ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τμήμα μείζονος συνθέσεως)
της 17ης Ιουλίου 2014 (*)
«Χώρος ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης — Οδηγία 2008/115/ΕΚ — Κοινοί κανόνες και διαδικασίες που εφαρμόζονται στα κράτη μέλη για την επιστροφή των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών — Άρθρο 16, παράγραφος 1 — Κράτηση ενόψει απομακρύνσεως — Κράτηση σε σωφρονιστικό κατάστημα — Δυνατότητα κρατήσεως υπηκόου τρίτης χώρας, κατόπιν συναινέσεώς του, μαζί με κρατουμένους του κοινού δικαίου»
Στην υπόθεση C‑474/13,
με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Bundesgerichtshof (Γερμανία) με απόφαση της 11ης Ιουλίου 2013, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 3 Σεπτεμβρίου 2013, στο πλαίσιο της δίκης
Thi Ly Pham
κατά
Stadt Schweinfurt, Amt für Meldewesen und Statistik,
ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (τμήμα μείζονος συνθέσεως),
συγκείμενο από τους Β. Σκουρή, Πρόεδρο, K. Lenaerts, Αντιπρόεδρο, A. Tizzano, R. Silva de Lapuerta, T. von Danwitz, A. Borg Barthet και M. Safjan, προέδρους τμήματος, A. Rosas, Γ. Αρέστη (εισηγητή), J. Malenovský, D. Šváby, C. Vajda και S. Rodin, δικαστές,
γενικός εισαγγελέας: Y. Bot
γραμματέας: K. Malacek, υπάλληλος διοικήσεως,
έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία και κατόπιν της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως της 8ης Απριλίου 2014,
λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:
– η Thi Ly Pham, εκπροσωπούμενη από τον M. Sack, Rechtsanwalt,
– ο Stadt Schweinfurt, Amt für Meldewesen und Statistik, εκπροσωπούμενος από τον J. von Lackum,
– η Γερμανική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον T. Henze,
– η Ολλανδική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τις M. de Ree, M. Bulterman και H. Stergiou,
– η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τον G. Wils και τη Μ. Κοντού-Durande,
αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 30ής Απριλίου 2014,
εκδίδει την ακόλουθη
Απόφαση
1 Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 16, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/115/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16ης Δεκεμβρίου 2008, σχετικά με τους κοινούς κανόνες και διαδικασίες στα κράτη μέλη για την επιστροφή των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών (ΕΕ L 348, σ. 98).
2 Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ της Τ. L. Pham και του Stadt Schweinfurt, Amt für Meldewesen und Statistik (Δήμου του Schweinfurt, υπηρεσία δημοτολογίου και στατιστικής) σχετικά με τη νομιμότητα της αποφάσεως περί κρατήσεώς της ενόψει απομακρύνσεως.
Το νομικό πλαίσιο
Το δίκαιο της Ένωσης
3 Η αιτιολογική σκέψη 17 της οδηγίας 2008/115 ορίζει τα εξής:
«Οι υπήκοοι τρίτων χωρών που τίθενται υπό κράτηση θα πρέπει να τυγχάνουν ανθρώπινης και αξιοπρεπούς μεταχείρισης, με σεβασμό των θεμελιωδών τους δικαιωμάτων και σύμφωνα με το διεθνές και εθνικό δίκαιο. Με την επιφύλαξη της αρχικής σύλληψης από τις αρχές επιβολής του νόμου, που ρυθμίζεται από την εθνική νομοθεσία, η κράτηση θα πρέπει κατά κανόνα να γίνεται σε ειδικές εγκαταστάσεις κράτησης.»
4 Το άρθρο 1 της εν λόγω οδηγίας, με τίτλο «Αντικείμενο», προβλέπει τα ακόλουθα:
«Η παρούσα οδηγία θεσπίζει τους κοινούς κανόνες και διαδικασίες που εφαρμόζουν τα κράτη μέλη για την επιστροφή των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών, σύμφωνα με τα θεμελιώδη δικαιώματα, ως γενικές αρχές του κοινοτικού και του διεθνούς δικαίου, συμπεριλαμβανομένων των υποχρεώσεων προστασίας των προσφύγων και των υποχρεώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα.»
