WYROK TRYBUNAŁU (czwarta izba)
z dnia 11 marca 2010 r.(*)
Pomoc państwa – Artykuł 88 ust. 3 WE – Bezprawnie przyznana pomoc uznana za zgodną ze wspólnym rynkiem – Stwierdzenie nieważności decyzji Komisji – Sądy krajowe – Żądanie odzyskania pomocy bezprawnie wprowadzonej w życie – Zawieszenie postępowania aż do wydania przez Komisję nowej decyzji – Wyjątkowe okoliczności mogące ograniczyć zakres obowiązku zwrotu
W sprawie C‑1/09
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Conseil d’État (Francja) postanowieniem z dnia 19 grudnia 2008 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 2 stycznia 2009 r., w postępowaniu
Centre d’exportation du livre français(CELF),
Ministre de la Culture et de la Communication
przeciwko
Société internationale de diffusion et d’édition(SIDE),
TRYBUNAŁ (czwarta izba),
w składzie: J.C. Bonichot, prezes czwartej izby, C. Toader, K. Schiemann, P. Kūris i L. Bay Larsen (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: P. Cruz Villalón,
sekretarz: R. Sereş, administrator,
uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 13 stycznia 2010 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu Centre d’exportation du livre français (CELF) przez adwokatów O. Schmitta oraz A. Tabouis’a,
– w imieniu Société internationale de diffusion et d’édition (SIDE) przez adwokata N. Coutrelis,
– w imieniu rządu francuskiego przez E. Belliard, G. de Bergues’a oraz B. Beaupère-Manokhę, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu czeskiego przez M. Smolka, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu niderlandzkiego przez C.M. Wissels oraz Y. de Vriesa, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez J.P. Keppenne’a oraz B. Stromsky’ego, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Urzędu Nadzoru EFTA przez X. Lewisa B. Alterskjæra oraz L. Armati, działających w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 88 ust. 3 WE.
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu pomiędzy Centre d’exportation du livre français (CELF) (centrum eksportu książki francuskiej, zwanego dalej „CELF”) i Ministre de la Culture et de la Communication (ministrem ds. kultury i komunikacji) a Société internationale de diffusion et d’édition (SIDE) (międzynarodową spółką dystrybucyjno‑wydawniczą, zwaną dalej „SIDE”) w przedmiocie pomocy wypłaconej przez rząd francuski na rzecz CELF.
Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne
Okoliczności faktyczne leżące u podstaw i postępowania przed Sądem Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich
3 Spółdzielnia CELF, funkcjonująca jako spółka akcyjna, prowadziła do 2009 r. działalność agenta eksportowego.
4 Zgodnie ze statutem CELF przedmiotem jej działalności była bezpośrednia realizacja zamówień przeznaczonych za granicę oraz na terytoria i do departamentów zamorskich Francji książek, broszur i wszelkich innych nośników informacji, a szerzej – prowadzenie wszelkich transakcji mających na celu w szczególności rozwój promocji kultury francuskiej na świecie za pomocą wymienionych środków.
5 W latach 1980–2002 CELF korzystała z subwencji dotyczących działalności operacyjnej przyznawanych przez państwo francuskie w celu zrekompensowania zbyt wysokich kosztów związanych z realizacją małych zamówień złożonych przez księgarnie z siedzibą za granicą.
6 W następstwie wniesienia w 1992 r. skargi przez SIDE, konkurenta CELF, Komisja Wspólnot Europejskich w decyzji NN 127/92 z dnia 18 maja 1993 r., o której wydaniu opublikowano ogłoszenie w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich z dnia 25 czerwca 1993 r. (Dz.U. C 174, s. 6), uznała przedmiotową pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem. Następnie stwierdziła, że nie ma potrzeby wnosić zastrzeżeń w jej przedmiocie.
7 W wyroku z dnia 18 września 1995 r. w sprawie T‑49/93 SIDE przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2501, Sąd stwierdził nieważność tej decyzji w zakresie dotyczącym subwencji przyznanej wyłącznie na rzecz CELF w celu zrekompensowania zbyt wysokich kosztów związanych z realizacją małych zamówień na książki w języku francuskim złożonych przez księgarnie z siedzibą za granicą. Uznał on, że Komisja powinna była wszcząć przewidziane w art. 93 ust. 2 traktatu WE (następnie art. 88 ust. 2 WE) postępowanie kontradyktoryjne.
