WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 10 lipca 2014 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Dyrektywa 2004/38/WE – Artykuł 16 ust. 2 – Prawo stałego pobytu członków rodziny obywatela Unii będących obywatelami państw trzecich – Ustanie wspólnego pożycia małżonków – Natychmiastowe zamieszkanie z innymi partnerami w trakcie nieprzerwanego pięcioletniego okresu pobytu – Rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 – Artykuł 10 ust. 3 – Przesłanki – Naruszenie prawa Unii przez jedno z państw członkowskich – Badanie natury rzeczonego naruszenia – Niezbędność odesłania prejudycjalnego
W sprawie C‑244/13
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez High Court (Irlandia) postanowieniem z dnia 19 kwietnia 2013 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 30 kwietnia 2013 r., w postępowaniu:
Ewaen Fred Ogieriakhi
przeciwko
Minister for Justice and Equality,
Irlandii,
Attorney General,
An Post,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: R. Silva de Lapuerta (sprawozdawca), prezes izby, J.L. da Cruz Vilaça, G. Arestis, J.C. Bonichot i A. Arabadjiev, sędziowie,
rzecznik generalny: Y. Bot,
sekretarz: L. Hewlett, główny administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 6 marca 2014 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– przez Ewaena Freda Ogieriakhiego, osobiście,
– w imieniu Minister for Justice and Equality, Irlandii, Attorney General i An Post przez E. Creedon i B. Lydon, działające w charakterze pełnomocników, wspierane przez R. Barrona, SC, E. Brennan, BL, i R. Barretta, adviser,
– w imieniu rządu greckiego przez T. Papadopoulou, działającą w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu polskiego przez B. Majczynę, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez J. Enegrena, C. Tufvesson oraz M. Wilderspina, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 14 maja 2014 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy, po pierwsze, wykładni art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG (Dz.U. L 158, s. 77 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 5, t. 5, s. 46), oraz art. 10 ust. 3 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, s. 2 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 5, t. 1, s. 15), a po drugie, określenia skutków przedłożenia przez sąd krajowy wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczącego istoty prawa stałego pobytu w ramach dokonywanej przez ten sąd oceny zaistnienia oczywistego naruszenia prawa Unii przez zainteresowane państwo członkowskie w wyniku skargi o odszkodowanie z tytułu naruszenia tego prawa Unii.
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między E.F. Ogieriakhim a Minister for Justice and Equality, Irlandią, Attorney General oraz An Post w przedmiocie wniesionego przeciwko temu państwu członkowskiemu żądania odszkodowawczego na podstawie orzecznictwa wywodzącego się z wyroku Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428) z powodu podnoszonego przez E.F. Ogieriakhiego uchybienia przez Irlandię jej obowiązkom związanym z transpozycją dyrektywy 2004/38.
Ramy prawne
Prawo Unii
Dyrektywa 2004/38
3 Zgodnie z motywem 17 dyrektywy 2004/38:
„Korzystanie ze stałego pobytu przez obywateli Unii, którzy zdecydowali się osiedlić na stałe w przyjmującym państwie członkowskim, wzmocniłoby poczucie obywatelstwa Unii i stanowi kluczowy element promowania spójności społecznej, która jest jednym z podstawowych celów Unii. Prawo stałego pobytu powinno zatem zostać ustanowione dla wszystkich obywateli Unii i członków ich rodziny, którzy zgodnie z warunkami ustanowionymi w niniejszej dyrektywie zamieszkiwali w przyjmującym państwie [członkowskim] nieprzerwanie przez okres pięciu lat, o ile nie zastosowano wobec nich środka wydalenia”.
4 Artykuł 2 dyrektywy 2004/38, noszący tytuł „Definicje”, stanowi:
„Do celów niniejszej dyrektywy:
1) »obywatel Unii« oznacza każdą osobę mającą obywatelstwo państwa członkowskiego;
2) »członek rodziny« oznacza:
a) współmałżonka;
[…]
3) »przyjmujące państwo członkowskie« oznacza państwo członkowskie, do którego przybywa obywatel Unii w celu skorzystania z jego/jej prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu”.
5 Artykuł 3 tej dyrektywy, zatytułowany „Beneficjenci”, stanowi w ust. 1:
„Niniejszą dyrektywę stosuje się w odniesieniu do wszystkich obywateli Unii, którzy przemieszczają się do innego państwa członkowskiego lub przebywają w innym państwie członkowskim niż państwo członkowskie, którego są obywatelami, oraz do członków ich rodziny, jak zdefiniowano w art. 2 ust. 2, którzy im towarzyszą lub do nich dołączają”.