5 Το άρθρο 15 της ίδιας οδηγίας, που επιγράφεται «Κράτηση», ορίζει τα εξής:
«1. Εκτός εάν στη συγκεκριμένη περίπτωση δύνανται να εφαρμοσθούν αποτελεσματικά άλλα επαρκή αλλά λιγότερο αναγκαστικά μέτρα, τα κράτη μέλη μπορούν να θέτουν απλώς υπό κράτηση υπήκοο τρίτης χώρας υποκείμενο σε διαδικασίες επιστροφής, για την προετοιμασία της επιστροφής και/ή τη διεκπεραίωση της διαδικασίας απομάκρυνσης, ιδίως όταν:
α) υπάρχει κίνδυνος διαφυγής, ή
β) ο συγκεκριμένος υπήκοος τρίτης χώρας αποφεύγει ή παρεμποδίζει την προετοιμασία της επιστροφής ή τη διαδικασία απομάκρυνσης.
Οιαδήποτε κράτηση έχει τη μικρότερη δυνατή διάρκεια και διατηρείται μόνο καθόσον χρόνο η διαδικασία απομάκρυνσης εξελίσσεται και εκτελείται με τη δέουσα επιμέλεια.
[...]
5. Η κράτηση εξακολουθεί καθ’ όλη τη χρονική περίοδο κατά την οποία πληρούνται οι όροι της παραγράφου 1 και είναι αναγκαία για να διασφαλισθεί η επιτυχής απομάκρυνση. Κάθε κράτος μέλος καθορίζει περιορισμένη περίοδο κράτησης, η οποία δεν μπορεί να υπερβαίνει το εξάμηνο.
6. Τα κράτη μέλη δεν μπορούν να παρατείνουν το χρονικό διάστημα που αναφέρεται στην παράγραφο 5 παρά μόνο για περιορισμένο χρόνο που δεν υπερβαίνει τους δώδεκα μήνες σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο σε περιπτώσεις κατά τις οποίες, παρ’ όλες τις εύλογες προσπάθειές τους, η επιχείρηση απομάκρυνσης είναι πιθανόν να διαρκέσει περισσότερο επειδή:
α) ο συγκεκριμένος υπήκοος της τρίτης χώρας αρνείται να συνεργασθεί, ή
β) καθυστερεί η λήψη αναγκαίων εγγράφων από τρίτες χώρες.»
6 Το άρθρο 16 της οδηγίας 2008/115, με τίτλο «Όροι κράτησης», ορίζει, στην παράγραφο 1, τα ακόλουθα:
«Η κράτηση λαμβάνει χώρα κατά κανόνα σε ειδικές εγκαταστάσεις κράτησης. Οσάκις κράτος μέλος δεν μπορεί να εξασφαλίσει διαμονή σε ειδικές εγκαταστάσεις κράτησης και είναι υποχρεωμένο να χρησιμοποιεί σωφρονιστικό κατάστημα, οι υπό κράτηση υπήκοοι τρίτων χωρών κρατούνται χωριστά από τους κρατουμένους του κοινού δικαίου.»
Το γερμανικό δίκαιο
7 Το άρθρο 62a, παράγραφος 1, του νόμου περί διαμονής, επαγγελματικής δραστηριότητας και ενσωματώσεως των αλλοδαπών στο ομοσπονδιακό έδαφος (Gesetz über den Aufenthalt, die Erwerbstätigkeit und die Integration von Ausländern im Bundesgebiet), της 30ής Ιουλίου 2004 (BGBl. 2004 I, σ. 1950), όπως έχει τροποποιηθεί (BGBl. 2011 I, σ. 2258, στο εξής: AufenthG), που μεταφέρει το άρθρο 16, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/115 στην εσωτερική έννομη τάξη, ορίζει τα ακόλουθα:
«Η κράτηση ενόψει απομακρύνσεως λαμβάνει χώρα κατά κανόνα σε ειδικές εγκαταστάσεως κρατήσεως. Οσάκις ένα ομόσπονδο κράτος δεν διαθέτει ειδικές εγκαταστάσεις κρατήσεως, είναι δυνατή η κράτηση σε άλλα σωφρονιστικά καταστήματα του ομόσπονδου αυτού κράτους· στην περίπτωση αυτή, τα υπό κράτηση πρόσωπα εν αναμονή της απομακρύνσεώς τους πρέπει να κρατούνται χωριστά από τους λοιπούς κρατουμένους.»
