WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 10 września 2014 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki – Umowa kredytu konsumenckiego – Artykuł 1 ust. 2 – Warunek odzwierciedlający bezwzględnie obowiązujący przepis ustawowy – Zakres stosowania dyrektywy – Artykuł 3 ust. 1, art. 4, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 – Zabezpieczenie wierzytelności prawem rzeczowym obciążającym nieruchomość – Możliwość realizacji tego zabezpieczenia poprzez sprzedaż w drodze licytacji – Kontrola sądowa
W sprawie C‑34/13
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Krajský súd v Prešove (Słowacja) postanowieniem z dnia 20 grudnia 2012 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 23 stycznia 2013 r., w postępowaniu:
Monika Kušionová
przeciwko
SMART Capital a.s.,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: M. Ilešič, prezes izby, C.G. Fernlund, A. Ó Caoimh, C. Toader (sprawozdawca) i E. Jarašiūnas, sędziowie,
rzecznik generalny: N. Wahl,
sekretarz: M. Aleksejev, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 5 czerwca 2014 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu rządu słowackiego przez B. Ricziovą, działającą w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu niemieckiego przez T. Henzego oraz J. Kemper, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez A. Tokára oraz M. van Beeka, działających w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni dyrektyw Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. L 95, s. 29) i 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz.U. L 149, s. 22), w świetle art. 38 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) a także wyroku Simmenthal (106/77, EU:C:1978:49).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu toczącego się między M. Kušionovą a SMART Capital a.s. (zwaną dalej „SMART Capital”) dotyczącego zasad realizacji zabezpieczenia ustanowionego w ramach umowy kredytu hipotecznego oraz zgodności z prawem warunków tej umowy.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Artykuł 7 karty stanowi, że „każdy ma prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domu i komunikowania się”.
4 Artykuł 38 karty stanowi, że zapewnia się wysoki poziom ochrony konsumentów w politykach Unii Europejskiej.
5 Artykuł 47 akapit pierwszy karty stanowi:
„Każdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem, zgodnie z warunkami przewidzianymi w niniejszym artykule”.
6 Motywy od dwunastego do czternastego oraz motyw dwudziesty czwarty dyrektywy 93/13 brzmią następująco:
„jednakże obowiązujące prawo krajowe pozwala jedynie na częściową harmonizację przepisów; niniejsza dyrektywa dotyczy w szczególności warunków umownych, które nie zostały indywidualnie wynegocjowane; państwa członkowskie w poszanowaniu postanowień traktatu [WE] powinny mieć możliwość zapewnienia konsumentom wyższego poziomu bezpieczeństwa poprzez wprowadzenie przepisów prawa krajowego bardziej rygorystycznych niż przewidziane w niniejszej dyrektywie;
zakłada się, iż obowiązujące w państwach członkowskich przepisy ustawowe i wykonawcze, które bezpośrednio lub pośrednio ustalają warunki umów konsumenckich, nie zawierają nieuczciwych warunków; w związku z tym nie wydaje się konieczne rozpatrywanie warunków umowy, które są zgodne z obowiązującymi przepisami ustawowymi lub wykonawczymi […]; użyte w art. 1 ust. 2 sformułowanie »obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze« obejmuje również zasady, które zgodnie z prawem będą stosowane między umawiającymi się stronami z zastrzeżeniem, że nie dokonano żadnych innych uzgodnień;
państwa członkowskie muszą jednakże zapewnić, iż w umowach nie będą zamieszczane nieuczciwe warunki […]
[…]
sądy i organy administracyjne państw członkowskich muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki zapobiegające stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich”.
7 Artykuł 1 dyrektywy 93/13 przewiduje:
„1. Celem niniejszej dyrektywy jest zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych warunków umownych w umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem.
2. Warunki umowy odzwierciedlające [bezwzględnie] obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze […] nie będą podlegały przepisom niniejszej dyrektywy”.
8 Zgodnie z brzmieniem art. 4 ust. 1 tej dyrektywy:
„Nie naruszając przepisów art. 7, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy, i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna”.
9 Artykuł 6 ust. 1 wskazanej dyrektywy przewiduje, iż „państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta […]”.
10 Artykuł 7 ust. 1 tejże dyrektywy stanowi:
„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami”.
Prawo słowackie
11 Zgodnie z brzmieniem § 151j ust. 1 kodeksu cywilnego:
„Jeśli roszczenie zabezpieczone prawem rzeczowym nie jest należycie i terminowo spełnione, wierzyciel zabezpieczony rzeczowo może wszcząć egzekucję z przedmiotu zabezpieczenia. W ramach egzekucji z przedmiotu zabezpieczenia wierzyciel zabezpieczony rzeczowo może zaspokoić swoje roszczenie w sposób określony w umowie lub przez sprzedaż przedmiotu zabezpieczenia w drodze licytacji zgodnie z odrębną ustawą […], albo domagać się jego zaspokojenia w drodze sprzedaży przedmiotu zabezpieczenia zgodnie z odrębnymi ustawami […], jeśli przepisy niniejszej ustawy lub ustaw odrębnych nie stanowią inaczej”.
12 Sąd odsyłający zaznacza, że wskazany ust. 1 zawiera przypis pierwszy, po zwrocie „zgodnie z odrębną ustawą”, który odsyła do ustawy nr 527/2002 o dobrowolnych licytacjach, uzupełniającej ustawę słowackiej rady krajowej nr 323/1992 o notariacie (ordynację notarialną), z późniejszymi zmianami (zwanej dalej „ustawą o dobrowolnych licytacjach”) oraz przypis drugi, zawarty po zwrocie „zgodnie z odrębnymi ustawami”, który odsyła do kodeksu postępowania cywilnego lub kodeksu postępowania egzekucyjnego.
