383 zaskarżonej decyzji).

33 Sąd uważa, że należy przyjąć zawężającą wykładnię pkt 23 lit. b) akapit ostatni komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r., ograniczając ją do przypadków, w których spółka będąca członkiem kartelu dostarcza nową informację Komisji dotyczącą wagi lub czasu trwania naruszenia, i wykluczając przypadki, w których spółka dostarcza jedynie elementy pozwalające wzmocnić dowody dotyczące istnienia naruszenia.

34 Należy bowiem najpierw przypomnieć, że z uwagi na to, iż postępowanie w sprawie złagodzenia sankcji stanowi wyjątek od reguły, zgodnie z którą przedsiębiorstwo musi zostać ukarane za każde naruszenie reguł prawa konkurencji, reguły odnoszące się do tego postępowania muszą być ściśle interpretowane.

35 Ponadto należy podkreślić, że skuteczność programów łagodzenia sankcji byłaby naruszona, gdyby przedsiębiorstwa straciły zachętę do bycia pierwszymi przedsiębiorstwami, które przedłożą Komisji informacje na temat kartelu.

36 Wykładnia, za jaką opowiadają się skarżące, prowadziłaby do pozbawienia skutku rozróżnienia dokonanego przez Komisję w jej komunikacie pomiędzy jedynym przedsiębiorstwem mogącym skorzystać ze zwolnienia z grzywny (tytuł A komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.) a przedsiębiorstwami, które mogą się tylko domagać obniżenia kwoty grzywny (tytuł B komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.), ponieważ wykładnia ta oznaczałaby, że także te drugie przedsiębiorstwa mogą skorzystać z całkowitego zwolnienia z grzywny. Komunikat w sprawie współpracy z 2002 r. wprowadza zatem rozróżnienie między przedsiębiorstwem, które jako pierwsze dostarczyło dowody mogące pozwolić Komisji stwierdzić naruszenie lub umożliwiające jej wydanie decyzji nakazującej przeprowadzenie kontroli, i które korzysta z całkowitego zwolnienia z grzywny, a innymi przedsiębiorstwami, które nie spełniają tych przesłanek i które będą mogły skorzystać jedynie z obniżenia kwoty grzywny o maksymalnie 50%.

37 Komisja nie naruszyła zatem prawa, uznając, że przy ustalaniu grzywny KPN mogła uwzględnić okoliczności faktyczne, do których potwierdzenia spółka ta się jedynie przyczyniła poprzez przekazanie pewnych dowodów, lecz których istnienie nie było nieznane Komisji.

38 Skarżące uważają ponadto, że taka wykładnia jest sprzeczna z zasadą uzasadnionych oczekiwań, która została przecież wyraźnie uznana w pkt 29 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. Prawdą jest, że prawo do domagania się ochrony uzasadnionych oczekiwań, która stanowi ogólną zasadę prawa Unii, przysługuje każdej jednostce będącej w sytuacji, z której wynika, że administracja Unii, udzielając jej precyzyjnych zapewnień, doprowadziła do powstania u niej uzasadnionych oczekiwań (wyrok Trybunału z dnia 11 marca 1987 r. w sprawie 265/85 Van den Bergh en Jurgens przeciwko Komisji, Rec. s. 1155, pkt 44; wyrok Sądu z dnia 9 lipca 2003 r. w sprawie T‑220/00 Cheil Jedang przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2473, pkt 33). Niemniej w niniejszym przypadku należy stwierdzić, że Komisja w żadnym momencie nie udzieliła KPN precyzyjnych zapewnień co do możliwości skorzystania przez nią ze zwolnienia z grzywny. Generalnie w zakresie łagodzenia sankcji każdy wnioskodawca przekazuje informacje Komisji, nie mając wiedzy na temat informacji, którymi ona już dysponuje, w związku z czym nie może on mieć jakichkolwiek uzasadnionych oczekiwań co do kwoty obniżki, z jakiej będzie mógł on skorzystać.

39 W niniejszym przypadku należy wreszcie zbadać, czy Komisja nie przekroczyła w oczywisty sposób granic przysługującego jej uznania, stwierdzając, że KPN spełnia przesłanki pkt 23 lit. b) akapit ostatni komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r., tak jak zinterpretowano go w pkt 33 powyżej.

40 Z zaskarżonej decyzji wynika, że informacje dostarczone przez KPN umożliwiły wprawdzie Komisji potwierdzenie i wzmocnienie dowodów, który były już w jej posiadaniu, dotyczących istnienia spotkań między dostawcami bitumu (zwanymi dalej „dostawcami”) a przedsiębiorstwami budowy dróg uczestniczącymi w kartelu, ale instytucja ta wiedziała już o tych okolicznościach faktycznych w odniesieniu do całego okresu trwania naruszenia dzięki informacjom dostarczonym przez BP i dokumentom znalezionym podczas kontroli na miejscu, zwłaszcza notatkom Hollandsche Beton Groep (zwanej dalej „HBG”) z marca i lipca 1994 r. Wobec tego KPN nie dostarczyła żadnego dowodu na istnienie okoliczności faktycznych nieznanych uprzednio Komisji, które miały bezpośredni wpływ na wagę lub czas trwania naruszenia.

41 Należy zatem oddalić zarzut pierwszy w całości.

2. W przedmiocie poziomu obniżki kwoty grzywny

Argumenty stron

42 Skarżące uważają, że Komisja popełniła oczywisty błąd w ocenie, obniżając kwotę ich grzywny jedynie o 30% z tego powodu, że wniosek o złagodzenie sankcji został złożony jedenaście miesięcy po niespodziewanych kontrolach i po wysłaniu pierwszego żądania udzielenia informacji, że wartość dodaną dostarczonych dowodów osłabiły informacje przekazane przez inne przedsiębiorstwa oraz że KPN przeformułowała niektóre ze swoich oświadczeń. Ich zdaniem do Sądu należy przeprowadzenie pełnej kontroli uzasadnienia decyzji w kwestii poziomu przyznanej jej obniżki grzywny i sąd Unii nigdy nie uznał, że Komisji przysługuje szeroki zakres uznania w ramach komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.