Η διαφορά της κύριας δίκης και το προδικαστικό ερώτημα
8 Η Thi Ly Pham, υπήκοος Βιετνάμ, εισήλθε στη Γερμανία χωρίς έγγραφα ταυτότητας και τίτλο διαμονής. Στις 29 Μαρτίου 2012 αποφασίστηκε η ενόψει απομακρύνσεως κράτησή της έως τις 28 Ιουνίου 2012. Με γραπτή δήλωση της 30ής Μαρτίου 2012, συναίνεσε να κρατηθεί σε σωφρονιστικό κατάστημα μαζί με κρατουμένους του κοινού δικαίου, διότι επιθυμούσε να βρίσκεται σε επαφή με ομοεθνείς της που κρατούνταν στο κατάστημα αυτό.
9 Με διάταξη της 25ης Ιουνίου 2012, το Amtsgericht Nürnberg παρέτεινε τη διάρκεια της ενόψει απομακρύνσεως κρατήσεως της Thi Ly Pham έως τις 10 Ιουλίου 2012. Το ένδικο βοήθημα το οποίο η ανωτέρω άσκησε κατά της διατάξεως αυτής απορρίφθηκε με διάταξη του Landgericht Nürnberg της 5ης Ιουλίου 2012. Αφού πράγματι απελάθηκε στο Βιετνάμ στις 10 Ιουλίου 2012, η Thi Ly Pham ζητεί, με το ένδικο βοήθημα που άσκησε ενώπιον του Bundesgerichtshof, να αναγνωριστεί ότι οι εν λόγω διατάξεις περί παρατάσεως της κρατήσεώς της στο εν λόγω σωφρονιστικό κατάστημα προσέβαλαν τα δικαιώματά της.
10 Κατά το Bundesgerichtshof, λαμβανομένης υπόψη της προσβολής ιδιαιτέρως σημαντικού θεμελιώδους δικαιώματος, τα ένδικα βοηθήματα κατά στερητικού της ελευθερίας μέτρου είναι δυνατόν να ασκηθούν ακόμα και μετά την εκτέλεση του μέτρου, καθόσον το ενδιαφερόμενο πρόσωπο έχει άξιο προστασίας συμφέρον στην αναγνώριση του παρανόμου χαρακτήρα ενός στερητικού της ελευθερίας μέτρου έστω και μετά την εκτέλεσή του.
11 Το Δικαστήριο αυτό επισημαίνει ότι, καταρχήν, η κράτηση υπηκόου τρίτης χώρας, κατά του οποίου έχουν κινηθεί διαδικασίες επιστροφής, σε σωφρονιστικό κατάστημα μαζί με κρατουμένους του κοινού δικαίου αντιβαίνει στο άρθρο 16, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/115 καθώς και στο άρθρο 62a του AufenthG, με το οποίο η εν λόγω διάταξη μεταφέρθηκε στο εθνικό δίκαιο. Ωστόσο, η κράτηση αυτή είναι νόμιμη αν το άρθρο 16, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/115 ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι τα κράτη μέλη διαθέτουν κατά την εφαρμογή της διατάξεως αυτής κάποια διακριτική ευχέρεια, η οποία τους παρέχει τη δυνατότητα να λαμβάνουν υπόψη τη συναίνεση του ενδιαφερομένου υπηκόου ως προς την κράτησή του μαζί με τους εν λόγω κρατουμένους.