13 Paragraf 151m kodeksu cywilnego przewiduje:
„1. Wierzyciel zabezpieczony rzeczowo może sprzedać przedmiot zabezpieczenia w sposób określony w umowie w sprawie ustanowienia zabezpieczenia lub w drodze licytacji nie wcześniej niż po upływie 30 dni od daty powiadomienia osoby udzielającej zabezpieczenia i dłużnika, w wypadku kiedy nie jest to ta sama osoba, o wszczęciu egzekucji z przedmiotu zabezpieczenia, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej […]
2. Po powiadomieniu o wszczęciu egzekucji z przedmiotu zabezpieczenia osoba udzielająca zabezpieczenia i wierzyciel zabezpieczony rzeczowo mogą ustalić, że wierzyciel zabezpieczony rzeczowo może sprzedać przedmiot zabezpieczenia w sposób określony w umowie w sprawie ustanowienia zabezpieczenia lub w drodze licytacji jeszcze przed upływem terminu przewidzianego w ust. 1.
3. W celu zaspokojenia swojego roszczenia w sposób określony w umowie w sprawie ustanowienia zabezpieczenia wierzyciel zabezpieczony rzeczowo, który wszczął egzekucję z przedmiotu zabezpieczenia, może w dowolnym czasie podczas trwania tej egzekucji zmienić sposób egzekucji i sprzedać przedmiot zabezpieczenia w drodze licytacji lub żądać zaspokojenia w drodze sprzedaży przedmiotu zabezpieczenia zgodnie z odrębnymi ustawami. Wierzyciel zabezpieczony rzeczowo jest zobowiązany powiadomić osobę udzielającą zabezpieczenia o zmianie sposobu egzekucji z przedmiotu zabezpieczenia”.
14 Na mocy § 74 ust. 1 kodeksu postępowania cywilnego sąd może zarządzić środki tymczasowe, w razie konieczności tymczasowego uregulowania stosunków między stronami lub jeśli występuje ryzyko, że orzeczenie sądowe nie zostanie wykonane. Zgodnie z § 76 ust. 1 tego kodeksu sąd może zastosować względem strony środki tymczasowe, w szczególności „nakazujące jej podjęcie określonego działania, powstrzymanie się od określonego działania lub godzenie się na określone działanie”.
15 Ustawa o dobrowolnych licytacjach w § 6 definiuje, że licytator oznacza „osobę, która organizuje licytację i spełnia kryteria ustanowione niniejszą szczególną ustawą uprawniające ją do wykonywania tego zawodu”, a w § 7 ust. 1, że podmiot składający wniosek o przeprowadzenie licytacji oznacza właściciela rzeczy będącej przedmiotem licytacji, wierzyciela zabezpieczonego, lub inną osobę upoważnioną do złożenia wniosku o przeprowadzenie licytacji zgodnie ze szczególną ustawą.
16 Co się tyczy w szczególności wierzyciela zabezpieczonego § 7 ust. 2 tejże ustawy stanowi, że powinien on złożyć pisemne oświadczenie, że rzecz poddana sprzedaży może być sprzedana na licytacji, jak również pisemne oświadczenie w przedmiocie istnienia, zakresu i wymagalności roszczenia, z uwagi na które wniesiono o przeprowadzenie egzekucji składnika majątku stanowiącego przedmiot zabezpieczenia zgodnie z tą ustawą.
17 Zgodnie z § 16 ust. 1 rzeczonej ustawy sprzedaż w drodze licytacji może nastąpić wyłącznie na podstawie pisemnej umowy zawartej pomiędzy podmiotem składającym wniosek o przeprowadzenie sprzedaży a licytatorem.
18 Na mocy § 17 ustawy o dobrowolnych licytacjach, licytator ogłasza sprzedaż poprzez publikację zawiadomienia o licytacji. Jeżeli przedmiotem licytacji jest lokal mieszkalny, budynek mieszkalny, inny budynek, przedsiębiorstwo lub część przedsiębiorstwa bądź w sytuacji gdy najniższa oferta przewyższa kwotę 16 550 EUR, licytator publikuje zawiadomienie o licytacji w wykazie aukcji publicznych co najmniej 30 dni przed jej rozpoczęciem oraz przekazuje również bez zbędnej zwłoki zawiadomienie o licytacji do ministerstwa w celu publikacji w urzędowym dzienniku gospodarczym. Zawiadomienie o licytacji przekazuje się również osobie, która złożyła wniosek o przeprowadzenie licytacji, dłużnikowi wierzyciela zabezpieczonego, właścicielowi rzeczy wystawianej na licytację, jeśli właściciel nie jest dłużnikiem.
19 W sytuacji gdy przedmiotem licytacji jest lokal mieszkalny, budynek mieszkalny lub inny budynek, § 20 ust. 13 tejże ustawy przewiduje, że sprzedaż ta jest zawarta w drodze aktu notarialnego, w którym notariusz wskazuje również obowiązek ciążący na poprzednim właścicielu zgodnie z § 29 ust. 2 zdanie pierwsze tej ustawy.