43 W pierwszej kolejności skarżące stoją na stanowisku, że okres 11 miesięcy nie jest nierozsądny, aby złożyć wniosek o złagodzenie sankcji, zwłaszcza w świetle całkowitego czasu trwania dochodzenia Komisji wynoszącego 28 miesięcy, że ten okres był im niezbędny do zebrania wszystkich dowodów dostarczonych Komisji i że komunikat w sprawie współpracy z 2002 r. nie przewiduje żadnego konkretnego terminu. W tym względzie Komisja nie może powoływać się – ich zdaniem – na wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑322/01 Roquette Frères przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3137, ponieważ w owej sprawie jedynym wnioskiem przedsiębiorstwa o złagodzenie sankcji była jego odpowiedź na kwestionariusz Komisji, podczas gdy w niniejszym przypadku KPN złożyła swój wniosek o złagodzenie sankcji przed udzieleniem odpowiedzi na kwestionariusz i udzieliła odpowiedzi, które znacznie wykraczały poza zadane pytania.

44 W drugiej kolejności skarżące uważają, że Komisja popełniła oczywisty błąd w ocenie, ograniczając obniżkę kwoty ich grzywny z tego powodu, że wartość dowodów dostarczonych w dniu 16 września 2003 r. oraz w dniach 1 i 9 października 2003 r. osłabiły oświadczenia złożone wcześniej przez Nynas i Total. Komisja przyznała przecież w zaskarżonej decyzji, że dowody dostarczone przez KPN w dniu 12 września 2003 r. i w uzupełniających oświadczeniach pozwoliły jej dysponować bezpośrednimi i decydującymi dowodami na istnienie naruszenia, podczas gdy informacje przekazane przez Nynas i Total nie miały żadnej istotnej wartości dodanej, gdyż ich wniosek o złagodzenie sankcji został zresztą oddalony.

45 W trzeciej kolejności skarżące utrzymują, że Komisja niesłusznie uznała, iż obniżka kwoty ich grzywny musi zostać ograniczona z powodu domniemanego przeformułowania oświadczeń KPN dotyczących ExxonMobil. Ich zdaniem instytucja ta popełniła najpierw błąd w ustaleniach faktycznych, uznając, że w trakcie przesłuchań pracownicy KPN zmienili treść swoich oświadczeń, podczas gdy oni ograniczyli się jedynie do ich wyjaśnienia, uściślając, że mieli w swoim posiadaniu tylko pośrednie dowody udziału ExxonMobil w naruszeniu i że w każdym razie nigdy nie twierdzili, jakoby mieli bezpośrednie dowody tego udziału. Komisja naruszyła ponadto prawo, uznając, że wartość dodana dowodów dostarczonych przez KPN była ograniczona, ponieważ spółka ta nie przedstawiła dowodów świadczących o udziale ExxonMobil w kartelu. Skarżące uważają zatem, że wartość dowodów należy ocenić wyłącznie w stosunku do naruszeń stwierdzonych przez Komisję w jej decyzji. Co więcej, karając je z powodu ich oświadczeń dotyczących ExxonMobil, Komisja naruszyła zasadę równego traktowania, gdyż BP także twierdziła w swoim wniosku o złagodzenie sankcji, że ExxonMobil brała udział w kartelu.

46 W czwartej kolejności skarżące uważają, że odmawiając przekazania KPN komentarzy innych przedsiębiorstw dotyczących uzupełniających oświadczeń, jakie uczyniły one podczas przesłuchań, Komisja naruszyła ich prawo dostępu do akt sprawy w trakcie postępowania administracyjnego. Komentarze te, z których niektóre zostały sformułowane po przesłuchaniu administracyjnym, zostały jednak wykorzystane przez Komisję do ustalenia kwoty ich grzywny.

47 Komisja odpiera wszystkie argumenty skarżących.

Ocena Sądu

W przedmiocie naruszenia prawa

48 Skarżące uważają przede wszystkim, że zważywszy na wartość informacji dostarczonych dobrowolnie przez przedsiębiorstwo, Komisja pomyliła się co do zakresu przysługującego jej uznania w celu ustalenia kwoty obniżki ich grzywny. Utrzymują one w szczególności, iż orzecznictwo, do którego odwołuje się Komisja na poparcie swego twierdzenia, że przysługuje jej pewien zakres uznania w tej materii i że kontrola sądu jest ograniczona do kontroli oczywistego błędu w ocenie, ma zastosowanie jedynie do postanowień komunikatu Komisji w sprawie nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli (Dz.U. 1996, C 207, s. 4, zwanego dalej „komunikatem w sprawie współpracy z 1996 r.”), a nie do postanowień komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.

49 Z utrwalonego orzecznictwa dotyczącego komunikatu w sprawie współpracy z 1996 r. wynika, że współpraca w dochodzeniu, która nie wykracza poza to, co wynika z obowiązków ciążących na przedsiębiorstwach na podstawie art. 11 ust. 4 i 5 rozporządzenia Rady nr 17 z dnia 6 lutego 1962 r. pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. [81 WE] i [82 WE] (Dz.U. 1962, 13, s. 204), nie uzasadnia obniżenia kwoty grzywny (wyroki Sądu: z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑308/94 Cascades przeciwko Komisji, Rec. s. II‑925, pkt 260; z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie T‑12/89 Solvay przeciwko Komisji, Rec. s. II‑907, pkt 341, 342). Natomiast takie obniżenie jest uzasadnione, gdy przedsiębiorstwo dostarczyło informacje wykraczające zdecydowanie poza informacje, których przedstawienia może domagać się Komisja na podstawie art. 11 rozporządzenia nr 17 (ww. wyrok w sprawie Cascades przeciwko Komisji, pkt 261, 262; wyrok Sądu z dnia 9 lipca 2003 r. w sprawie T‑230/00 Daesang i Sewon Europe przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2733, pkt 137). Aby uzasadnić obniżenie kwoty grzywny z tytułu współpracy, zachowanie przedsiębiorstwa musi ułatwiać zadanie Komisji polegające na stwierdzeniu i na ukaraniu naruszeń reguł konkurencji Unii oraz świadczyć o prawdziwym duchu współpracy. Z jednej strony do Sądu należy zatem zbadanie, czy Komisja błędnie oceniła, w jakim stopniu współpraca danych przedsiębiorstw wykraczała poza to, co było wymagane zgodnie z art. 11 rozporządzenia nr 17. W tym względzie dokonuje on pełnej kontroli dotyczącej w szczególności granic obowiązku udzielenia odpowiedzi na żądania udzielenia informacji wynikających z prawa do obrony przysługującego przedsiębiorstwom. Z drugiej strony w gestii Sądu leży sprawdzenie, czy Komisja właściwie oceniła, mając na uwadze komunikat w sprawie współpracy z 1996 r., użyteczność współpracy dla udowodnienia naruszenia. W granicach ustanowionych przez ten komunikat Komisji przysługuje uznanie w celu dokonania oceny, czy informacje lub dokumenty dobrowolnie dostarczone przez przedsiębiorstwa ułatwiły jej zadanie i czy należy przyznać przedsiębiorstwu obniżkę grzywny na podstawie tego komunikatu. Ocena ta stanowi przedmiot ograniczonej kontroli sądowej (wyrok Trybunału z dnia 9 lipca 2009 r. w sprawie C‑511/06 P Archer Daniels Midland przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5843, pkt 152; wyrok Sądu z dnia 14 grudnia 2006 r. w sprawach połączonych od T‑259/02 do T‑264/02 i T‑271/02 Raiffeisen Zentralbank Österreich i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5169, pkt 529–532, utrzymany w mocy wyrokiem Trybunału z dnia 24 września 2009 r. w sprawach połączonych C‑125/07 P, C‑133/07 P, C‑135/07 P i C‑137/07 P Erste Group Bank i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8681, pkt 249).