6 Artykuł 7 tej dyrektywy, noszący tytuł „Prawo pobytu przez okres przekraczający trzy miesiące”, stanowi w ust. 1 i 2:
„1. Wszyscy obywatele Unii posiadają prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego przez okres dłuższy niż trzy miesiące, jeżeli:
a) są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek w przyjmującym państwie członkowskim; […]
[…]
2. Prawo pobytu przewidziane w ust. 1 rozciąga się na członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, towarzyszących [obywatelowi Unii] lub dołączających do obywatela Unii w przyjmującym państwie członkowskim, o ile tacy obywatele Unii spełniają warunki określone w ust. 1 lit. a), b) lub c)”.
7 Zgodnie z brzmieniem art. 13 ust. 2 rzeczonej dyrektywy:
„Bez uszczerbku dla akapitu drugiego, rozwód, unieważnienie małżeństwa lub ustanie zarejestrowanego związku partnerskiego, o którym mowa w art. 2 ust. 2 lit. b), nie prowadzi do utraty prawa pobytu przez członków rodziny obywatela Unii, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, jeżeli:
a) przed rozpoczęciem postępowania rozwodowego lub postępowania w sprawie unieważnienia lub ustaniem zarejestrowanego związku partnerskiego, o którym mowa w art. 2 ust. 2 lit. b), małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski trwały co najmniej trzy lata, w tym jeden rok w przyjmującym państwie członkowskim; lub
b) na mocy porozumienia między współmałżonkami lub partnerami, o których mowa w art. 2 ust. 2 lit. b), lub decyzją sądu współmałżonek lub partner, który nie jest obywatelem państwa członkowskiego, sprawuje opiekę nad dziećmi obywatela Unii; lub
c) istnieją szczególnie trudne okoliczności, na przykład fakt bycia ofiarą przemocy domowej w trakcie trwania małżeństwa lub zarejestrowanego związku partnerskiego; lub
d) na mocy porozumienia między współmałżonkami lub partnerami, o których mowa w art. 2 ust. 2 lit. b), lub decyzją sądu współmałżonek lub partner, który nie jest obywatelem państwa członkowskiego, posiada prawo odwiedzin nieletniego dziecka, pod warunkiem że sąd wyznaczył, że odwiedziny muszą odbywać się w przyjmującym państwie członkowskim, oraz tak długo, jak jest to konieczne.
Przed nabyciem prawa stałego pobytu przez zainteresowane osoby ich prawo pobytu podlega wymogowi możliwości wykazania, że są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek, lub posiadają wystarczające środki dla siebie i członków ich [swojej] rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim przez okres pobytu, oraz są objęci ogólnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim, lub są członkami rodziny, już ustanowionej w przyjmującym państwie członkowskim, osoby, która spełnia te wymagania. »Wystarczające środki« zostały zdefiniowane w art. 8 ust. 4.
Członkowie rodziny, o których mowa, zachowują prawo pobytu wyłącznie na indywidualnej podstawie”.
8 W ramach rozdziału IV dyrektywy 2004/38, zatytułowanego „Prawo stałego pobytu”, art. 16, zatytułowany „Zasada ogólna dla obywateli Unii i członków ich rodziny”, stanowi:
„1. Obywatele Unii, którzy legalnie zamieszkują w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat, mają prawo stałego pobytu w tym państwie. Prawo to nie podlega warunkom przewidzianym w rozdziale III.
2. Ustęp 1 stosuje się również do członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich i legalnie zamieszkiwali wraz z obywatelem Unii w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat.
3. Ciągłości pobytu nie naruszają przejściowe okresy nieobecności nieprzekraczające ogółem sześciu miesięcy w roku lub dłuższe okresy nieobecności z powodu obowiązkowej służby wojskowej, lub okres nieobecności obejmujący 12 kolejnych miesięcy z ważnych powodów, na przykład ciąży i porodu, poważnej choroby, studiów, kształcenia zawodowego lub oddelegowania w innym państwie członkowskim lub państwie trzecim.
4. Po nabyciu prawa stałego pobytu można je utracić jedynie w wyniku nieobecności w przyjmującym państwie członkowskim przez okres przekraczający dwa kolejne lata”.
9 Zgodnie z art. 18 tej samej dyrektywy:
„Bez uszczerbku dla art. 17, członkowie rodziny obywatela Unii, do których zastosowanie mają art. 12 ust. 2 i art. 13 ust. 2 i którzy spełniają warunki w nich ustanowione, nabywają prawo stałego pobytu po legalnym zamieszkiwaniu w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat”.