12 Το Bundesgerichtshof παρατηρεί, αφενός, ότι υφίσταται κίνδυνος καταστρατηγήσεως της υποχρεώσεως διαχωρισμού οσάκις, μεταξύ άλλων, οι εμπλεκόμενες αρχές ζητούν συστηματικά από τους υπηκόους τρίτων χωρών που εμπίπτουν στην οδηγία 2008/115 να υπογράψουν τυποποιημένες δηλώσεις συναινέσεως ή τους ωθούν να παράσχουν τη συναίνεσή τους για την κράτησή τους σε σωφρονιστικό κατάστημα μαζί με κρατουμένους του κοινού δικαίου. Αφετέρου, το δικαστήριο αυτό επισημαίνει ότι η υποχρέωση διαχωρισμού σκοπεί αποκλειστικά στη βελτίωση της καταστάσεως των υπηκόων τρίτων χωρών και ότι οι εν λόγω υπήκοοι τρίτων χωρών θα έπρεπε να μπορούν να παραιτούνται από τη μεταχείριση αυτή αν, αφού ενημερωθούν για το δικαίωμά τους να κρατηθούν χωριστά, επιθυμούν την κράτησή τους με κρατουμένους του κοινού δικαίου ή αν συναινούν προς τούτο ρητώς, μεταξύ άλλων, όπως στην υπό κρίση υπόθεση, λόγω της δυνατότητας διατηρήσεως επαφής με ομοεθνείς ή συνομηλίκους τους. Συναφώς, κατά το γερμανικό δίκαιο, σε περιπτώσεις κρατήσεως για λόγους ασφάλειας στις οποίες προβλέπεται η χωριστή κράτηση των ενδιαφερομένων προσώπων, η νομολογία του Bundesverfassungsgericht (Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο) λαμβάνει υπόψη τη συναίνεση ενός τέτοιου προσώπου ως προς την κράτησή του μαζί με άλλους κρατουμένους.
13 Υπό τις συνθήκες αυτές, το Bundesgerichtshof αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο το ακόλουθο προδικαστικό ερώτημα:
«Συνάδει προς το άρθρο 16, παράγραφος 1, της οδηγίας [2008/115] η ενόψει απομακρύνσεως κράτηση προσώπου μαζί με άλλους κρατουμένους του κοινού δικαίου, στην περίπτωση που το εν λόγω πρόσωπο συναινεί ως προς αυτές τις συνθήκες κρατήσεως;»
Επί του προδικαστικού ερωτήματος
14 Με το ερώτημά του, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν το άρθρο 16, παράγραφος 1, δεύτερη περίοδος, της οδηγίας 2008/115 έχει την έννοια ότι επιτρέπει σε κράτος μέλος την κράτηση υπηκόου τρίτης χώρας σε σωφρονιστικό κατάστημα μαζί με κρατουμένους του κοινού δικαίου όταν ο εν λόγω υπήκοος συναινεί στην κράτηση αυτή.
15 Προκαταρκτικώς παρατηρείται ότι, από τον φάκελο που διαβιβάστηκε στο Δικαστήριο από το αιτούν δικαστήριο, προκύπτει ότι η Thi Ly Pham κρατήθηκε στο σωφρονιστικό κατάστημα κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 62a, παράγραφος 1, του AufenthG.
16 Όμως, από τις σκέψεις 28 έως 31 της αποφάσεως Bero και Bouzalmate (C‑473/13 και C‑514/13, EU:C:2014:2095) προκύπτει ότι η έλλειψη ειδικών εγκαταστάσεων κρατήσεως σε ομόσπονδο κράτος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας δεν μπορεί να δικαιολογήσει, άνευ άλλου τινός, την εφαρμογή της δεύτερης περιόδου του άρθρου 16, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/115.
17 Όσον αφορά την ερμηνεία της διατάξεως αυτής στο πλαίσιο της υποθέσεως της κύριας δίκης, από το γράμμα της προκύπτει ότι η διάταξη αυτή επιβάλλει άνευ αιρέσεων υποχρέωση διαχωρισμού των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών από τους κρατουμένους του κοινού δικαίου οσάκις ένα κράτος μέλος δεν μπορεί να εξασφαλίσει την κράτηση των υπηκόων αυτών σε ειδικές εγκαταστάσεις κρατήσεως.