8 Decyzją 1999/133/WE z dnia 10 czerwca 1998 r. w sprawie pomocy państwa przyznanej na rzecz Coopérative d’exportation du livre français (CELF) (spółdzielni eksportowej książki francuskiej) (Dz.U. L 44, s. 37) Komisja stwierdziła bezprawność tej pomocy, lecz podtrzymała swe stanowisko o jej zgodności ze wspólnym rynkiem.
9 Wyrokiem z dnia 28 lutego 2002 r. w sprawie T‑155/98 SIDE przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1179, Sąd stwierdził nieważność tej decyzji w zakresie, w jakim Komisja uznała ją za zgodną ze wspólnym rynkiem, ze względu na popełnienie przez Komisję oczywistego błędu w ocenie przy określaniu rynku właściwego.
10 Decyzją 2005/262/WE z dnia 20 kwietnia 2004 r. w sprawie pomocy państwa udzielonej przez Francję na rzecz Coopérative d’exportation du livre français (CELF) (Dz.U. L 85, s. 27) Komisja po raz trzeci uznała pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem.
11 Wyrokiem z dnia 15 kwietnia 2008 r. w sprawie T‑348/04 SIDE przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑625, Sąd stwierdził nieważność tej pozytywnej decyzji ze względu, z jednej strony, na naruszenie przez Komisję prawa przez zastosowanie art. 87 ust. 3 lit. d) WE do okresu przed dniem 1 listopada 1993 r., podczas gdy powinna ona zastosować obowiązujące w rozpatrywanym okresie prawo materialne, oraz, z drugiej strony, na popełnienie przez te instytucję przy badaniu zgodności spornej pomocy ze wspólnym rynkiem oczywistego błędu w ocenie.
12 W dniu 8 kwietnia 2009 r. Komisja wydała decyzję o rozszerzeniu wszczętego w 1996 r. formalnego postępowania wyjaśniającego w taki sposób, aby objąć jego zakresem wątpliwości dotyczące zgodności przedmiotowej pomocy ze wspólnym rynkiem powstałe w świetle ww. wyroku Sądu z dnia 15 kwietnia 2008 r. w sprawie SIDE przeciwko Komisji, i umożliwić Republice Francuskiej, beneficjentowi pomocy i innym zainteresowanym stronom ponowne zajęcie stanowiska w sprawie, zanim nie zostanie w niej wydana końcowa decyzja.
13 Wyrokiem z dnia 25 kwietnia 2009 r. tribunal de commerce de Paris (paryski sąd gospodarczy), uwzględniając sytuację finansową CELF, wszczął wobec tego przedsiębiorstwa postępowanie zabezpieczające, ustanawiając sześciomiesięczny okres na obserwację rozwoju jego sytuacji gospodarczej.
14 Wyrokiem z dnia 9 września 2009 r. stwierdzającym niewypłacalność przedsiębiorstwa oraz istnienie po jego stronie pasywów wykluczających możliwość opracowania planu kontynuacji jego działalności, sąd ten postanowił o postawieniu CELF w stan likwidacji i wyznaczył syndyka.
15 Zgodnie z informacjami podanymi do wiadomości Trybunału w trakcie procedury ustnej, po wydaniu tego ostatniego wyroku CELF zaprzestała prowadzenia swej działalności.
Postępowanie przed sądem odsyłającym i pytania prejudycjalne
16 CELF i ministre de la Culture et de la Communication złożyli do francuskiej Conseil d’État (Rady Państwa) odwołania od wydanego w dniu 5 października 2004 r. przez cour administrative d’appel de Paris (paryski administracyjny sąd apelacyjny) wyroku nakazującego państwu francuskiemu, na wniosek SIDE, odzyskanie kwot wypłaconych CELF z tytułu realizowania małych zamówień na książki złożonych przez księgarnie mające siedziby za granicą, w terminie trzech miesięcy od doręczenia wyroku, pod rygorem zapłaty okresowej kary pieniężnej w wysokości 1000 EUR za każdy dzień zwłoki.