Rozporządzenie nr 1612/68
10 Artykuł 10 rozporządzenia nr 1612/68 stanowi:
„1. Prawo osiedlenia się w innym państwie członkowskim wraz z pracownikiem, który jest obywatelem państwa członkowskiego i jest zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają następujące osoby, bez względu na przynależność państwową:
a) współmałżonek oraz zstępni poniżej 21 roku życia lub pozostający na utrzymaniu pracownika;
b) wstępni pracownika lub jego współmałżonka, pozostający na jego utrzymaniu.
2. Państwa członkowskie ułatwiają przyjęcie członka rodziny, którego nie dotyczy przepis ust. 1, jeżeli pozostaje on na utrzymaniu pracownika lub w kraju pochodzenia i zamieszkuje z nim we wspólnym gospodarstwie domowym.
3. Do celów ust. 1 i 2 pracownik powinien dysponować dla swojej rodziny lokalem o standardzie przyjętym dla pracowników krajowych w regionie, w którym jest zatrudniony, przy czym przepis niniejszy nie może powodować dyskryminacji pracowników krajowych względem pracowników z innych państw członkowskich”.
C – Prawo irlandzkie
11 European Communities (Free Movement of Persons) Regulations 2006 [rozporządzenie w sprawie Wspólnot Europejskich (swobodny przepływ osób) z 2006 r., SI 2006, nr 656, zwane dalej „rozporządzeniem z 2006 r.”] wprowadza w życie w prawie irlandzkim przepisy dyrektywy 2004/38.
12 Artykuł 12 rzeczonego rozporządzenia przeprowadza transpozycję art. 16 tej dyrektywy.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
13 Ewaen Fred Ogieriakhi jest obywatelem nigeryjskim, który przybył do Irlandii w maju 1998 r. i w tym samym czasie wystąpił z wnioskiem o udzielenie azylu politycznego. W maju 1999 r. zawarł związek małżeński z obywatelką Francji – L. Georges. W następstwie zawarcia małżeństwa wycofał wniosek o udzielenie azylu i otrzymał dokument pobytowy na okres od 11 października 1999 r. do 11 października 2000 r. Z upływem tego terminu wystąpił o przedłużenie dokumentu pobytowego; został mu on wydany na okres od 11 października 2000 r. do 11 października 2004 r.
14 W latach 1999–2001 E.F. Ogieriakhi i jego żona zamieszkiwali wspólnie w Dublinie (Irlandia) w mieszkaniach na wynajem pod różnymi adresami.
15 Wkrótce po sierpniu 2001 r. L. Georges opuściła miejsce zamieszkania małżonków i zamieszkała z innym mężczyzną. Następnie miejsce to opuścił również E.F. Ogieriakhi, w celu zamieszkania z obywatelką Irlandii, panią Madden, z którą ma dziecko, urodzone w grudniu 2003 r. Bezsporne jest, że począwszy od roku 2002, L. Georges nie miała żadnego udziału w zapewnieniu lub udostępnieniu lokalu E.F. Ogieriakhiemu.
16 W okresie od października 1999 r. do października 2004 r., poza jednym miesiącem, L. Georges bądź pracowała, bądź otrzymywała z systemu zabezpieczenia społecznego świadczenia uzależnione od spełnienia przesłanki poszukiwania pracy. W grudniu 2004 r. opuściła ona Irlandię i definitywnie powróciła do Francji.
17 W styczniu 2009 r. został orzeczony rozwód E.F. Ogieriakhiego i L. Georges. W lipcu tego samego roku E.F. Ogieriakhi zawarł związek małżeński z p. Madden. Następnie w 2012 r. E.F. Ogieriakhi uzyskał w drodze naturalizacji obywatelstwo irlandzkie.
18 We wrześniu 2004 r. E.F. Ogieriakhi wystąpił o przedłużenie dokumentu pobytowego. Wniosek ten został jednak oddalony z tego powodu, że E.F. Ogieriakhi nie potrafił wykazać, iż L. Georges, pracując i zamieszkując w Irlandii, wykonywała w tym czasie prawa wywodzone z traktatu UE, ponieważ dowody będące w dyspozycji Minister for Justice and Equality wskazywały, że w grudniu 2004 r. powróciła ona do Paryża (Francja) w celu wykonywania tam zatrudnienia.
19 W połowie roku 2007, a więc w czasie, gdy upłynął już termin transpozycji dyrektywy 2004/38, E.F. Ogieriakhi złożył wniosek o wydanie mu dokumentu pobytowego na pobyt stały w Irlandii, powołując się na fakt, że ukończył nieprzerwany okres pięciu lat legalnego pobytu, to jest okres od roku 1999 do roku 2004, ze względu na pozostawanie w tym okresie w związku małżeńskim z L. Georges.