18 Συναφώς, η Γερμανική Κυβέρνηση, υποστηριζόμενη από την Ολλανδική Κυβέρνηση, υποστηρίζει ότι, δεδομένου ότι ο σκοπός αυτής της υποχρεώσεως διαχωρισμού συνίσταται στην προστασία του συμφέροντος του παρανόμως διαμένοντος υπηκόου τρίτης χώρας και στην εξασφάλιση καλών συνθηκών κρατήσεως, ο ενδιαφερόμενος έχει δικαίωμα να παραιτηθεί από τη χωριστή κράτηση, ιδίως σε περιπτώσεις όπως αυτή της υποθέσεως της κύριας δίκης, στην οποία η ενδιαφερομένη επιθυμούσε να διατηρήσει την επαφή με τους ομοεθνείς της.
19 Επιβάλλεται η διαπίστωση ότι η υποχρέωση διαχωρισμού των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών από τους κρατουμένους του κοινού δικαίου δεν επιδέχεται καμία εξαίρεση και συνιστά εγγύηση του σεβασμού δικαιωμάτων τα οποία ο νομοθέτης της Ένωσης ρητώς αναγνωρίζει στους εν λόγω υπηκόους όσον αφορά τις συνθήκες της ενόψει απομακρύνσεως κρατήσεώς τους σε σωφρονιστικά καταστήματα.
20 Πράγματι, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι η οδηγία 2008/115 επιδιώκει την καθιέρωση μιας αποτελεσματικής πολιτικής απομακρύνσεως και επαναπατρισμού, με βάση κοινούς κανόνες, ώστε η επιστροφή των ενδιαφερομένων να γίνεται με ανθρώπινους όρους και με πλήρη σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων καθώς και της αξιοπρέπειάς τους (αποφάσεις El Dridi, C‑61/11 PPU, EU:C:2011:268, σκέψη 31, και Arslan, C‑534/11, EU:C:2013:343, σκέψη 42).
21 Συναφώς, η υποχρέωση διαχωρισμού των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών από τους κρατουμένους του κοινού δικαίου, την οποία προβλέπει το άρθρο 16, παράγραφος 1, δεύτερη περίοδος, της οδηγίας αυτής, βαίνει πέραν του απλού ειδικού κανόνα εκτελέσεως της κρατήσεως των υπηκόων τρίτων χωρών σε σωφρονιστικά καταστήματα και συνιστά ουσιαστικό όρο της κρατήσεως αυτής, η μη τήρηση του οποίου καθιστά, καταρχήν, την κράτηση μη σύμφωνη προς την εν λόγω οδηγία.
22 Στο πλαίσιο αυτό, τα κράτη μέλη δεν μπορούν να λαμβάνουν υπόψη τη βούληση του ενδιαφερομένου υπηκόου τρίτης χώρας.
23 Κατά συνέπεια, από τις προεκτεθείσες σκέψεις προκύπτει ότι στο υποβληθέν προδικαστικό ερώτημα προσήκει η απάντηση ότι το άρθρο 16, παράγραφος 1, δεύτερη περίοδος, της οδηγίας 2008/115 έχει την έννοια ότι δεν επιτρέπει σε κράτος μέλος την ενόψει απομακρύνσεως κράτηση υπηκόου τρίτης χώρας σε σωφρονιστικό κατάστημα μαζί με κρατουμένους του κοινού δικαίου έστω και αν ο εν λόγω υπήκοος συναινεί στην κράτηση αυτή.
Επί των δικαστικών εξόδων
24 Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.
Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (τμήμα μείζονος συνθέσεως) αποφαίνεται:
Το άρθρο 16, παράγραφος 1, δεύτερη περίοδος, της οδηγίας 2008/115/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16ης Δεκεμβρίου 2008, σχετικά με τους κοινούς κανόνες και διαδικασίες στα κράτη μέλη για την επιστροφή των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών, έχει την έννοια ότι δεν επιτρέπει σε κράτος μέλος την ενόψει απομακρύνσεως κράτηση υπηκόου τρίτης χώρας σε σωφρονιστικό κατάστημα μαζί με κρατουμένους του κοινού δικαίου έστω και αν ο εν λόγω υπήκοος συναινεί στην κράτηση αυτή.
(υπογραφές)