50 Skarżące nie wysuwają żadnego argumentu przedstawiającego powody, dla których zakres uznania Komisji powinien zostać ograniczony na podstawie komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. W każdym razie z utrwalonego orzecznictwa wynika, że w ramach tego komunikatu Komisji przysługuje uznanie w celu dokonania oceny, czy informacje lub dokumenty dobrowolnie dostarczone przez przedsiębiorstwa ułatwiły jej zadanie i czy należy przyznać przedsiębiorstwu obniżkę grzywny na podstawie tego komunikatu oraz że ocena ta stanowi przedmiot ograniczonej kontroli sądowej (wyrok Sądu z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie T‑85/06 General Química i in. przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 150).

51 Ponadto zostało już orzeczone, że o ile Komisja jest zobowiązana do uzasadnienia powodów, dla których uważa, iż dowody dostarczone przez przedsiębiorstwa w ramach komunikatu w sprawie współpracy z 1996 r. stanowią wkład uzasadniający obniżenie kwoty nałożonej grzywny lub nie uzasadniają takiego obniżenia, o tyle do przedsiębiorstw zamierzających kwestionować decyzję Komisji w tym względzie należy wykazanie, że Komisja, nie posiadając takich informacji dostarczonych dobrowolnie przez przedsiębiorstwa, nie byłaby w stanie udowodnić istoty naruszenia, a zatem wydać decyzji o nałożeniu grzywien (ww. w pkt 49 wyrok w sprawach połączonych Erste Group Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 297).

52 W ramach stosowania komunikatu w sprawie współpracy z 1996 r. sąd Unii stanął na stanowisku, że przyznanie obniżki kwoty grzywny na podstawie tych postanowień wymaga, by dane przedsiębiorstwo było pierwszym przedsiębiorstwem, które dostarcza dowody mające decydujące znaczenie dla udowodnienia istnienia kartelu i że choć takie dowody nie muszą być koniecznie wystarczające same w sobie do wykazania istnienia kartelu, to powinny jednak mieć decydujące znaczenie dla tego celu. Nie powinno zatem chodzić tylko o nadanie kierunku dochodzeniu, jakie ma przeprowadzić Komisja, lecz o dowody, które mogą zostać wykorzystane bezpośrednio jako główny materiał dowodowy dla decyzji o stwierdzeniu naruszenia (wyroki Sądu z dnia 15 marca 2006 r.: w sprawie T‑15/02 BASF przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑497, pkt 492, 493, 517, 518, 521, 522, 526, 568; w sprawie T‑26/02 Daiichi Pharmaceutical przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑713, pkt 150, 156, 157, 162).

53 Jeśli chodzi o komunikat w sprawie współpracy z 2002 r., z pkt 7, 21 i 22 wynika, że Komisja musi ocenić zarówno pod względem jakości, jak i momentu czasowego rzeczywisty wkład każdego przedsiębiorstwa wniesiony w udowodnienie naruszenia (pkt 7) oraz że pojęcie istotnej wartości dodanej odnosi się do zakresu, w jakim dostarczone dowody wzmacniają z racji swego charakteru i stopnia dokładności zdolność Komisji do udowodnienia okoliczności faktycznych składających się na naruszenie. Komisja przypisuje zatem szczególną wartość dowodom, które mogą jej umożliwić wraz z innymi dowodami będącymi już w jej posiadaniu udowodnienie istnienia kartelu lub dowodom, które umożliwiają jej potwierdzenie istniejących już dowodów, lub dowodom, które mają bezpośredni wpływ na wagę lub czas trwania kartelu.

54 Skarżące uważają wreszcie, że Komisja nie miała prawa ich ukarać, uznając, iż KPN zmieniła treść swoich oświadczeń dotyczących udziału ExxonMobil w kartelu. W swojej decyzji Komisja wspomniała, że przeformułowanie pewnych ważnych oświadczeń dotyczących udziału ExxonMobil w kartelu zmniejszyło wartość dowodów dostarczonych przez KPN, gdyż pierwotne oświadczenia były podobno pozbawione wszelkiej podstawy. Należy przypomnieć, że zgodnie z pkt 27 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. „Komisja oceni ostateczne stanowisko każdego przedsiębiorstwa, które złożyło wniosek o zmniejszenie grzywny, na końcu procedury administracyjnej w każdej przyjętej decyzji”. Do Komisji należy zatem dokonanie oceny wartości informacji dostarczonych przez przedsiębiorstwo w momencie zakończenia postępowania administracyjnego i w związku z tym nie można jej zarzucać, iż w niniejszym przypadku uznała, że nie może wynagrodzić KPN za oświadczenia, które wydawały się jej decydujące w którymś momencie postępowania, ale które okazały się bezużyteczne w dalszej części postępowania administracyjnego.