20 We wrześniu 2007 r. wniosek ten został oddalony przez Minister for Justice and Equality, który uznał, że E.F. Ogieriakhiemu nie przysługuje w Irlandii prawo pobytu na podstawie przepisów rozporządzenia z 2006 r. z uwagi na brak dowodu potwierdzającego, iż jego małżonka nadal wykonywała w rzeczonym okresie i w tym państwie członkowskim prawa wywodzone z traktatu.
21 W październiku 2007 r. E.F. Ogieriakhi został zwolniony z zajmowanego w An Post (państwowej spółce pocztowej) stanowiska sortowacza pocztowego z tego powodu, że nie przysługiwało mu żadne prawo pobytu w Irlandii.
22 Uważając, że nabył w tym państwie prawo stałego pobytu, E.F. Ogieriakhi złożył na decyzję Minister for Justice and Equality skargę, która w styczniu 2008 r. została przez High Court oddalona z tym uzasadnieniem, że rozporządzenie z 2006 r. nie ma zastosowania do pobytów poprzedzających jego wejście w życie.
23 Ewaen Fred Ogieriakhi nie wniósł zrazu odwołania od tego orzeczenia. Jednak w następstwie wyroku Lassal (C‑162/09, EU:C:2010:592), z którego wynika, że pobyt poprzedzający rok 2006 co do zasady można uznać za spełniający kryterium nieprzerwanego pięcioletniego pobytu, zwrócił się on do Supreme Court o przywrócenie terminu do wniesienia odwołania w celu umożliwienia mu złożenia w tym sądzie apelacji. Orzeczeniem z dnia 18 lutego 2011 r. Supreme Court oddalił ten wniosek, zauważając jednak, że Minister for Justice and Equality zgodził się ponownie rozpoznać swoją wcześniejszą decyzję i że E.F. Ogieriakhi może podjąć wszelkie działania, jakie uważa za użyteczne, w tym również w oparciu o prawo Unii.
24 Minister for Justice and Equality w wyniku ponownego rozpoznania swojej decyzji z września 2007 r. przyznał E.F. Ogieriakhiemu w dniu 7 listopada 2011 r. prawo stałego pobytu na tej podstawie, że spełnił on wszystkie istotne przesłanki przewidziane w rozporządzeniu z 2006 r.
25 Powołując się na orzecznictwo wywodzące się z wyroku Francovich i in. (EU:C:1991:428), E.F. Ogieriakhi wniósł wówczas do High Court skargę o odszkodowanie, chcąc uzyskać naprawienie szkody poniesionej w wyniku podnoszonego braku prawidłowej transpozycji przepisów dyrektywy 2004/38 do prawa krajowego. Żądanie to motywowane jest w szczególności stratami poniesionymi przez E.F. Ogieriakhiego w wyniku rozwiązania z nim umowy o pracę, co nastąpiło w dniu 24 października 2007 r. z uwagi na brak prawa pobytu E.F. Ogieriakhiego w Irlandii.
26 Sąd odsyłający, inicjując niniejszą sprawę, uznał, że skarga wniesiona przez E.F. Ogieriakhiego w oparciu o orzecznictwo wywodzące się z wyroku Francovich i in. (EU:C:1991:428), którego podstawę stanowi zarzut nieprawidłowej transpozycji prawa Unii (obejmujący również nieprawidłowe stosowanie tego prawa), zasadza się na warunku wykazania przez E.F. Ogieriakhiego, że na dzień zwolnienia przez An Post w październiku 2007 r. był on beneficjentem prawa pobytu przez nieprzerwany okres przynajmniej pięciu lat (w całości lub w części, przed rokiem 2006 lub po nim), a ponadto, że to prawo pobytu wynikało z prawa Unii.
27 W tych okolicznościach High Court postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy można stwierdzić, że współmałżonek obywatela Unii, który w przedmiotowym czasie sam nie był obywatelem państwa członkowskiego, »legalnie zamieszkiwał wraz z obywatelem Unii w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat« w rozumieniu art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 […], w okolicznościach, kiedy para zawarła związek małżeński w maju 1999 r., kiedy prawo pobytu zostało przyznane w październiku 1999 r., kiedy najpóźniej na początku 2002 r. strony zdecydowały się zamieszkać oddzielnie i kiedy obydwoje współmałżonkowie zaczęli mieszkać z całkowicie innymi partnerami pod koniec 2002 r.?