17 W ramach tego odwołania wnoszący odwołanie twierdzili między innymi, że cour administrative d’appel de Paris naruszył prawo i dokonał błędnej kwalifikacji prawnej, ponieważ nie orzekł, iż w niniejszym przypadku fakt uznania przez Komisję spornej pomocy za zgodną ze wspólnym rynkiem stoi w sprzeczności z obowiązkiem jej odzyskania, który z zasady jest skutkiem bezprawnego wprowadzenia w życie przez państwo członkowskie systemu pomocy z naruszeniem art. 88 ust. 3 WE.
18 Uznając, że rozstrzygnięcie sporu zależy od interpretacji prawa wspólnotowego, Conseil d’État postanowiła wyrokiem z dnia 29 marca 2006 r. zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) W pierwszej kolejności, czy art. 88 [WE] pozwala państwu członkowskiemu, które przyznało bezprawnie pomoc przedsiębiorstwu – przy czym sąd tego państwa stwierdził tę bezprawność ze względu na to, iż ta pomoc nie została uprzednio zgłoszona Komisji zgodnie z wymogami określonymi w tym samym art. 88 ust. 3 – na nieżądanie zwrotu tej pomocy od będącego jej beneficjentem podmiotu gospodarczego ze względu na to, że Komisja, do której złożyły skargę osoby trzecie, uznała pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem i zapewniła zatem w rzeczywistości sprawowaną przez nią w wyłączny sposób kontrolę nad tą zgodnością?
2) W drugiej kolejności, jeśli ten obowiązek zwrotu zostanie potwierdzony, czy przy obliczaniu kwoty podlegającej zwrotowi należy uwzględnić okresy, podczas których sporna pomoc była uznana przez Komisję […] za zgodną z zasadami wspólnego rynku, zanim [Sąd] nie stwierdził nieważności tych decyzji?”.
19 W odpowiedzi na te pytania Trybunał w wyroku z dnia 12 lutego 2008 r. w sprawie C‑199/06 CELF i ministre de la Culture et de la Communication, Zb.Orz. s. I‑469, zwanym dalej „wyrokiem w sprawie CELF I”, rozstrzygnął, co następuje:
„1) Artykuł 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE należy interpretować w ten sposób, że sąd krajowy nie ma obowiązku nakazać odzyskania pomocy wprowadzonej w życie z naruszeniem tego postanowienia, jeżeli Komisja wydała końcową decyzję stwierdzającą zgodność tej pomocy ze wspólnym rynkiem w rozumieniu art. 87 WE. Na podstawie prawa wspólnotowego sąd krajowy ma jednak obowiązek nakazać beneficjentowi pomocy zapłatę odsetek za okres, w którym utrzymywała się sytuacja bezprawności. Sąd krajowy na podstawie prawa krajowego może w danym przypadku nakazać ponadto zwrot bezprawnie przyznanej pomocy bez uszczerbku dla prawa państwa członkowskiego do późniejszego ponownego wprowadzenia jej w życie. Sąd krajowy może również stanąć przed koniecznością rozstrzygnięcia w przedmiocie odszkodowania za szkodę poniesioną wskutek bezprawnego charakteru pomocy.
2) W takiej sytuacji procesowej jak ta zaistniała przed sądem krajowym wynikający z art. 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE obowiązek usunięcia skutków bezprawności pomocy obejmuje również, w celu obliczenia kwot należnych od beneficjenta i z wyjątkiem nadzwyczajnych okoliczności, okres między wydaniem decyzji Komisji […] stwierdzającej zgodność tej pomocy ze wspólnym rynkiem i stwierdzeniem nieważności tej decyzji przez sąd wspólnotowy”.
20 Na podstawie udzielonych przez Trybunał odpowiedzi Conseil d’État wyrokiem z dnia 19 grudnia 2008 r. nakazała ministre de la Culture et de la Communication przystąpienie do odzyskania odsetek związanych z bezprawnie przyznaną pomocą państwa liczonych:
– od 1980 r. do dnia wydania postanowienia odsyłającego;
– od dnia wydania postanowienia odsyłającego do dnia, w którym albo zostanie ostatecznie stwierdzona zgodność pomocy ze wspólnym rynkiem, albo przystąpi się ostatecznie do zwrotu tej pomocy.