20 Paragraf 21 ust. 2 tejże ustawy przewiduje, że w przypadku naruszenia któregokolwiek z jej przepisów osoba, która twierdzi, że takie naruszenie wpłynęło niekorzystnie na jej prawa, może domagać się, aby sąd stwierdził nieważność licytacji. Prawo to wygasa po upływie trzech miesięcy od zakończenia licytacji, chyba że podstawą stwierdzenia nieważności licytacji jest przestępstwo, a przedmiotem licytacji był budynek lub lokal mieszkalny, w którym poprzedni właściciel był zameldowany.
21 Zgodnie z § 21 ust. 4 wskazanej ustawy stronami postępowania o unieważnienie licytacji zgodnie z § 21 ust. 2 są osoba, która złożyła wniosek o przeprowadzenie licytacji, licytator, licytant, który złożył najlepszą ofertę, poprzedni właściciel oraz osoba powołująca się na naruszenie jej praw zgodnie z tymże ust. 2.
22 W przypadku gdy licytant, który złożył najlepszą ofertę, nie wywiąże się z warunków licytacji lub gdy licytacja zostanie unieważniona przez sąd, § 21 ust. 5 wskazanej ustawy przewiduje, że licytację uznaje się za bezskuteczną z chwilą udzielenia przybicia.
23 W przypadku licytacji rzeczy zgodnie z § 20 ust. 13 ustawy o dobrowolnych licytacjach § 29 ust. 2 tej ustawy stanowi w pierwszej kolejności, że poprzedni właściciel jest zobowiązany, bez zbędnej zwłoki i zgodnie z warunkami określonymi w ogłoszeniu o licytacji, wydać przedmiot licytacji po okazaniu przez licytanta, który złożył najlepszą ofertę, uwierzytelnionego odpisu aktu notarialnego i dowodu tożsamości. W dalszej kolejności licytator sporządza protokół wydania zlicytowanego przedmiotu. Wreszcie protokół ten obejmuje w szczególności szczegółowy opis stanu przedmiotu licytacji oraz okoliczności, w których prawa i obowiązki związane z przedmiotem licytacji i, stosownie do okoliczności jego przynależności, zostały przeniesione.
24 Paragraf 32 ust. 1 wskazanej ustawy przewiduje, że z zastrzeżeniem odmiennych przepisów wpływy z licytacji, po potrąceniu kosztów, zaspokojeniu roszczeń wierzyciela zabezpieczonego i zapłaceniu kwoty pieniężnej ustalonej w trakcie licytacji, zostają bez zbędnej zwłoki wypłacone przez licytatora poprzedniemu właścicielowi.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
25 W dniu 26 lutego 2009 r. M. Kušionová zawarła z SMART Capital umowę kredytu konsumenckiego w kwocie 10 000 EUR. Jako zabezpieczenie wierzytelności ustanowiono prawo rzeczowe na nieruchomości, jaką był dom, w którym zamieszkiwała skarżąca w postępowaniu głównym.
26 Skarżąca ta wniosła do Okresný súd Humenné (sądu rejonowego w Humenné) skargę o stwierdzenie nieważności umowy kredytu i umowy o ustanowieniu zabezpieczenia przeciwko SMART Capital, powołując się na nieuczciwe warunki umowy wiążącej ją z tym przedsiębiorstwem. Tenże sąd pierwszej instancji stwierdził nieważność części umowy kredytu, stwierdzając, że niektóre warunki umowy były nieuczciwe. Natomiast stwierdzona została nieważność całej umowy o ustanowieniu zabezpieczenia. Obydwie strony wniosły odwołanie od tego wyroku do Krajský súd v Prešove (okręgowego sądu w Preszowie).
27 Sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy jeden z warunków umowy o ustanowieniu zabezpieczenia, dotyczący pozasądowej egzekucji z nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia ustanowionego przez konsumenta ma nieuczciwy charakter, i przypomina, że rzeczony warunek umowy pozwala wierzycielowi na realizację ustanowionego zabezpieczenia bez kontroli sądowej.
28 W ramach tej oceny sąd odsyłający wskazał na dodatkową trudność w zakresie, w jakim odnośny warunek umowy wynika z przepisu ustawy, to znaczy § 151j kodeksu cywilnego.
29 Ponieważ warunki umowy, których kontrolę zapewnia sąd odsyłający, mogą być uznane za nieuczciwe w rozumieniu dyrektywy 93/13 oraz ponieważ jeden z tych warunków ma źródło w ustawie, sąd ten uważa, że rozstrzygnięcie sporu w postępowaniu głównym zależy od wykładni prawa Unii.
30 W powyższych okolicznościach Krajský súd v Prešove postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy dyrektywę [93/13] oraz dyrektywę [2005/29], w świetle art. 38 [karty], należy interpretować w ten sposób, że jest z nimi sprzeczny przepis prawa państwa członkowskiego, taki jak § 151j ust. 1 kodeksu cywilnego w związku z innymi przepisami prawa istotnymi w postępowaniu głównym, który umożliwia wierzycielowi, bez dokonania oceny postanowień umownych przez sąd, zażądanie spełnienia świadczenia wynikającego z niedozwolonych postanowień umownych w drodze egzekucji z nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia i będącej własnością konsumenta, pomimo iż między stronami istnieje spór co do ewentualnego występowania niedozwolonych postanowień umownych?