2) Jeżeli odpowiedź udzielona na pytanie pierwsze jest twierdząca, i mając na uwadze, że obywatel państwa trzeciego, który twierdzi, iż posiada prawo stałego pobytu zgodnie z art. 16 ust. 2 w oparciu o pięcioletni nieprzerwany pobyt przed rokiem 2006 r., musi również wykazać, że jego pobyt był zgodny między innymi z wymogami art. 10 ust. 3 rozporządzenia […] nr 1612/68, to czy fakt, że podczas trwania tego domniemanego pięcioletniego okresu obywatel Unii opuścił miejsce zamieszkania małżonków, a obywatel państwa trzeciego zaczął następnie zamieszkiwać z inną osobą w nowym lokalu rodzinnym, który nie był mu zapewniony czy udostępniony przez będącego obywatelem Unii (byłego) współmałżonka, oznacza, że rzeczone wymogi art. 10 ust. 3 nie zostały tym samym spełnione?
3) Jeżeli odpowiedź udzielona na pytanie pierwsze jest twierdząca, a odpowiedź udzielona na pytanie drugie jest przecząca, to – do celów oceny, czy państwo członkowskie dokonało nieprawidłowej transpozycji lub też w jakiś inny sposób nie zastosowało prawidłowo wymogów art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 – czy fakt, iż sąd krajowy, przed którym toczy się sprawa o odszkodowanie za naruszenie prawa Unii, uznał za konieczne wystąpienie z odesłaniem prejudycjalnym w kwestii merytorycznej uprawnienia powoda do posiadania prawa stałego pobytu, jest sam w sobie czynnikiem, jaki sąd ten powinien wziąć pod uwagę przy ustalaniu, czy miało miejsce oczywiste naruszenie prawa Unii?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego
28 Poprzez dwa pierwsze pytania prejudycjalne, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 powinien być interpretowany w ten sposób, że obywatela państwa trzeciego, który nieprzerwanie przez okres pięciu lat przed dniem transpozycji tej dyrektywy przebywał w jednym z państw członkowskich w charakterze małżonka obywatela Unii będącego pracownikiem w tym państwie członkowskim, należy uważać za osobę, która nabyła prawo stałego pobytu przewidzianego w tym przepisie, nawet jeżeli w trakcie tego okresu małżonkowie zdecydowali się rozstać i zamieszkać z innymi partnerami, a lokal zajmowany przez rzeczonego obywatela nie był mu zapewniony czy udostępniony przez jego małżonka będącego obywatelem Unii.
29 Tytułem wstępu należy przypomnieć, że Trybunał orzekł, iż do celów uzyskania prawa stałego pobytu przewidzianego w art. 16 dyrektywy 2004/38 należy uwzględniać także okresy pięciu lat nieprzerwanego pobytu, które dobiegły końca przed upływem terminu do dokonania transpozycji tej dyrektywy, czyli przed dniem 30 kwietnia 2006 r., zgodnie z przepisami prawa Unii obowiązującymi przed tą datą (wyrok Lassal, EU:C:2010:592, pkt 40).
30 W tym względzie należy wskazać, że wyrażenie „przepisy prawa Unii obowiązujące przed” dyrektywą 2004/38, o którym mowa w pkt 40 wyroku Lassal (EU:C:2010:592), należy rozumieć jako odnoszące się do przepisów, które dyrektywa ta skodyfikowała, zmieniła i uchyliła (wyrok Alarape i Tijani, C‑529/11, EU:C:2013:290, pkt 47).
31 Ponadto Trybunał orzekł, że wyłącznie okresy pobytu spełniające warunki przewidziane przez dyrektywę 2004/38 mogą być wzięte pod uwagę do celów nabycia przez członków rodziny obywatela Unii, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, prawa stałego pobytu w rozumieniu tej dyrektywy (wyrok Alarape i Tijani, EU:C:2013:290, pkt 42).
32 Wynika stąd, że w sytuacji gdy pięcioletni okres nieprzerwanego pobytu został w całości lub w części ukończony przed końcową datą transpozycji dyrektywy 2004/38, możliwość powołania się na prawo stałego pobytu na podstawie art. 16 ust. 2 tej dyrektywy jest uzależniona od spełnienia zarówno przesłanek przewidzianych w tej dyrektywie, jak i przesłanek przewidzianych w prawie Unii obowiązującym w okresie, gdy pobyt miał miejsce.