21 Jeśli chodzi o zwrot głównej kwoty wypłaconej pomocy, Conseil d’État uznała, że rozstrzygnięcie sporu jest uzależnione od dokonania wykładni prawa wspólnotowego, a to ze względu na wydanie przez Sąd kolejnego już, po wyroku w sprawie CELF I, ww. wyroku z dnia 15 kwietnia 2008 r. w sprawie SIDE przeciwko Komisji, w którym ponownie stwierdzona została nieważność wydanej przez tej instytucję decyzji.
22 Conseil d’État postanowiła zatem zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy sąd krajowy może zawiesić postępowanie w sprawie dotyczącej obowiązku zwrotu pomocy państwa, dopóki Komisja [...] nie zajmie stanowiska w drodze ostatecznej decyzji w przedmiocie zgodności pomocy z zasadami wspólnego rynku, jeżeli sąd wspólnotowy stwierdził nieważność pierwszej decyzji Komisji uznającej tę pomoc za zgodną [ze wspólnym rynkiem]?
2) Jeżeli Komisja trzykrotnie uznała pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem, a następnie [Sąd] stwierdził nieważność tych decyzji, czy taka sytuacja może stanowić wyjątkową okoliczność mogącą skłonić sąd krajowy do ograniczenia obowiązku odzyskania pomocy?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
23 W swym pierwszym pytaniu sąd odsyłający podnosi kwestię, czy sąd krajowy, do którego na podstawie art. 88 ust. 3 WE wniesiono powództwo zmierzające do nakazania zwrotu bezprawnie przyznanej pomocy państwa, może, jeśli stwierdzona została nieważność poprzedniej pozytywnej decyzji Komisji w tej sprawie, zawiesić postępowanie do czasu, gdy Komisja zajmie stanowisko w drodze wydania decyzji w przedmiocie zgodności pomocy z zasadami wspólnego rynku.
24 W pkt 61 i 63 wyroku w sprawie CELF I, Trybunał podkreślił, że:
– na podstawie art. 231 akapit pierwszy WE w przypadku zasadności skargi o stwierdzenie nieważności sąd wspólnotowy orzeka o nieważności danego aktu, efektem czego jego wyrok stwierdzający nieważność powoduje usunięcie tego aktu z systemu prawnego ze skutkiem wstecznym i w stosunku do wszystkich podmiotów podlegających prawu;
– w chwili wydania przez sąd wspólnotowy wyroku stwierdzającego nieważność pozytywnej decyzji przyjmuje się, że sporna pomoc nie została uznana za zgodną ze wspólnym rynkiem w decyzji, której nieważność stwierdzono.
25 Wynika z tego, że sytuacja taka jak ta zaistniała w sprawie zawisłej przed sądem krajowym jest analogiczna do sytuacji, w której do sądu krajowego wniesione zostałoby powództwo na podstawie art. 88 ust. 3 WE dotyczące badanej przez Komisję pomocy, w przedmiocie zgodności której instytucja ta nie wydała jeszcze żadnej decyzji.
26 Należy zaś podnieść, że art. 88 ust. 3 WE powierza sądom krajowym – do czasu wydania przez Komisję końcowej decyzji – zadanie ochrony praw jednostek przed ewentualnym naruszeniem przez władze państwa zakazu wyrażonego w tym przepisie (wyrok w sprawie CELF I, pkt 38).
27 W tym względzie Trybunał rozstrzygnął już zaś w wyroku z dnia 11 lipca 1996 r. w sprawie C‑39/94 SFEI i in., Rec. s. I‑3547, pkt 44 i 50–53, że:
– wszczęcie przez Komisję postępowania wyjaśniającego nie może zwalniać sądów krajowych ze spoczywającego na nich obowiązku ochrony praw jednostek w przypadku naruszenia obowiązku uprzedniego zgłoszenia;
– gdy jest prawdopodobne, że pewien czas upłynie, zanim sąd krajowy wyda ostateczne rozstrzygnięcie, na przykład w przypadku zwrócenia się przezeń, w celu ewentualnego dokonania wykładni pojęcia pomocy państwa, o wyjaśnienia do Komisji, lub też w przypadku zadania Trybunałowi pytania prejudycjalnego, sąd ten musi rozważyć konieczność zarządzenia środków tymczasowych mających na celu ochronę interesów uczestników postępowania.
28 Trybunał podkreślił więc spoczywający na sądzie krajowym obowiązek szybkiego zbadania wniosków o zarządzenie środków ochronnych.