55 Z całości powyższych rozważań wynika, że Komisja nie naruszyła prawa, na co skarżące powoływały się w ramach tej części omawianego tu zarzutu, w odniesieniu do ustalenia kwoty obniżki przyznanej KPN.

W przedmiocie obowiązku uzasadnienia

56 Zdaniem orzecznictwa obowiązek uzasadnienia musi z jednej strony umożliwić zainteresowanemu zapoznanie się z motywami podjętej decyzji, aby móc dochodzić w razie potrzeby swoich praw i sprawdzić, czy decyzja jest czy nie jest zasadna, a z drugiej strony umożliwiać sądowi Unii dokonanie kontroli zgodności z prawem, zaś wymóg uzasadnienia należy oceniać w zależności od okoliczności konkretnego przypadku, w szczególności treści danego aktu, charakteru przytoczonych motywów i kontekstu, w jakim został on wydany (wyrok Sądu z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawach połączonych T‑45/98 i T‑47/98 Krupp Thyssen Stainless i Acciai speciali Terni przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3757, pkt 129).

57 W niniejszym przypadku z zaskarżonej decyzji wynika, że Komisja przedstawiła w sposób wystarczająco jasny i dokładny powody, dla których postanowiła przyznać KPN obniżkę kwoty grzywny ograniczoną do 30%. Komisja wskazała bowiem, że KPN była drugim przedsiębiorstwem, które nawiązało z nią kontakt, że dowody dostarczone przez nią pozwoliły Komisji wzmocnić jej zdolność do udowodnienia naruszenia, że położyła ona kres swojemu udziałowi w naruszeniu najpóźniej w momencie, w którym przekazała te informacje, ale że wniosek KPN o złagodzenie sankcji został złożony ponad jedenaście miesięcy po kontrolach Komisji na miejscu, że niektóre dowody przedstawione jeszcze później przez KPN zostały już jej przekazane przez inne przedsiębiorstwa i że KPN zmieniła treść swoich pierwotnie złożonych oświadczeń dotyczących udziału ExxonMobil w naruszeniu (motywy 382–385 zaskarżonej decyzji). Mając na uwadze kontekst, w jakim została wydana sporna decyzja, Sąd uważa, że Komisja umożliwiła mu dokonanie kontroli zgodności z prawem i że umożliwiła ona skarżącym zapoznanie się z motywami podjętej decyzji w celu dochodzenia w razie potrzeby swoich praw i sprawdzenie, czy decyzja jest czy nie jest zasadna.

58 Powyższy argument należy zatem oddalić jako bezzasadny.

W przedmiocie oczywistych błędów w ocenie

59 Tytułem wstępu należy przypomnieć, że zgodnie z postanowieniami pkt 23 lit. b) akapit drugi komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. „[w] celu ustalenia poziomu zmniejszenia w ramach każdego przedziału [od 0 do 50%] Komisja uwzględni moment złożenia dowodów spełniających warunki określone w pkt 21 oraz zakres, w jakim zwiększają wartość dowodów już posiadanych”. Postanowienia te przewidują, że Komisja „[m]oże także uwzględnić zakres i ciągłość współpracy prowadzonej przez przedsiębiorstwo po dniu złożenia dowodów”. Punkt 7 tegoż komunikatu wskazuje również, że każde obniżenie kwoty grzywny musi odzwierciedlać rzeczywisty wkład przedsiębiorstwa, zarówno pod względem jakości, jak i momentu czasowego, w udowodnienie przez Komisję istnienia naruszenia.

60 Należy ocenić, czy przyznając KPN obniżkę kwoty grzywny ograniczoną do 30% na podstawie powyższych postanowień, Komisja nie popełniła oczywistego błędu w ocenie. Komisja wskazała, iż uwzględniła z jednej strony okoliczność, że KPN była pierwszym przedsiębiorstwem, które nawiązało z nią kontakt, że dowody dostarczone przez nią umożliwiły Komisji wzmocnienie zdolności do udowodnienia naruszenia i że położyła ona kres swojemu udziałowi w naruszeniu najpóźniej w momencie, w którym przekazała te informacje, ale także z drugiej strony okoliczność, że ten wniosek o złagodzenie sankcji został złożony ponad jedenaście miesięcy po kontrolach Komisji na miejscu i po wysłaniu jej pierwszego żądania udzielenia informacji, że niektóre dowody przedstawione jeszcze później przez KPN zostały już jej przekazane przez inne przedsiębiorstwa i że KPN zmieniła treść swoich pierwotnych oświadczeń dotyczących udziału ExxonMobil w naruszeniu (motywy 382–385 zaskarżonej decyzji).

61 W pierwszej kolejności w odniesieniu do argumentu dotyczącego ograniczenia obniżki kwoty grzywny KPN z tego powodu, że wniosek o złagodzenie sankcji został złożony jedenaście miesięcy po niespodziewanych kontrolach i po wysłaniu pierwszego żądania udzielenia informacji, należy przypomnieć, że komunikat w sprawie współpracy z 2002 r. nie przewiduje wprawdzie żadnego konkretnego terminu do przedstawienia wniosku o złagodzenie sankcji, ale że przyjmuje on jako decydujący element poziomu obniżki grzywny dzień, w którym dowody zostały dostarczone. Choć okres jedenastu miesięcy nie może stanowić powodu uniemożliwiającego złożenie takiego wniosku, może on jednak zostać uwzględniony przez Komisję przy ustalaniu kwoty obniżki grzywny (ww. w pkt 50 wyrok w sprawie General Química i in. przeciwko Komisji, pkt 147). Ponadto w ramach komunikatu w sprawie współpracy z 1996 r., który nie zawierał jednak w części D żadnej konkretnej wzmianki na temat brania pod uwagę dnia przekazania informacji, sąd Unii uznał, że Komisja może uwzględnić przy ustalaniu procentu obniżki kwoty grzywny okoliczność, że przedsiębiorstwo współpracowało dopiero w następstwie żądania udzielenia informacji skierowanego do niego przez Komisję, a zatem spontaniczny bądź niespontaniczny charakter przedstawienia wniosku o złagodzenie sankcji (ww. w pkt 43 wyrok w sprawie Roquette Frères przeciwko Komisji, pkt 266).