33 Jako że uregulowaniem obowiązującym w czasie, gdy miały miejsce okoliczności faktyczne, było rozporządzenie nr 1612/68, należy w pierwszej kolejności ustalić, czy pięcioletni okres nieprzerwanego pobytu ukończony przez E.F. Ogieriakhiego spełnia przesłanki ustanowione w dyrektywie 2004/38, a w dalszej kolejności – czy okres ten spełnia także przesłanki przewidziane w rzeczonym rozporządzeniu.
34 W tej kwestii należy wskazać, że podczas analizy art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 Trybunał stwierdził, iż nabycie prawa stałego pobytu przez członków rodziny obywatela Unii, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, zależy w każdym razie od tego, po pierwsze, czy obywatel ten sam spełnia warunki określone w art. 16 ust. 1 tej dyrektywy, i po drugie, czy wspomniani członkowie zamieszkiwali z nim w rozpatrywanym okresie (wyrok Alarape i Tijani, EU:C:2013:290, pkt 34).
35 W postępowaniu głównym poza sporem jest, że przez cały okres, którego sprawa dotyczy, L. Georges spełniała przesłanki z art. 16 ust. 1 dyrektywy 2004/38.
36 W zakresie, w jakim art. 16 ust. 2 tej dyrektywy uzależnia nabycie prawa stałego pobytu przez członków rodziny obywatela Unii od spełnienia przesłanki zamieszkiwania „z” tym obywatelem przez nieprzerwany okres pięciu lat, powstaje pytanie, czy rozłączenie małżonków w trakcie rozpatrywanego okresu wobec braku nie tylko wspólnego zamieszkiwania, ale przede wszystkim rzeczywistego wspólnego pożycia małżeńskiego, stoi na przeszkodzie uznaniu, że przesłanka ta została spełniona.
37 W tej kwestii należy wskazać, że Trybunał stwierdził już, iż małżeństwo nie może zostać uznane za zakończone dopóty, dopóki nie zostanie rozwiązane przez właściwy organ, a nie ma to miejsca w przypadku małżonków żyjących po prostu w rozłączeniu, nawet jeżeli mają oni zamiar późniejszego przeprowadzenia rozwodu, w związku z czym małżonek niekoniecznie musi na stałe zamieszkiwać z obywatelem Unii, aby uzyskać pochodne prawo pobytu (wyroki: Diatta, 267/83, EU:C:1985:67, pkt 20, 22; Iida, C‑40/11, EU:C:2012:691, pkt 58).
38 Zatem okoliczność, że w trakcie okresu od 11 października 1999 r. do 11 października 2004 r. małżonkowie nie tylko zaprzestali wspólnie zamieszkiwać, ale też zamieszkiwali z innymi partnerami, nie ma znaczenia dla celów nabycia przez E.F. Ogieriakhiego prawa stałego pobytu na podstawie art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38.
39 Skoro bowiem do stycznia 2009 r. małżonkowie pozostawali w związku małżeńskim w państwie członkowskim, w którym L. Georges wykonywała we wspomnianym okresie prawo do swobodnego przepływu, nie można uznać, że E.F. Ogieriakhi utracił status małżonka obywatelki Unii towarzyszącego jej lub do niej dołączającego w tym państwie członkowskim i spełniającego w ten sposób kryteria z art. 7 ust. 2 rzeczonej dyrektywy.
40 Wykładnia taka pozostaje ponadto w zgodzie z koniecznością niedokonywania wykładni dyrektywy 2004/38 w sposób zawężający i niepozbawiania jej skuteczności (effet utile). W tej kwestii należy zauważyć, że jeżeli wykładni art. 16 ust. 2 tej dyrektywy dokonywano by w sposób literalny, to obywatel państwa trzeciego mógłby stać się szczególnie bezbronny wobec środków jednostronnie podejmowanych przez współmałżonka, co byłoby sprzeczne z duchem dyrektywy, której jednym z celów jest właśnie, w myśl jej motywu 15, zaoferowanie ochrony prawnej członkom rodziny obywateli Unii, którzy przebywają w przyjmującym państwie członkowskim, w celu umożliwienia im, w określonych przypadkach i pod określonymi warunkami, zachowania prawa pobytu wyłącznie na indywidualnej podstawie.
41 Jednak wykładnia art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38, zgodnie z którą dla celów nabycia prawa stałego pobytu obowiązek zamieszkiwania z obywatelem Unii mógłby zostać uznany za spełniony wyłącznie w dokładnie określonym przypadku, gdy małżonek zamieszkujący z obywatelem Unii w przyjmującym państwie członkowskim nie zerwał wspólnoty pożycia małżeńskiego z tym obywatelem, okazuje się niespójna ze wspomnianym celem tej dyrektywy, w szczególności w odniesieniu do praw byłych małżonków w dziedzinie prawa pobytu, przyznanych im w razie rozwodu, pod pewnymi warunkami, w art. 13 i 18 tej dyrektywy.