29 Artykuł 88 ust. 3 zdanie ostatnie WE jest oparty na celu zachowawczym, polegającym na zapewnieniu, aby pomoc niezgodna ze wspólnym rynkiem nigdy nie została wprowadzona w życie. W celu jego realizacji wprowadzenie w życie zgłoszonego planu pomocy jest więc odroczone do czasu rozwiania wątpliwości co do jego zgodności ze wspólnym rynkiem w drodze końcowej decyzji Komisji (wyrok w sprawie CELF I, pkt 47 i 48).
30 Celem powierzonego sądom krajowym zadania jest więc zarządzenie przez nie środków mających usunąć brak zgodności z prawem wprowadzenia w życie pomocy tak, aby jej beneficjent nie mógł nią dysponować w czasie, jaki pozostał do wydania decyzji przez Komisję.
31 Decyzja o zawieszeniu postępowania miałaby w rzeczywistości taki sam skutek jak decyzja o nieuwzględnieniu wniosku o zarządzenie środków ochronnych. Skutkowałaby ona bowiem tym, że przed wydaniem decyzji przez Komisję nie zostałaby wydana żadna decyzja w przedmiocie zasadności takiego wniosku. Sprowadzałaby się ona do zachowania możliwości korzystania z pomocy w okresie obowiązywania zakazu wprowadzania jej w życie, co byłoby sprzeczne z samym celem art. 88 ust. 3 WE i pozbawiałoby to postanowienie skuteczności.
32 Sąd krajowy nie może zatem, bez pozbawienia art. 88 ust. 3 WE skuteczności, zawiesić postępowania z naruszeniem zasady skuteczności mających zastosowanie postępowań krajowych.
33 Stwierdzenie przez sąd wspólnotowy nieważności pierwszej wydanej przez Komisję w przedmiocie danej pomocy decyzji pozytywnej nie może uzasadnić odmiennego rozwiązania, którego podstawą byłoby przyjęcie, że w takim przypadku pomoc taka mogłaby później ponownie zostać uznana przez Komisję za zgodną ze wspólnym rynkiem.
34 Na usankcjonowany przez art. 88 ust. 3 WE cel wyraźnie bowiem miało wpływ przyjęcie, że – aż do momentu wydania przez Komisji nowej decyzji – jej pozytywna treść nie jest przesądzona.
35 Obowiązek niezwłocznego wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku o zarządzenie środków ochronnych nie zobowiązuje zaś sądu, do którego wniosek taki został złożony, do ich zarządzenia.
36 Taki obowiązek zarządzenia środków ochronnych istnieje bowiem jedynie w przypadku spełnienia wszystkich uzasadniających je przesłanek, a mianowicie w sytuacji, gdy uznanie danego środka za pomoc państwa nie budzi żadnych wątpliwości, gdy planowane jest bezzwłoczne wprowadzenie w życie pomocy lub została ona już w życie wprowadzona i gdy nie stwierdzono zachodzenia nadzwyczajnych okoliczności sprawiających, że jej odzyskanie jest niewłaściwe. Jeżeli wskazane przesłanki nie są spełnione sąd krajowy winien wniosek odrzucić
37 Rozstrzygając w przedmiocie takiego wniosku, sąd krajowy może nakazać zwrot pomocy wraz z odsetkami lub, przykładowo – jak zasugerowała to Komisja w pkt 62 swego komunikatu 2009/C 85/01 w sprawie egzekwowania prawa dotyczącego pomocy państwa przez sądy krajowe (Dz.U. 2009, C 85, s. 1) – zdeponowanie środków pomocowych na zablokowanym koncie, którym beneficjent nie może dysponować, bez uszczerbku dla nakazu zapłaty odsetek za okres pomiędzy przedwczesnym wdrożeniem pomocy a jej zdeponowaniem na tym zablokowanym koncie.
38 Państwa członkowskie nie mogą natomiast na tym etapie postępowania wywiązać się z ustanowionego w art. 88 ust. 3 WE obowiązku w zakresie zawieszenia pomocy („standstill”) w drodze samego tylko nakazania przez sąd zapłaty odsetek od kwot znajdujących się na kontach przedsiębiorstwa. Nie jest bowiem wcale pewne, czy przedsiębiorstwo, które bezprawnie otrzymało pomoc państwa, mogłoby w jej braku otrzymać od instytucji finansowej pożyczkę w odpowiadającej jej kwocie na normalnych warunkach rynkowych i dzięki temu – dysponować taką kwotą przed wydaniem decyzji przez Komisję.