62 W niniejszym przypadku KPN przedstawiła wniosek o złagodzenie sankcji dopiero w dniu 12 września 2003 r., podczas gdy Komisja przeprowadziła swoje niespodziewane kontrole w dniach 1 i 2 października 2002 r. i wysłała jej swoje pierwsze żądanie udzielenia informacji w dniu 30 czerwca 2003 r. Okoliczność, że w sprawie Roquette Frères przeciwko Komisji, w której zapadł ww. w pkt 43 wyrok, wnioskiem przedsiębiorstwa o złagodzenie sankcji była jedynie jego odpowiedź na żądanie udzielenia informacji, podczas gdy w niniejszym przypadku KPN przedłożyła wniosek o złagodzenie sankcji, a następnie swoją odpowiedź na żądanie udzielenia informacji, w odniesieniu do której zwróciła się ona zresztą z prośbą do Komisji o uwzględnienie jej w ramach jej wniosku o złagodzenie sankcji, nie pozwala wykluczyć zastosowania tego orzecznictwa. Wreszcie KPN nie przedstawiła żadnych okoliczności umożliwiających ustalenie powodów, dla których pozwoliła ona na upływ jedenastu miesięcy, zanim przedstawiła swój wniosek o złagodzenie sankcji, na przykład trudności napotkane podczas wewnętrznego dochodzenia.

63 W drugiej kolejności należy ocenić, czy Komisja popełniła oczywisty błąd w ocenie, ograniczając kwotę obniżki grzywny KPN z tego powodu, że wartość dowodów dostarczonych przez KPN w dniu 16 września 2003 r. oraz w dniach 1 i 9 października 2003 r. osłabiły oświadczenia złożone wcześniej przez przedsiębiorstwa Nynas i Total.

64 Z akt sprawy wynika, że KPN była drugim przedsiębiorstwem, które w dniu 12 września 2003 r. dostarczyło informacji Komisji na podstawie komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. i że informacje te miały istotną wartość dodaną. Niemniej czekała ona do dnia 16 września 2003 r., by przedstawić informacje uzupełniające, choć Komisja uprzedziła ją w dniu 19 września 2003 r. o ryzyku przełożenia rozmów przewidzianych z pracownikami biorącymi bezpośrednio udział w kartelu, rozmowy te miały miejsce dopiero w dniach 1 i 9 października 2003 r. W trakcie tego okresu Total w dniu 13 września 2003 r., a następnie Nynas w dniu 2 października 2003 r. dostarczyły liczne informacje Komisji w drodze swoich odpowiedzi na pierwsze żądanie udzielenia informacji.

65 Sąd Unii stoi na stanowisku, że w przypadku obniżki kwoty grzywny w obrębie przyjętego przedziału Komisja uwzględnia nie tylko stopień wartości dodanej przedstawionych dowodów, ale także moment, w którym przekazane zostały dane dowody spełniające przesłankę wskazaną w pkt 21 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. Tym samym instytucja ta musi wziąć pod uwagę okoliczność, że niektóre dowody zostały przedstawione po tym, jak inni adresaci przedłożyli ważne dowody, co obniża zatem ich wartość dodaną (ww. w pkt 50 wyrok w sprawie General Química i in. przeciwko Komisji, pkt 147).

66 W niniejszym przypadku Komisja nie popełniła zatem oczywistego błędu w ocenie, uwzględniając okoliczność, że dowody dostarczone w październiku 2003 r. przez KPN, mimo że przydały się jej one do opisania naruszenia, nie zawierały jednak decydujących nowych informacji z uwagi na informacje dostarczone w tym przedziale czasowym przez dwa inne przedsiębiorstwa.

67 W trzeciej kolejności należy wreszcie ocenić, czy Komisja popełniła oczywisty błąd w ocenie, uznając, że w trakcie przesłuchań pracownicy KPN zmienili treść swoich oświadczeń, podczas gdy oni ograniczyli się jedynie do ich wyjaśnienia, uściślając, że mieli w swoim posiadaniu tylko pośrednie dowody udziału ExxonMobil w naruszeniu i że w każdym razie nigdy nie twierdzili, jakoby mieli bezpośrednie dowody tego udziału.

68 Z pism stron wynika, że w swoim oświadczeniu z dnia 12 września 2003 r. KPN wskazała w stanowczy sposób, że „po odbyciu tych spotkań ExxonMobil sama zasięgnęła informacji w kontaktach dwustronnych z innymi dostawcami […] o wyniku spotkań” i że według jej wiedzy „ExxonMobil wprowadziła następnie te porozumienia w życie”. W swoim oświadczeniu ustnym z dnia 9 października 2003 r. dawny pracownik KPN wskazał również, że choć ExxonMobil nie uczestniczyła już w spotkaniach od 1994 lub 1995 r., to nadal dowiadywała się jednak o rezultacie tych spotkań i zachowywała się w sposób zgodny z wynikającymi stąd decyzjami (zob. pkt 208–211 pisma w sprawie przedstawienia zarzutów). Komisja oparła się głównie na tych oświadczeniach (oraz na oświadczeniach Nynas), decydując się na wysłanie pisma w sprawie przedstawienia zarzutów do ExxonMobil. Tymczasem wskutek zakwestionowania tych okoliczności przez inne strony podczas przesłuchania, które odbyło się w dniach 15 i 16 czerwca 2005 r., KPN zmieniła treść swoich oświadczeń w dniu 28 czerwca 2005 r., między innymi przedkładając oświadczenie tego samego dawnego pracownika, z którego wynikało, że udział ExxonMobil w naruszeniu był jedynie przypuszczeniem z jego strony i że nie posiadał on żadnego dowodu.

69 Z powyższych dokumentów wynika, że Komisja nie popełniła oczywistego błędu w ocenie, uznając, że KPN zmieniła swoje stanowisko na temat udziału ExxonMobil w naruszeniu i że nie chodziło o zwykłe uściślenia uczynione do jej początkowych uwag.

70 Podsumowując, w świetle całości powyższych rozważań Sąd uważa, że Komisja nie popełniła oczywistego błędu w ocenie, ograniczając do 30% kwotę obniżki grzywny KPN.

W przedmiocie zasady równego traktowania

71 Na etapie repliki skarżące przedstawiły dodatkowy argument oparty na naruszeniu zasady równości z BP i mający na celu ustalenie, że Komisja nie powinna była ich ukarać z powodu zmiany treści dotyczących ich oświadczeń.