2) Czy przepisy prawne Unii Europejskiej wskazane w pytaniu pierwszym sprzeciwiają się obowiązywaniu przepisu prawa krajowego, takiego jak § 151j ust. 1 kodeksu cywilnego w związku z innymi przepisami prawa istotnymi w postępowaniu głównym, który umożliwia wierzycielowi zażądanie spełnienia świadczenia wynikającego z niedozwolonych postanowień umownych w drodze egzekucji z nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia i będącej własnością konsumenta, bez dokonania oceny postanowień umownych przez sąd, pomimo iż między stronami istnieje spór co do ewentualnego występowania niedozwolonych postanowień umownych?
3) Czy wyrok Trybunału [Simmenthal, EU:C:1978:49], należy rozumieć w ten sposób, że dla osiągnięcia celu dyrektyw wskazanych w pierwszym pytaniu, w świetle art. 38 [karty], sąd krajowy nie zastosuje przepisu prawa krajowego, takiego jak § 151j ust. 1 kodeksu cywilnego, w związku z innymi przepisami prawa istotnymi w postępowaniu głównym, które umożliwiają wierzycielowi zażądanie spełnienia świadczenia wynikającego z niedozwolonych postanowień umownych w drodze egzekucji z nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia i będącej własnością konsumenta, bez dokonania oceny postanowień umownych przez sąd, unikając w ten sposób, pomimo sporu między stronami, kontroli sądowej z urzędu postanowień umownych?
4) Czy art. 4 dyrektywy [93/13] należy interpretować w ten sposób, że postanowienie umowne w umowie konsumenckiej – zawartej bez udziału adwokata – które umożliwia wierzycielowi dokonanie pozasądowej egzekucji składnika majątku stanowiącego przedmiot zabezpieczenia bez kontroli sądu, stanowi obejście podstawowej zasady prawa Unii dotyczącej kontroli sądowej z urzędu postanowień umownych i jest zatem nieuczciwe także w przypadku, gdy takie postanowienie umowne wynika z przepisu prawa krajowego?”.
Okoliczności, które wystąpiły po złożeniu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
31 Na rozprawie, która odbyła się w dniu 5 czerwca 2014 r. rząd słowacki poinformował Trybunał, że z uwagi na przyjęcie ustawy nr 106/2014 Z.z. z dnia 1 kwietnia 2014 r., znajdującej zastosowanie do wszystkich umów obowiązujących od dnia 1 czerwca 2014 r., zasady proceduralne dotyczące realizacji zabezpieczenia zostały zmienione.
32 W szczególności § V ust. 7 tej ustawy uzupełnił § 21 ust. 2 ustawy o dobrowolnych licytacjach, tak że przepis ten ma obecnie następujące brzmienie:
„W przypadku zakwestionowania ważności umowy o ustanowieniu zabezpieczenia lub naruszenia przepisów niniejszej ustawy osoba, która twierdzi, że takie naruszenie wpłynęłoby niekorzystnie na jej prawa, może domagać się, aby sąd stwierdził nieważność licytacji […]”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie dopuszczalności pytań prejudycjalnych
33 Rząd niemiecki uważa na wstępie, że dwa pierwsze pytania przedłożone przez sąd odsyłający w trybie prejudycjalnym są niedopuszczalne.
34 Przede wszystkim sąd odsyłający nie przedstawia okoliczności faktycznych ani prawnych niezbędnych w celu umożliwienia Trybunałowi udzielenia użytecznej odpowiedzi na te pytania. Po pierwsze, możliwość realizacji zabezpieczenia bez kontroli sądowej nie stanowi kwestii dotyczącej nieuczciwej praktyki handlowej. Po drugie, sąd odsyłający nie czyni żadnego konkretnego odniesienia do przepisów dyrektywy 2005/29.
35 Ponadto pytania te stawiają zagadnienia teoretyczne, których rozstrzygnięcie nie należy do właściwości Trybunału. Ponieważ SMART Capital nie przystąpiła jeszcze do realizacji zabezpieczenia, sytuacja opisana przez sąd odsyłający nie występuje.
36 Wreszcie postępowanie główne dotyczy stwierdzenia nieważności umowy pożyczki i umowy ustanawiającej zabezpieczenie. Tymczasem sąd odsyłający pragnie raczej uzyskać na drodze dwóch pierwszych pytań ocenę zgodności krajowych przepisów proceduralnych z dyrektywą 93/13. Ponieważ celem tej dyrektywy jest zbliżenie ustawodawstw państw członkowskich w zakresie nieuczciwych warunków umowy, dyrektywa ta dotyczy zatem wyłącznie warunków zawartych w umowach, a nie przesłanek realizacji takiego zabezpieczenia przewidzianych w prawie krajowym.
37 Przyznając, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zawiera pewne braki, rząd słowacki uważa jednak, iż dwa pierwsze pytania przedłożone przez sąd odsyłający są dopuszczalne. Komisja Europejska podniosła ze swej strony na rozprawie, że przesłanki niedopuszczalności zdefiniowane przez Trybunał w postanowieniu SKP (C‑433/11, EU:C:2012:702) nie są spełnione w niniejszej sprawie, i uznaje w związku z tym, że te dwa pytania są dopuszczalne.
38 W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału pytania dotyczące wykładni prawa Unii, z którymi zwrócił się do Trybunału sąd krajowy w ramach stanu prawnego i faktycznego, za którego ustalenie jest on odpowiedzialny, a prawidłowość tego ustalenia nie podlega ocenie Trybunału, korzystają z domniemania, iż mają znaczenie dla sprawy. Odrzucenie przez Trybunał wniosku sądu krajowego o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest więc możliwe tylko wtedy, gdy jest oczywiste, że wykładnia prawa Unii, o którą wniesiono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje elementami stanu faktycznego i prawnego, które są konieczne do udzielenia użytecznej odpowiedzi na pytania, które zostały mu przedstawione (wyrok Pohotovosť, C‑470/12, EU:C:2014:101, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo).