39 Reasumując, podstawowym obowiązkiem sądu krajowego jest wydanie rozstrzygnięcia, pozytywnego bądź negatywnego.
40 Na pierwsze pytanie należy zatem odpowiedzieć, że sąd krajowy, do którego na podstawie art. 88 ust. 3 WE wniesiono powództwo zmierzające do nakazania zwrotu bezprawnie przyznanej pomocy państwa, nie może, jeśli stwierdzona została nieważność poprzedniej pozytywnej decyzji Komisji w tej sprawie, zawiesić postępowania w tej sprawie do czasu, gdy Komisja zajmie stanowisko w drodze wydania kolejnej decyzji w przedmiocie zgodności tej pomocy z zasadami wspólnego rynku.
W przedmiocie pytania drugiego
41 W swym drugim pytaniu sąd odsyłający podnosi w istocie kwestię, czy sytuacja, w której Komisja trzykrotnie wydała decyzję uznającą daną pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem, a następnie sąd wspólnotowy stwierdził nieważność tych decyzji, może sama w sobie stanowić wyjątkową okoliczność mogącą uzasadniać ograniczenie nałożonego na beneficjenta pomocy obowiązku jej zwrotu, jeśli pomoc ta została wprowadzona w życie z naruszeniem art. 88 ust. 3 WE.
42 Należy przypomnieć, że w wyroku w sprawie CELF I Trybunał zastrzegł możliwość uwzględnienia, przy badaniu zakresu obowiązku usunięcia braku zgodności z prawem danej pomocy, nadzwyczajnych okoliczności; dotyczy to także przypadku, gdy obowiązek ten ogranicza się do zapłaty odsetek.
43 W pkt 65 tego wyroku Trybunał dopuścił możliwość powołania się przez beneficjenta bezprawnie wprowadzonej w życie pomocy na nadzwyczajne okoliczności, na których słusznie mogło opierać się jego przekonanie o prawidłowości tej pomocy, a w konsekwencji – także możliwość zakwestionowania jej zwrotu.
44 Trybunał wydał takie rozstrzygnięcie, biorąc pod uwagę rozpatrywaną przez sąd odsyłający sytuację, w której Komisja wydała już trzy decyzje pozytywne, a sąd wspólnotowy stwierdził nieważność dwóch z nich.
45 Trybunał natychmiast podkreślił jednak zaś, że decyzja Komisji nie może powodować powstania uzasadnionych oczekiwań beneficjenta pomocy, po pierwsze, jeśli decyzję tę zaskarżono z zachowaniem terminu, a następnie sąd wspólnotowy stwierdził jej nieważność, i, po drugie, jeśli termin na wniesienie skargi na tę decyzję nie upłynął, lub, w przypadku wniesienia skargi, sąd wspólnotowy nie wydał jeszcze ostatecznego rozstrzygnięcia (wyrok w sprawie CELF I, pkt 66–68).
46 Trybunał wyjaśnił wreszcie, że udzielił on odpowiedzi na zadane mu pytanie, uwzględniając sytuację procesową taką jak ta zaistniała przed sądem krajowym (wyrok w sprawie CELF I, pkt 69).
47 Struktura tego uzasadnienia mogła zatem sugerować, że wydanie trzech pozytywnych decyzji, które zostały następnie w terminie zaskarżone, a sąd wspólnotowy stwierdził nieważność dwóch z nich, podczas gdy postępowanie w przedmiocie tej trzeciej nie zostało jeszcze ukończone, nie stanowi nadzwyczajnej okoliczności.
48 Brzmienie drugiego z zadanych w ramach niniejszego postępowania pytań świadczy natomiast o tym, że sąd odsyłający bierze pod uwagę możliwość, iż fakt wydania trzech kolejnych decyzji pozytywnych może stanowić nadzwyczajną okoliczność.