72 Należy jednak przypomnieć, że naruszenie zasady równego traktowania ma miejsce tylko wtedy, gdy porównywalne sytuacje są traktowane w sposób odmienny lub gdy sytuacje odmienne są traktowane w sposób identyczny (ww. w pkt 49 wyrok w sprawach połączonych Raiffeisen Zentralbank Österreich i in. przeciwko Komisji, pkt 533) oraz że Komisja nie narusza tej zasady w przypadku, gdy zróżnicowane traktowanie jest spowodowane nieporównywalnością stopnia współpracy, w szczególności ze względu na to, iż polegała ona na dostarczeniu różnych informacji lub też na dostarczeniu tych informacji na różnych etapach postępowania administracyjnego albo też na dostarczeniu ich w okolicznościach, które nie były analogiczne (wyrok Sądu z dnia 6 grudnia 2005 r. w sprawie T‑48/02 Brouwerij Haacht przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5259, pkt 108, 109).

73 W niniejszym przypadku BP z uwagi na to, że jako pierwsze przedsiębiorstwo dostarczyło dowody umożliwiające Komisji wydanie decyzji nakazującej przeprowadzenie niespodziewanych kontroli zgodnie z pkt 8 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r., nie znajduje się w każdym razie w takiej samej sytuacji co KPN. Komunikat w sprawie współpracy z 2002 r. stanowi bowiem, że to pierwsze przedsiębiorstwo skorzysta z całkowitego zwolnienia z grzywien i nie przewiduje możliwości dostosowania tego zwolnienia z grzywien. Nie jest zatem konieczne ustalenie, czy BP – tak jak skarżące – rzeczywiście przeformułowała swoje oświadczenia dotyczące ExxonMobil.

W przedmiocie prawa do obrony

74 Z akt sprawy wynika, że podczas przesłuchania przez Komisję wszystkich zainteresowanych spółek w dniach 15 i 16 czerwca 2005 r. wiele z nich podważyło prawdziwość oświadczeń KPN dotyczących ExxonMobil i Wintershall. Jako że KPN nie była w stanie ustosunkować się do tych twierdzeń podczas przesłuchania, funkcjonariusz ds. przesłuchań zażądał od niej potwierdzenia i wyjaśnienia jej stanowiska w terminie ośmiu dni. KPN wysłała zatem Komisji nowe oświadczenia swoich dwóch pracowników opatrzone datą 28 i 30 czerwca 2005 r., w których pracownicy ci uściślili w szczególności, że nie dysponują żadnym bezpośrednim dowodem udziału ExxonMobil w kartelu i że chodzi jedynie o przypuszczenie. Uściślenia te zostały przekazane wszystkim uczestnikom przesłuchania i wywołały wiele reakcji.

75 W dniu 8 lutego 2006 r. KPN poprosiła Komisję o poinformowanie jej w przypadku, gdyby niektóre z tych reakcji mogły wpłynąć na wiarygodność jej twierdzeń i tym samym na kwotę obniżki jej grzywny. W dniu 23 marca 2006 r. Komisja ograniczyła się do wskazania KPN, iż decyzja w sprawie jej wniosku o złagodzenie sankcji zostanie wydana dopiero na końcu postępowania administracyjnego. W dniu 19 kwietnia 2006 r. KPN zwróciła się do funkcjonariusza Komisji ds. przesłuchań o udzielenie jej dostępu do nieobjętych poufnością wersji uwag na piśmie innych przedsiębiorstw, które mogą podważyć wiarygodność dostarczonych przez nią dowodów i wpłynąć negatywnie na możliwość skorzystania przez nią z odpowiednich postanowień komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. W dniu 26 kwietnia 2006 r. funkcjonariusz ds. przesłuchań odmówił przychylenia się do tego wniosku, wskazując, że udziela on przedsiębiorstwu dostępu do dokumentów przedłożonych przez inne przedsiębiorstwa po przesłuchaniu jedynie wtedy, gdy Komisja postanawia wykorzystać je jako dowody obciążające w swojej decyzji oraz że w niniejszym przypadku nie odnosi się to do uwag przedstawionych przez inne przedsiębiorstwa po przesłuchaniu, które to uwagi nie odgrywają żadnej roli w ocenie jej współpracy. Wreszcie w dniu 12 maja 2006 r. KPN wyjaśniła Komisji, że wnosi o dostęp do wszystkich dokumentów dotyczących wiarygodności jej oświadczeń, a nie tylko dokumentów przedłożonych po przesłuchaniu. Komisja nie przychyliła się do jej wniosku.

– Ogólne zasady dotyczące dostępu do dokumentów późniejszych niż pismo w sprawie przedstawienia zarzutów