42 Jak bowiem zauważył rzecznik generalny w pkt 49–53 opinii, wykładnia taka spowodowałaby stosowanie wobec obywateli państw trzecich w przypadku rozwodu uregulowania korzystniejszego niż uregulowanie stosowane w przypadku rozłączenia, podczas gdy w tym ostatnim przypadku obywatel ten nadal pozostaje w związku małżeńskim, a więc nadal jest członkiem rodziny obywatela Unii w rozumieniu dyrektywy 2004/38.
43 Jeżeli chodzi o przesłanki ustanowione w rozporządzeniu nr 1612/68, powstaje w szczególności pytanie, czy ustanowiona w art. 10 ust. 3 rzeczonego rozporządzenia przesłanka, by pracownik będący obywatelem państwa członkowskiego dysponował dla swojej rodziny lokalem o standardzie przyjętym dla pracowników krajowych w regionie, w którym jest on zatrudniony, jest spełniona w sytuacji, gdy pracownik ten opuścił lokal zajmowany przez rodzinę, a współmałżonek wyprowadził się w celu zamieszkania z innym partnerem w nowym lokalu, który nie został zapewniony ani udostępniony temu małżonkowi przez tego pracownika.
44 W tej kwestii należy wskazać, że Trybunał miał już sposobność sprecyzowania znaczenia art. 10 ust. 3 rozporządzenia nr 1612/68 w świetle celu tego rozporządzenia, którym jest ułatwianie swobody przepływu pracowników.
45 I tak, w pkt 18 wyroku Diatta (EU:C:1985:67) Trybunał orzekł, że artykuł ten, który stanowi, iż członek rodziny migrującego pracownika ma prawo osiedlić się wraz z nim, wymaga nie tego, by dany członek rodziny mieszkał stale z tym pracownikiem, ale jedynie tego, by lokal, którym dysponuje pracownik, odpowiadał standardowi właściwemu dla przyjęcia jego rodziny. Nie można zatem w sposób dorozumiany przyjmować wymogu istnienia jednego stałego lokalu, w którym zamieszkuje rodzina.
46 Ponadto Trybunał wskazał, że art. 10 ust. 3 rozporządzenia nr 1612/68 należy interpretować w ten sposób, że przesłanka dysponowania lokalem o przyjętym standardzie istnieje wyłącznie jako warunek przyjęcia każdego członka rodziny przez pracownika (wyrok Komisja/Niemcy, 249/86, EU:C:1989:204, pkt 12), a zatem w każdym razie oceny przestrzegania tego przepisu można dokonywać wyłącznie na dzień, w którym obywatel państwa trzeciego rozpoczął wspólne pożycie z małżonkiem będącym obywatelem Unii w przyjmującym państwie członkowskim; w niniejszej sprawie miało to miejsce w roku 1999.
47 W świetle całości powyższych rozważań na dwa pierwsze pytania należy udzielić następującej odpowiedzi: art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 powinien być interpretowany w ten sposób, że obywatela państwa trzeciego, który nieprzerwanie przez okres pięciu lat przed dniem transpozycji tej dyrektywy przebywał w jednym z państw członkowskich w charakterze małżonka obywatela Unii będącego pracownikiem w tym państwie członkowskim, należy uważać za osobę, która nabyła prawo stałego pobytu przewidzianego w tym przepisie, nawet jeżeli w trakcie tego okresu małżonkowie zdecydowali się rozstać i zamieszkać z innymi partnerami, a lokal zajmowany przez rzeczonego obywatela nie był mu od tej pory zapewniony lub udostępniony przez jego małżonka będącego obywatelem Unii.
W przedmiocie pytania trzeciego
48 Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy okoliczność, że w ramach skargi odszkodowawczej wniesionej w związku z naruszeniem prawa Unii sąd krajowy uznał za konieczne wystąpienie z pytaniem prejudycjalnym dotyczącym prawa Unii rozpatrywanego w sporze, należy uważać za czynnik decydujący przy ustalaniu, czy ma miejsce oczywiste naruszenie tego prawa przez państwo członkowskie.
49 Tytułem wstępu należy przypomnieć, że zasada odpowiedzialności państwa członkowskiego za szkody wyrządzone jednostkom wskutek naruszenia przez państwo prawa Unii jest nierozerwalnie związana z systemem traktatu (wyroki: Francovich i in., EU:C:1991:428, pkt 35; Brasserie du pêcheur i Factortame, C‑46/93 i C‑48/93, EU:C:1996:79, pkt 31; a także British Telecommunications, C‑392/93, EU:C:1996:131, pkt 38).