39 W pierwszej kolejności należy zauważyć, że pierwsze pytanie prejudycjalne dotyczy w istocie nie tylko dyrektywy 93/13, lecz również dyrektywy 2005/29. Jednakże, jak zauważył słusznie rząd niemiecki, sąd odsyłający ograniczył się do zacytowania tej ostatniej dyrektywy bez podania powodu, dla którego jej wykładnia jest konieczna do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. Ponadto sąd ten nie wskazuje również, w jakim zakresie postępowanie obejmujące realizację zabezpieczenia zakwestionowane przez skarżącą w postępowaniu głównym mogłoby stanowić nieuczciwą praktykę handlową.
40 Co się tyczy przedmiotu niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, dotyczy on zakresu art. 1 ust. 2, art. 3 ust. 1, art. 4, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, na mocy których to przepisów prawodawca Unii odpowiednio, ustanowił wyłączenie z zakresu stosowania tej dyrektywy, zdefiniował, co oznacza nieuczciwy warunek umowy, ustanowił zasadę, zgodnie z którą nieuczciwy warunek umowy nie wiąże konsumenta, oraz przewidział, że państwa członkowskie zapewniają stosowne i skuteczne środki zapobiegające stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach.
41 W rezultacie na pytania przedłożone przez sąd odsyłający należy odpowiedzieć wyłącznie w świetle przepisów dyrektywy 93/13.
42 W drugiej kolejności fakt, że realizacja zabezpieczenia nie została w pełni przeprowadzona, nie oznacza, że wskazane pytania mają charakter hipotetyczny. Po pierwsze, sąd odsyłający podkreśla, że SMART Capital rzeczywiście podjęła działania względem konsumenta w celu dokonania sprzedaży nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczania. Po drugie, chociaż realizacja zabezpieczenia nie została zakończona, przedłożone pytania dotyczą nie tyle kwestii, czy sprzedaż została dokonana, ale raczej ustalenia, czy wierzyciel może de iure przystąpić do takiej sprzedaży oraz czy dłużnikowi przysługują środki na drodze sądowej w celu zakwestionowania jej przeprowadzenia.
43 W tym znaczeniu pytania prejudycjalne nie mają hipotetycznego charakteru i wykładnia przepisów dyrektywy 93/13, o którą zwrócono się, jest konieczna do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym.
44 W świetle powyższego należy zatem uznać, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest dopuszczalny.
Co do istoty
W przedmiocie pytań od pierwszego do trzeciego
45 Należy stwierdzić, że o ile pierwsze pytanie wymienia wyłącznie art. 38 karty, niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w istocie odwołuje się – i cytuje w szczególności, wśród istotnych norm prawa Unii – do art. 47 karty. Zważywszy, że trzy pierwsze pytania przedłożone przez sąd odsyłający mają określić zakres ochrony, z którego korzystają konsumenci, oraz środki odwoławcze, którymi oni dysponują, należy uwzględnić ten artykuł wśród instrumentów prawa Unii, o których wykładnię zwraca się do Trybunału sąd odsyłający.
46 W swych trzech pierwszych pytaniach, które należy rozważyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy w świetle art. 38 i 47 karty przepisy dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one przepisom krajowym, takim jak będące przedmiotem postępowania głównego, umożliwiającym zaspokojenie roszczenia, którego podstawą są warunki umowy, mogące mieć nieuczciwy charakter poprzez pozasądową egzekucję z nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia ustanowionego przez konsumenta. W przypadku odpowiedzi twierdzącej sąd ten pragnie ustalić, czy zgodnie z orzecznictwem wynikającym z wyroku Simmenthal (EU:C:1978:49), należy odstąpić od stosowania tych przepisów krajowych.
47 Należy, po pierwsze, przypomnieć, że art. 38 karty stanowi, iż zapewnia się wysoki poziom ochrony konsumentów w politykach Unii. Artykuł 47 karty dotyczy prawa do skutecznego środka prawnego przed sądem. Te bezwzględne zasady obowiązują przy stosowaniu dyrektywy 93/13 (zob. podobnie wyrok Pohotovosť, EU:C:2014:101, pkt 52).
48 Po drugie, w swym orzecznictwie Trybunał orzekł już, że system ochrony ustanowiony na mocy dyrektywy 93/13 opiera się na założeniu, iż konsument znajduje się w gorszym położeniu niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi on się na postanowienia umowne sporządzone uprzednio przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść (wyroki Pohotovosť, EU:C:2014:101, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo; Kásler i Káslerné Rábai, C‑26/13, EU:C:2014:282, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo, a także Sánchez Morcillo i Abril García, C‑169/14, EU:C:2014:2099, pkt 22).
49 Co się tyczy wyegzekwowania zabezpieczeń ustanowionych przy zawieraniu umów pożyczki z konsumentami, należy stwierdzić, że dyrektywa nie zawiera żadnej wskazówki dotyczącej realizacji zabezpieczeń.