76 Zgodnie z art. 27 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. L 1, s. 1) „[p]rzed podjęciem decyzji przewidzianych w art. 7, 8, 23 oraz 24 ust. 2 Komisja może wysłuchać przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorstw, które są stronami postępowań prowadzonych przez Komisję w zakresie objętym przedstawionymi zarzutami [Komisja daje przedsiębiorstwom lub związkom przedsiębiorstwom, przeciwko którym jest skierowane postępowanie administracyjne prowadzone przez Komisję, okazję przedstawienia ich stanowiska w przedmiocie zarzutów postawionych przez Komisję]” i „[p]odstawą decyzji wydanej przez Komisję mogą być wyłącznie zarzuty, co do których strony mogły się wypowiedzieć”. Artykuł 27 ust. 2 tegoż rozporządzenia wskazuje ponadto, że „[w] toku postępowania respektuje się prawo stron do obrony”, że „mają [one] prawo wglądu do akt Komisji przy zachowaniu uzasadnionego interesu przedsiębiorstw w zakresie ochrony tajemnicy handlowej” i że „[p]rawo wglądu do akt nie obejmuje informacji poufnych i wewnętrznych dokumentów Komisji lub organów ochrony konkurencji państw członkowskich”. W swoim komunikacie dotyczącym zasad dostępu do akt Komisji w sprawach na mocy art. 81 [WE] i 82 [WE], art. 53, 54 i 57 porozumienia EOG oraz rozporządzenia Rady (WE) nr 139/2004 (Dz.U. 2005, C 325, s. 7) Komisja definiuje w pkt 8 „akta Komisji” jako „wszystki[e] dokument[y] […] uzyskan[e], przygotowan[e] i/lub zgromadzon[e] przez podlegającą Komisji dyrekcję generalną ds. konkurencji podczas dochodzenia”. W pkt 27 tego komunikatu Komisja precyzuje, że „[z]ezwolenie na dostęp do akt zostanie wydane na wniosek i zazwyczaj jednorazowo, po zgłoszeniu stronom pisemnych zastrzeżeń [po przesłaniu stronom pisma w sprawie przedstawienia zarzutów] […], aby zapewnić stosowanie zasady równości stron w procesie [zasady równości broni] oraz ochronę prawa do obrony”, że „[z]asadniczo więc nie będzie wydawane zezwolenie na dostęp dla innych stron odpowiadających na zastrzeżenia Komisji [strony nie mają dostępu do odpowiedzi innych stron na zarzuty postawione przez Komisję]”, że „[j]ednakże pozwolenie na dostęp do dokumentów otrzymanych po pisemnym zgłoszeniu zastrzeżeń [piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów] strona uzyska na późniejszym etapie procedury administracyjnej, […] gdy dokumenty te mogą stanowić nowy materiał dowodowy – zarówno o charakterze obciążającym, jak i uniewinniającym – odnoszący się do zarzutów [twierdzeń] dotyczących tej strony [przedstawionych] w pisemnych zastrzeżeniach zgłoszonych przez Komisję [jej piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów]” i że „[w] szczególności w tych przypadkach [ma to miejsce wtedy], gdy Komisja ma zamiar oprzeć się na nowym materiale dowodowym”.

77 Zgodnie z art. 12 rozporządzenia Komisji (WE) nr 773/2004 z dnia 7 kwietnia 2004 r. odnoszącego się do prowadzenia przez Komisję postępowań zgodnie z art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. L 123, s. 18) „Komisja daje stronom, do których skierowała przedstawienie zarzutów [pismo w sprawie przedstawienia zarzutów], możliwość przedstawienia ich argumentów podczas przesłuchania ustnego, jeżeli zażądają tego w swoich pisemnych uwagach”.

78 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem poszanowanie prawa do obrony we wszelkich postępowaniach, które mogą doprowadzić do nałożenia sankcji, w szczególności grzywny lub okresowej kary pieniężnej, stanowi podstawową zasadę prawa Unii, którą należy respektować także w postępowaniu administracyjnym (wyroki Trybunału: z dnia 13 lutego 1979 r. w sprawie 85/76 Hoffmann-La Roche przeciwko Komisji, Rec. s. 461, pkt 9; z dnia 2 października 2003 r. w sprawie C‑176/99 P ARBED przeciwko Komisji, Rec. s. I‑10687). Tak więc rozporządzenie nr 1/2003 przewiduje, że stronom wysyła się pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, które winno przedstawiać w jasny sposób wszystkie istotne okoliczności, na których Komisja opiera się na tym etapie postępowania. Takie pismo w sprawie przedstawienia zarzutów stanowi gwarancję proceduralną podstawowej zasady prawa Unii, która wymaga poszanowania prawa do obrony w ramach każdego postępowania (wyrok Trybunału z dnia 3 września 2009 r. w sprawach połączonych C‑322/07 P, C‑327/07 P i C‑338/07 P Papierfabrik August Koehler i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑7191, pkt 34, 35).

79 Należy przypomnieć, że dostęp do akt w sprawach dotyczących konkurencji ma w szczególności na celu umożliwienie adresatom pisma w sprawie przedstawienia zarzutów zapoznanie się z dowodami zawartymi w aktach Komisji, aby mogli się oni skutecznie ustosunkować do wniosków, do jakich doszła Komisja w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów na podstawie tych dowodów. Dostęp do akt sprawy należy zatem do gwarancji proceduralnych mających na celu ochronę prawa do obrony i zapewnienie w szczególności skutecznego wykonania prawa do bycia wysłuchanym (zob. wyrok Sądu z dnia 30 września 2003 r. w sprawach połączonych T‑191/98, od T‑212/98 do T‑214/98 Atlantic Container Line i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3275, pkt 334 i przytoczone tam orzecznictwo). Prawo dostępu do akt sprawy oznacza, że Komisja musi dać zainteresowanemu przedsiębiorstwu możliwość zbadania wszystkich dokumentów zawartych w aktach dochodzenia, które mogą być istotne dla jego obrony (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 2 października 2003 r. w sprawie C‑199/99 P Corus UK przeciwko Komisji, Rec. s. I‑11177, pkt 125; wyrok Sądu z dnia 29 czerwca 1995 r. w sprawie T‑30/91 Solvay przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1775, pkt 81). Dokumenty te obejmują zarówno dokumenty obciążające, jak i uniewinniające, z zastrzeżeniem tajemnicy handlowej innych przedsiębiorstw, wewnętrznych dokumentów Komisji i innych informacji poufnych (ww. w pkt 78 wyrok w sprawie Hoffmann-La Roche przeciwko Komisji, pkt 9, 11; z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C–217/00 P i C‑219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑123, pkt 68).

80 Zgodnie z orzecznictwem wyłącznie na początku kontradyktoryjnego etapu postępowania administracyjnego zainteresowane przedsiębiorstwo zostaje poinformowane za pomocą pisma w sprawie przedstawienia zarzutów o wszystkich istotnych okolicznościach, na których opiera się Komisja na tym etapie postępowania. Wobec tego odpowiedź innych stron na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie należy co do zasady do ogółu dokumentów akt dochodzenia, z którymi mogą zapoznać się strony (wyrok Sądu z dnia 30 września 2009 r. w sprawie T‑161/05 Hoechst przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3555, pkt 163). Niemniej jeżeli w celu ustalenia wystąpienia naruszenia w postępowaniu na podstawie art. 81 ust. 1 WE Komisja zamierza oprzeć się na fragmencie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączonym do takiej odpowiedzi dokumencie, inne strony biorące udział w tym postępowaniu powinny mieć możliwość wypowiedzenia się na temat takiego środka dowodowego (zob. wyroki Sądu: z dnia 15 marca 2000 r. w sprawach połączonych T‑25/95, T‑26/95, od T‑30/95 do T‑32/95, od T‑34/95 do T‑39/95, od T‑42/95 do T‑46/95, T‑48/95, od T‑50/95 do T‑65/95, od T‑68/95 do T‑71/95, T‑87/95, T‑88/95, T‑103/95 i T‑104/95 Cimenteries CBR i in. przeciwko Komisji, zwany „wyrokiem w sprawie Cement”, Rec. s. II‑491, pkt 386; z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑314/01 Avebe przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3085, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo).