50 Należy również przypomnieć, że Trybunał orzekł także, iż prawo do odszkodowania jest przez prawo Unii uznane wówczas, gdy spełnione są trzy przesłanki, to jest gdy celem naruszonej normy prawnej jest przyznanie prawa jednostkom, gdy naruszenie jest wystarczająco istotne oraz gdy istnieje bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem zobowiązania nałożonego na państwo i szkodą poniesioną przez osoby poszkodowane (wyrok Brasserie du pêcheur i Factortame, EU:C:1996:79, pkt 51).
51 Jeżeli chodzi o drugą przesłankę, Trybunał – po wskazaniu, że decydującym kryterium dla uznania, iż naruszenie prawa Unii jest wystarczająco istotne, jest oczywiste i poważne wykroczenie przez państwo członkowskie poza granice przysługujących mu uprawnień dyskrecjonalnych – podał kryteria, które mogą brać pod uwagę sądy krajowe wyłącznie właściwe do dokonywania ustaleń faktycznych w postępowaniach głównych oraz do stwierdzenia będących ich przedmiotem naruszeń prawa Unii, takie jak stopień jasności i precyzji naruszonej normy (wyrok Brasserie du pêcheur i Factortame, EU:C:1996:79, pkt 55, 56, 58).
52 Trybunał jednak wielokrotnie powtarzał, że sądom krajowym przysługuje jak najszersze uprawnienie do wystąpienia do Trybunału, jeśli uznają one, że w zawisłej przed nimi sprawie pojawiły się pytania związane z wykładnią lub oceną ważności przepisów prawa Unii (wyrok Križan i in., C‑416/10, EU:C:2013:8, pkt 64).
53 Ponadto, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 62 opinii, sam fakt przedłożenia pytania nie może ograniczyć swobody sądu orzekającego co do istoty. Odpowiedź na pytanie, czy naruszenie prawa Unii jest wystarczająco istotne, wynika bowiem nie z samego wykonania uprawnienia przewidzianego w art. 267 TFUE, ale z wykładni sformułowanej przez Trybunał.
54 Należy wskazać, że przyznane sądom krajowym uprawnienie do występowania do Trybunału, gdy uważają to za konieczne w celu uzyskania wykładni przepisu prawa Unii, nawet jeżeli pytanie było już rozpoznawane, okazałoby się bez wątpienia ograniczone, gdyby wykonanie takiego uprawnienia było decydujące dla stwierdzenia, czy miało miejsce oczywiste naruszenie prawa Unii w celu ustalenia ewentualnej odpowiedzialności danego państwa członkowskiego za naruszenie prawa Unii. Tak więc tego rodzaju skutek podważałby system, cel oraz cechy szczególne postępowania w sprawie odesłania prejudycjalnego.
55 W świetle powyższych okoliczności na pytanie trzecie należy udzielić następującej odpowiedzi: okoliczność, że w ramach skargi odszkodowawczej wniesionej w związku z naruszeniem prawa Unii sąd krajowy uznał za konieczne wystąpienie z pytaniem prejudycjalnym dotyczącym prawa Unii rozpatrywanego w postępowaniu głównym, nie może być uważana za czynnik decydujący przy ustalaniu, czy ma miejsce oczywiste naruszenie tego prawa przez państwo członkowskie.
W przedmiocie kosztów
56 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG, powinien być interpretowany w ten sposób, że obywatela państwa trzeciego, który nieprzerwanie przez okres pięciu lat przed dniem transpozycji tej dyrektywy przebywał w jednym z państw członkowskich w charakterze małżonka obywatela Unii będącego pracownikiem w tym państwie członkowskim, należy uważać za osobę, która nabyła prawo stałego pobytu przewidzianego w tym przepisie, nawet jeżeli w trakcie tego okresu małżonkowie zdecydowali się rozstać i zamieszkać z innymi partnerami, a lokal zajmowany przez rzeczonego obywatela nie był mu od tej pory zapewniony lub udostępniony przez jego małżonka będącego obywatelem Unii.
2) Okoliczność, że w ramach skargi odszkodowawczej wniesionej w związku z naruszeniem prawa Unii sąd krajowy uznał za konieczne wystąpienie z pytaniem prejudycjalnym dotyczącym prawa Unii rozpatrywanego w postępowaniu głównym, nie może być uważana za czynnik decydujący przy ustalaniu, czy ma miejsce oczywiste naruszenie tego prawa przez państwo członkowskie.
Podpisy