50 Jednakże zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w braku harmonizacji w prawie Unii krajowych mechanizmów egzekucji przymusowej ustanowienie takich środków należy do wewnętrznego porządku prawnego państw członkowskich na mocy zasady ich autonomii proceduralnej, jednak pod warunkiem, że nie są mniej korzystne niż środki w przypadku podobnych spraw o charakterze krajowym (zasada równoważności) oraz że praktycznie nie uniemożliwiają lub nie czynią nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych przez prawo Unii (zasada skuteczności) (zob. podobnie wyroki: Aziz, C‑415/11, EU:C:2013:164, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo; a także Pohotovosť, EU:C:2014:101, pkt 46).
51 W odniesieniu do zasady równoważności należy stwierdzić, że Trybunał nie dysponuje żadnym elementem mogącym wzbudzać wątpliwości co do zgodności z nią przepisów będących przedmiotem postępowania głównego.
52 W odniesieniu do zasady skuteczności należy przypomnieć, że Trybunał orzekł już, że w każdym przypadku analiza kwestii, czy przepis krajowego prawa procesowego powoduje, iż stosowanie prawa Unii staje się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, musi uwzględniać miejsce tego przepisu w całym postępowaniu, tryb tego postępowania i jego szczególne cechy przed różnymi sądami krajowymi (wyrok Asociación de Consumidores Independientes de Castilla y León, C‑413/12, EU:C:2013:800, pkt 34 i przytoczone tam orzecznictwo).
53 Ponadto szczególne cechy postępowania sądowego, toczącego się w ramach prawa krajowego pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem, nie mogą stanowić elementu mogącego osłabiać ochronę prawną, z której powinien korzystać konsument na podstawie przepisów dyrektywy 93/13 (zob. podobnie wyroki: Banco Español de Crédito, C‑618/10, EU:C:2012:349, pkt 55 i przytoczone tam orzecznictwo; a także Aziz, EU:C:2013:164, pkt 62).
54 Należy zatem określić w sytuacji takiej jak w postępowaniu głównym, w jakim zakresie staje się praktycznie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione zastosowanie ochrony przyznanej rzeczoną dyrektywą.
55 W niniejszym przypadku z akt sprawy wynika, że § 151m ust. 1 kodeksu cywilnego w związku z § 17 ust. 3 ustawy o dobrowolnych licytacjach przewiduje, po pierwsze, że sprzedaż w drodze licytacji można zakwestionować w terminie 30 dni od powiadomienia o egzekucji z przedmiotu zabezpieczenia oraz, po drugie, że osobie, która kwestionuje zasady tej sprzedaży, przysługuje, na mocy § 21 ust. 2 tej ustawy trzymiesięczny termin od zakończenia licytacji na podjęcie działań.
56 Tymczasem, o ile dyrektywa 93/13 w ramach sporów między przedsiębiorcą a konsumentem wymaga od niezależnego od stron umowy sądu krajowego rozstrzygających takie spory aktywnej postawy (wyroki: Asbeek Brusse i de Man Garabito, C‑488/11, EU:C:2013:341, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo; a także Pohotovosť, EU:C:2014:101, pkt 40 i przytoczone tam orzecznictwo), to zachowanie zasady skuteczności nie oznacza skompensowania w całości absolutnej bierności danego konsumenta (zob. podobnie wyrok Asturcom Telecomunicaciones, C‑40/80, EU:C:2009:615, pkt 47).
57 Z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający, kumulacja terminów przewidzianych w przepisach krajowych będących przedmiotem postępowania głównego, które zostały przypomniane w pkt 55 niniejszego wyroku, nie jest porównywalna ani z terminem 20 dni, który występował w sprawie zakończonej wyrokiem Banco Español de Crédito (EU:C:2012:349), ani z okolicznościami sprawy zakończonej wyrokiem Aziz (EU:C:2013:164, pkt 57–59), w których odwołanie konsumenta od takich środków było skazane na niepowodzenie.
58 Ponadto w celu zachowania praw, które konsumenci wywodzą z dyrektywy 93/13, państwa członkowskie są zobowiązane, w szczególności na mocy art. 7 ust. 1 tej dyrektywy, do przyjęcia środków ochrony umożliwiających zaprzestanie stosowania warunków uznanych za nieuczciwe. Potwierdza to ponadto motyw dwudziesty czwarty tej dyrektywy, który stanowi, że w tym celu sądy i organy administracyjne państw członkowskich muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki.
59 W szczególności zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału dotyczącym zasady lojalnej współpracy, obecnie ustanowionej w art. 4 ust. 3 TUE, mimo iż państwa członkowskie zachowują swobodę wyboru sankcji za naruszenia prawa Unii, to muszą one czuwać w szczególności nad tym, by sankcje te były skuteczne, proporcjonalne i odstraszające (zob. podobnie wyrok LCL Le Crédit Lyonnais, C‑565/12, EU:C:2014:190, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo).
60 W odniesieniu do skutecznego i odstraszającego charakteru, po pierwsze, uwagi na piśmie przedłożone Trybunałowi przez rząd słowacki stanowią, że w toku takiego postępowania obejmującego pozasądową egzekucję z przedmiotu zabezpieczenia właściwy sąd krajowy może, zgodnie z § 74 ust. 1 i § 76 ust. 1 kodeksu postępowania cywilnego, przyjąć wszelkie środki tymczasowe zakazujące dalszego prowadzenia takiej sprzedaży.