49 W dniu ogłoszenia wyroku w sprawie CELF I wszystkie trzy pozytywne decyzje Komisji były już wydane.
50 Jedynym nowym wydarzeniem, jakie miało miejsce w sprawie przed wydaniem drugiego postanowienia odsyłającego, było stwierdzenie przez Sąd ww. wyrokiem z dnia 15 kwietnia 2008 r. w sprawie SIDE przeciwko Komisji nieważności trzeciej decyzji pozytywnej.
51 Takie zdarzenie samo w sobie nie może spowodować powstania uzasadnionych oczekiwań i stanowić nadzwyczajnej okoliczności. Odbiegające od normy trzykrotne stwierdzenie nieważności świadczy bowiem a priori o trudności sprawy, i, dalekie od stanowienia podstawy do uzasadnionych oczekiwań, powinno raczej zwiększać wątpliwości beneficjenta co do zgodności spornej pomocy ze wspólnym rynkiem.
52 Oczywiście można również uznać, że wydanie trzech kolejnych wyroków stwierdzających nieważność stanowi bardzo dziwną sytuację. Okoliczności takie mogą jednak zaistnieć w ramach normalnego funkcjonowania systemu sądowniczego, który oferuje podmiotom prawa twierdzącym, że ponoszą oni skutki bezprawności danej pomocy, możliwość żądania stwierdzenia nieważności kolejnych decyzji, które ich zdaniem stanowią źródło tej sytuacji.
53 W sytuacji takiej jak rozpatrywana przez sąd krajowy zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności nie może być brane pod uwagę w kontekście zasady pewności prawa tym bardziej, iż Trybunał orzekł już, że, do chwili wydania przez Komisję decyzji zatwierdzającej, a nawet do chwili upłynięcia terminu na wniesienie skargi na tę decyzję, beneficjent nie ma pewności co do legalności planowanej pomocy, a zatem nie może on powoływać się ani na zasadę uzasadnionych oczekiwań, ani na zasadę pewności prawa (zob. wyrok z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑91/01 Włochy przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4355, pkt 66 i 67).
54 W sytuacji takiej jak rozpatrywana przez sąd krajowy zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności nie może wreszcie być brane pod uwagę w kontekście zasady proporcjonalności. Cofnięcie pomocy przyznanej bezprawnie w drodze nakazania jej zwrotu stanowi bowiem logiczną konsekwencję stwierdzenia jej niezgodności z prawem, efektem czego odzyskanie przyznanej niezgodnie z prawem pomocy państwa w celu przywrócenia dawnego stanu rzeczy nie może co do zasady zostać uznane za środek nieproporcjonalny do celów postanowień traktatu WE w dziedzinie pomocy państwa (zob. w szczególności wyrok z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑298/00 P Włochy przeciwko Komisji, Rec. s. I‑4087, pkt 75 i przytoczone orzecznictwo).
55 Na pytanie drugie należy zatem udzielić odpowiedzi, że sytuacja, w której Komisja trzykrotnie wydała decyzję uznającą daną pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem, a następnie sąd wspólnotowy stwierdził nieważność tych decyzji, nie może sama w sobie stanowić wyjątkowej okoliczności mogącej uzasadniać ograniczenie nałożonego na beneficjenta pomocy obowiązku jej zwrotu, jeśli pomoc ta została wprowadzona w życie z naruszeniem art. 88 ust. 3 WE.
W przedmiocie kosztów
56 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (czwarta izba) orzeka, co następuje:
1) Sąd krajowy, do którego na podstawie art. 88 ust. 3 WE wniesiono powództwo zmierzające do nakazania zwrotu bezprawnie przyznanej pomocy państwa, nie może, jeśli stwierdzona została nieważność poprzedniej pozytywnej decyzji Komisji w tej sprawie, zawiesić postępowania w tej sprawie do czasu, gdy Komisja zajmie stanowisko w drodze wydania kolejnej decyzji w przedmiocie zgodności tej pomocy ze wspólnym rynkiem.
2) Sytuacja, w której Komisja trzykrotnie wydała decyzję uznającą daną pomoc za zgodną ze wspólnym rynkiem, a następnie sąd wspólnotowy stwierdził nieważność tych decyzji, nie może sama w sobie stanowić wyjątkowej okoliczności mogącej uzasadniać ograniczenie nałożonego na beneficjenta pomocy obowiązku jej zwrotu, jeśli pomoc ta została wprowadzona w życie z naruszeniem art. 88 ust. 3 WE.
Podpisy