81 Podobnie, aby zapewnić poszanowanie prawa do obrony w trakcie całego postępowania administracyjnego, należy uznać, że jeżeli Komisja zamierza oprzeć się na dokumencie późniejszym od wysłania pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, a nawet późniejszym niż przesłuchanie, mogącym wpłynąć na kwotę grzywny nałożonej na przedsiębiorstwo w decyzji końcowej, przedsiębiorstwo to musi mieć możliwość wypowiedzenia się na temat takiego środka dowodowego. W szczególności może chodzić o dokument mający wpływ na zastosowanie komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. do tegoż przedsiębiorstwa.

82 Ponadto zgodnie z orzecznictwem dotyczącym akt administracyjnych sprzed pisma w sprawie przedstawienia zarzutów niepodanie do wiadomości dokumentu stanowi naruszenie prawa do obrony jedynie wtedy, gdy zainteresowane przedsiębiorstwo wykaże, że po pierwsze, Komisja oparła się na tym dokumencie, aby poprzeć swój zarzut dotyczący istnienia naruszenia (wyrok Trybunału z dnia 9 listopada 1983 r. w sprawie 322/81 Michelin przeciwko Komisji, Rec. s. 3461, pkt 7, 9; ww. w pkt 79 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 71), a po drugie, że ten zarzut może zostać udowodniony jedynie przy pomocy owego dokumentu (wyroki Trybunału: z dnia 25 października 1983 r. w sprawie 107/82 AEG-Telefunken przeciwko Komisji, Rec. s. 3151, pkt 24–30; ww. w pkt 79 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 71; ww. w pkt 79 wyrok z dnia 29 czerwca 1995 r. w sprawie Solvay przeciwko Komisji, pkt 58). Trybunał wprowadza w tym względzie rozróżnienie na dokumenty obciążające i dokumenty uniewinniające. Jeśli chodzi o dokument obciążający, do zainteresowanego przedsiębiorstwa należy wykazanie, że wynik, do jakiego doszła Komisja, byłby inny, gdyby ten dokument został wyłączony. Natomiast w przypadku niepodania do wiadomości dokumentu uniewinniającego zainteresowane przedsiębiorstwo musi tylko udowodnić, że jego nieujawnienie mogło wpłynąć na jego niekorzyść na przebieg postępowania i treść decyzji Komisji (ww. w pkt 79 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 73, 74). Rozróżnienie to odnosi się także do dokumentów późniejszych niż pismo w sprawie przedstawienia zarzutów (wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑43/02 Jungbunzlauer przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3435, pkt 351–359).

83 Podobnie w odniesieniu do dokumentu mogącego wpłynąć na wzrost kwoty grzywny nałożonej na dane przedsiębiorstwo przez Komisję w jej decyzji końcowej do przedsiębiorstwa tego należy wykazanie, że wynik, do jakiego doszła Komisja, byłby inny, gdyby ten dokument został wyłączony.

– Zastosowanie w niniejszym przypadku

84 W niniejszym przypadku z akt sprawy wynika, że skarżące uważają, iż powinny były móc mieć dostęp do uwag innych przedsiębiorstw odnoszących się do wiarygodności dowodów dostarczonych przez pracowników KPN, a w szczególności uzupełniających oświadczeń złożonych przez tych pracowników po przesłuchaniu.

85 Skarżące ograniczyły się jednak do twierdzenia w ogólnikowy i czysto spekulacyjny sposób, iż nieujawnienie spornych dokumentów mogło wpłynąć na decyzję Komisji dotyczącą kwoty obniżki jej grzywny i że wynik, do jakiego doszła Komisja, mógłby być inny, gdyby te dokumenty zostały wykluczone. Nie przedstawiły one zatem żadnej konkretnej wskazówki, która mogłaby stanowić początek dowodu w tym kierunku.

86 Należy ponadto podkreślić, że w każdym razie Komisja w celu ustalenia kwoty obniżki grzywny przyznanej skarżącym ograniczyła się do uwzględnienia okoliczności, że KPN przeformułowała niektóre ze swoich oświadczeń dotyczących ExxonMobil i że nie wspomniała o żadnej reakcji innego przedsiębiorstwa co do wiarygodności oświadczeń złożonych przez KPN (motyw 385 zaskarżonej decyzji).

87 Należy zatem uznać, że skarżące nie wykazały, iż Komisja oparła się na uwagach przedsiębiorstw dotyczących dowodów dostarczonych przez KPN, aby ustalić kwotę obniżki grzywny przyznanej im na podstawie komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r. Wobec tego nie mogą się one powoływać na nieujawnienie dokumentów, o których mowa.

88 Tym samym należy oddalić argument oparty na niezgodnej z prawem odmowie dostępu do akt sprawy i na naruszeniu prawa do obrony.

89 Z całości powyższych rozważań wynika, że należy oddalić skargę w całości.

W przedmiocie kosztów

90 Zgodnie z art. 87 § 2 regulaminu postępowania przed Sądem kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ skarżące przegrały sprawę, zgodnie z żądaniem Komisji należy je obciążyć kosztami postępowania.

Z powyższych względów

SĄD (szósta izba)

orzeka, co następuje:

1) Skarga zostaje oddalona.

2) Kuwait Petroleum Corp., Kuwait Petroleum International Ltd i Kuwait Petroleum (Nederland) BV zostają obciążone kosztami postępowania.

Jaeger

Wahl

Soldevila Fragoso

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 27 września 2012 r.

Podpisy

Spis treści

Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporu

Przebieg postępowania i żądania stron

Co do prawa

1. W przedmiocie naruszenia pkt 23 lit. b) akapit ostatni komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r.

Argumenty stron

Ocena Sądu

2. W przedmiocie poziomu obniżki kwoty grzywny