61 Po drugie, jak przypomniano w pkt 31 i 32 niniejszego wyroku, wydaje się, że ustawa nr 106/2014 z dnia 1 kwietnia 2014 r., która weszła w życie w dniu 1 czerwca 2014 r. i znajduje zastosowanie do wszystkich umów o ustanowienie zabezpieczenia obowiązujących w tym dniu, dokonała zmiany zasad proceduralnych stosowanych do warunku umowy takiego jak będący przedmiotem postępowania głównego. W szczególności § 21 ust. 2 ustawy o dobrowolnych licytacjach w obowiązującym brzmieniu pozwala sądowi w przypadku zakwestionowania ważności warunku ustanawiającego zabezpieczenie, stwierdzenie nieważności sprzedaży, co retrospektywnie stawiałoby konsumenta w sytuacji niemalże analogicznej do jego początkowej sytuacji i zatem nie ograniczałoby odszkodowania za poniesioną przez niego szkodę, w przypadku nielegalności sprzedaży, do samej rekompensaty pieniężnej.
62 Co się tyczy proporcjonalnego charakteru sankcji, należy zwrócić szczególną uwagę na okoliczność, że rzeczą, której dotyczy postępowanie obejmujące pozasądową egzekucję z przedmiotu zabezpieczenia w postępowaniu głównym, jest nieruchomość stanowiąca miejsce zamieszkania rodziny konsumenta.
63 Utrata domu rodzinnego może nie tylko poważnie naruszać prawo konsumenta (wyrok Aziz, EU:C:2013:164, pkt 61), lecz stawia również rodzinę konsumenta w szczególnie delikatnej sytuacji (zob. podobnie wydane przez prezesa Trybunału postanowienie Sánchez Morcillo i Abril García, C‑169/14, EU:C:2014:1388, pkt 11).
64 W tym względzie Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, po pierwsze, że utrata miejsca zamieszkania stanowi jedno z najpoważniejszych naruszeń prawa do poszanowania domu, a po drugie, że każda osoba, której grozi tak poważny skutek, powinna co do zasady mieć zagwarantowane prawo do zbadania proporcjonalności takiego środka (zob. wyroki ETPC: w sprawie McCann przeciwko Zjednoczonemu Królestwo, nr 19009/04, § 50, ETPC 2008; w sprawie Rousk przeciwko Szwecji, nr 27183/04, § 137).
65 W prawie Unii prawo do poszanowania domu jest prawem podstawowym zagwarantowanym w art. 7 karty, które każdy sąd odsyłający powinien uwzględnić przy stosowaniu dyrektywy 93/13.
66 Co się tyczy w szczególności skutków wynikających z pozbawienia konsumenta i jego rodziny lokalu stanowiącego ich główne miejsce zamieszkania, to Trybunał podkreślił już, jak istotne jest, aby właściwemu sądowi krajowemu przysługiwały środki tymczasowe skutkujące zawieszeniem lub opóźnieniem postępowania w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, w sytuacji gdy zarządzenie takich środków jest konieczne do zapewnienia pełnej skuteczności ochrony założonej w dyrektywie 93/13 (zob. podobnie wyrok Aziz, EU:C:2013:164, pkt 59).
67 W niniejszym przypadku możliwość, przysługująca właściwemu sądowi krajowemu, przyjęcia wszelkich środków tymczasowych, opisana w pkt 60 niniejszego wyroku, wydaje się stanowić odpowiedni i skuteczny środek w celu zaprzestania stosowania nieuczciwych warunków, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego.
68 Z powyższych rozważań wynika, że przepisy dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwiają się one przepisom krajowym, takim jak będące przedmiotem postępowania głównego, umożliwiającym zaspokojenie roszczenia, którego podstawą są warunki umowy mogące mieć nieuczciwy charakter, w drodze pozasądowej egzekucji z nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia ustanowionego przez konsumenta w zakresie, w jakim przepisy te praktycznie nie uniemożliwiają albo nadmiernie nie utrudniają ochrony praw, jakie ta dyrektywa przyznaje konsumentowi, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego.
69 Uwzględniając odpowiedź udzieloną na część pierwszą trzech pierwszych pytań, nie jest konieczne udzielenie odpowiedzi na ich część drugą, dotyczącą wpływu orzecznictwa wynikającego z wyroku Simmenthal (EU:C:1978:49) na przepisy krajowe umożliwiające dokonanie pozasądowej egzekucji z przedmiotu zabezpieczenia.
W przedmiocie pytania czwartego
70 W swym pytaniu czwartym sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 4 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się warunkowi występującemu w umowie zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem, w sytuacji gdy treść tego warunku wynika z przepisu ustawowego.
71 W tym zakresie należy na wstępie przypomnieć, że okoliczność, iż sąd krajowy powołał się formalnie w pytaniu prejudycjalnym na określone przepisy prawa Unii, nie stoi na przeszkodzie temu, by Trybunał przekazał temu sądowi wszelkie wskazówki dotyczące wykładni, które mogą być pomocne w rozstrzygnięciu rozpatrywanej przez niego sprawy, niezależnie od tego, czy sąd krajowy powołał się na nie w treści pytań. W tym względzie do Trybunału należy wyprowadzenie z całości informacji przedstawionych przez sąd krajowy, a w szczególności z uzasadnienia postanowienia odsyłającego, elementów prawa Unii, które wymagają wykładni w świetle przedmiotu sporu (wyrok Vicoplus i in., od C‑307/09 do C‑309/09, EU:C:2011:64, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo).
72 Ponadto w zakresie, w jakim sąd odsyłający odwołuje się w znacznej mierze do wyłączenia z zakresu stosowania dyrektywy 93/13 warunków umowy, które odzwierciedlają przepisy ustawowe prawa krajowego, należy zauważyć, iż choć nie odwołano się do art. 1 ust. 2 tej dyrektywy we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, tego przepisu dotyczy w sposób dorozumiany, lecz niewątpliwy czwarte pytanie prejudycjalne. W rezultacie należy uznać, że niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym odnosi się do jej art. 1 ust. 2.
73 Wreszcie zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach wykonywania przysługującej mu kompetencji w zakresie dokonywania wykładni prawa Unii, przekazanej mu przez art. 267 TFUE, Trybunał może dokonać wykładni ogólnych kryteriów użytych przez prawodawcę Unii celem zdefiniowania pojęcia nieuczciwych warunków umowy (zob. podobnie postanowienie Pohotovosť, C‑76/10, EU:C:2010:685, pkt 60 i przytoczone tam orzecznictwo). Jednakże zadaniem sądu odsyłającego jest dokonanie skonkretyzowanej kwalifikacji danego postanowienia umownego w oparciu o wskazane kryteria oraz w świetle okoliczności danej sprawy. Wynika stąd, że Trybunał powinien ograniczyć się w swej odpowiedzi do udzielenia sądowi odsyłającemu wskazówek, które ten ostatni powinien uwzględnić przy dokonywaniu oceny nieuczciwego charakteru rozpatrywanego postanowienia umownego (wyroki: Aziz, EU:C:2013:164, pkt 66 i przytoczone tam orzecznictwo; Kásler i Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, pkt 45; a także postanowienie Sebestyén, C‑342/13, EU:C:2014:1857, pkt 25).
74 O ile art. 1 ust. 1 dyrektywy 93/13 definiuje zakres stosowania tej dyrektywy, to ust. 2 tegoż artykułu przewiduje wyłączenie obejmujące warunki umowy odzwierciedlające bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze.
75 W tym względzie rządy słowacki i niemiecki sugerują, aby Trybunał udzielił odpowiedzi, że warunek umowy będący przedmiotem postępowania głównego, to znaczy sprzedaż w drodze dobrowolnej licytacji, jest objęty wskazanym wyłączeniem. Natomiast Komisja uważa, że skuteczność przepisów dyrektywy 93/13 byłaby zagrożona, gdyby sytuacja taka jak w postępowaniu głównym była objęta takim wyłączeniem.
76 Trybunał przypomniał już, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 ustanawia wyłączenie z jej zakresu stosowania obejmujące warunki umowy odzwierciedlające bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze (zob. podobnie wyrok RWE Vertrieb, C‑92/11, EU:C:2013:180, pkt 25).
77 Należy przypomnieć w świetle celu wskazanej dyrektywy obejmującego ochronę konsumentów przed nieuczciwymi warunkami występującymi w umowach zawieranych przez konsumentów z przedsiębiorcami, że wyjątek ten tak jak każdy wyjątek podlega ścisłej wykładni.
78 W niniejszym przypadku z wyroku RWE Vertrieb (EU:C:2013:180) wynika, że wyłączenie to zakłada spełnienie dwóch przesłanek. Po pierwsze, warunek umowy powinien odzwierciedlać przepis ustawowy lub wykonawczy, a po drugie, przepis ten musi być bezwzględnie obowiązujący.
79 W tym względzie należy zauważyć, że w celu ustalenia, czy warunek umowy jest wykluczony z zakresu stosowania dyrektywy 93/13, do sądu krajowego należy zbadanie, czy warunek ten odzwierciedla przepisy prawa krajowego, mające zastosowanie między umawiającymi się stronami niezależnie od ich wyboru lub przepisy mające zastosowanie, gdy nie postanowiono inaczej, tzn. z zastrzeżeniem, że nie dokonano w tym względzie żadnych innych uzgodnień między stronami (zob. podobnie wyrok RWE Vertrieb, EU:C:2013:180, pkt 26).
80 W świetle powyższych uwag na pytanie czwarte należy odpowiedzieć, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek występujący w umowie zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem jest wykluczony z zakresu stosowania tej dyrektywy wyłącznie wtedy, gdy rzeczony warunek umowy odzwierciedla treść bezwzględnie obowiązującego przepisu ustawowego lub wykonawczego, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego.
W przedmiocie skutków niniejszego wyroku w czasie
81 Jeżeli Trybunał miałby uznać, że przepisy dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że pozasądowa egzekucja z przedmiotu zabezpieczenia, taka jak w postępowaniu głównym, musi bezwzględnie być poprzedzona kontrolą sądową, rząd słowacki zwrócił się do Trybunału o ograniczenie skutków tego wyroku w czasie.
82 W świetle odpowiedzi udzielonej na trzy pierwsze pytania nie jest konieczne rozważanie tego wniosku rządu słowackiego.
W przedmiocie kosztów
83 Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
1) Przepisy dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwiają się one przepisom krajowym, takim jak będące przedmiotem postępowania głównego, umożliwiającym zaspokojenie roszczenia, którego podstawą są warunki umowy mogące mieć nieuczciwy charakter, w drodze pozasądowej egzekucji z nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia ustanowionego przez konsumenta w zakresie, w jakim przepisy te praktycznie nie uniemożliwiają albo nadmiernie nie utrudniają ochrony praw, jakie ta dyrektywa przyznaje konsumentowi, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego.
2) Artykuł 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek występujący w umowie zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem jest wykluczony z zakresu stosowania tej dyrektywy wyłącznie wtedy, gdy rzeczony warunek umowy odzwierciedla treść bezwzględnie obowiązującego przepisu ustawowego lub wykonawczego, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego.
Podpisy