OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PAOLA MENGOZZIEGO
przedstawiona w dniu 19 września 2013 r.(1)
Sprawy połączone C‑231/11 P, C‑232/11 P i C‑233/11 P
Komisja Europejska
przeciwko
Siemens Österreich i in. (C‑231/11 P)
Siemens Transmission & Distribution Ltd (C‑232/11 P)
Siemens Transmission & Distribution SA
i
Nuova Magrini Galileo SpA (C‑233/11 P)
przeciwko
Komisji Europejskiej
Odwołanie – Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek projektów dotyczących rozdzielnic z izolacją gazową – Odpowiedzialność solidarna za zapłatę grzywny – Zakres kompetencji Komisji i sądów krajowych – Pojęcie przedsiębiorstwa – Zasady odpowiedzialności osobistej i indywidualizacji kar i sankcji – Nieograniczone prawo orzekania Sądu – Zasada ne ultra petita – Zasada kontradyktoryjności – Zasada indywidualnego charakteru kar i sankcji – Zasada równego traktowania – Zasady proporcjonalności i kontradyktoryjności
1. Celem wszystkich trzech odwołań będących przedmiotem niniejszego postępowania w sprawach połączonych jest częściowe uchylenie wyroku Sądu z dnia 3 marca 2011 r. w sprawie Siemens AG Österreich i in. przeciwko Komisji(2) (zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”). W wyroku tym Sąd częściowo uchylił, a następnie zmienił decyzję Komisji C(2006) 6762 wersja ostateczna(3) (zwaną dalej „sporną decyzją”), na podstawie której instytucja ta stwierdziła, że w sektorze rozdzielnic z izolacją gazową („gas insulated switch gear”, zwanych dalej „GIS”)(4) istnieje porozumienie antykonkurencyjne, i wymierzyła kary przedsiębiorstwom uczestniczącym w porozumieniu.
2. W pierwszym odwołaniu wniesionym przez Komisję w sprawie C‑231/11 P podniesiono istotny problem prawny, którego rozwiązanie, po pierwsze, może mieć wpływ na równowagę instytucjonalną między organami Unii i państwami członkowskimi, ponieważ dotyczy odpowiednich obszarów kompetencji Komisji i sądów krajowych, a po drugie, może mieć znaczący wpływ na praktyczne zastosowanie przepisów Unii z zakresu konkurencji przez Komisję. W szczególności w swoim odwołaniu Komisja kwestionuje wyrok Sądu w zakresie, w jakim w sytuacji gdy rzeczona instytucja wymierza kary kilku osobom solidarnie za naruszenie reguł konkurencji, wyrok ten przyznaje jej kompetencję i zobowiązuje do ustalenia wewnętrznych stosunków między dłużnikami wymierzonej przez nią grzywny (czyli tzw. stosunków solidarności wewnętrznej(5)), a zatem do określenia dla każdego solidarnie ukaranego podmiotu odpowiedniego udziału w kwocie grzywny, do zapłacenia którego podmiot ten będzie zobowiązany(6).
3. Odwołania drugie (sprawa C‑232/11 P) i trzecie (sprawa C‑233/11 P) zostały wniesione przez trzy spółki ukarane za udział w kartelu dotyczącym GIS i zasadniczo ich celem jest zakwestionowanie grzywien wymierzonych przez Sąd w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania.
I – Okoliczności faktyczne
A – Strony wnoszące odwołanie
4. Drugie i trzecie rozpatrywane odwołania zostały wniesione przez trzy spółki niekwestionujące udziału w kartelu i uczestniczące w okresie działania tego kartelu, tzn. w latach 1988–2004, w wielu złożonych wydarzeniach korporacyjnych, które należy zwięźle przedstawić.
5. W szczególności wnosząca odwołanie w sprawie C‑232/11 P spółka Siemens Transmission & Distribution Ltd (dawniej Reyrolle Ltd, a następnie VA Tech Reyrolle Ltd, zwana dalej „Reyrolle”) w latach 1988–1998 była spółką zależną w grupie Rolls-Royce. W dniu 20 września 1998 r. została ona przejęta przez VA Technologie AG (zwaną dalej „VA Technologie”), która w dniu 13 marca 2001 r. wniosła ją jako wkład – poprzez kontrolowaną w 100% spółkę VA Tech Transmission & Distribution GmbH & Co. KEG (zwaną dalej „KEG”) – w ramach operacji utworzenia nowej spółki, VA Tech Schneider High Voltage GmbH (zwanej dalej „VAS”). Początkowo VAS była kontrolowana w 60% przez VA Technologie AG, a w 40% przez Schneider Electric SA (zwaną dalej „Schneider”)(7).
6. Wnoszące odwołanie w sprawie C‑233/11 P, spółki Siemens Transmission & Distribution SA (zwana dalej „SEHV”) i Nuova Magrini Galileo SpA (zwana dalej „Magrini”), do marca 2001 r. były w 100% kontrolowane przez Schneider. W tym czasie, w ramach utworzenia VAS, Schneider wniosła obie rozpatrywane spółki jako wkład(8).
7. W październiku 2004 r. VA Technologie przejęła od Schneider, za pośrednictwem KEG, całość kapitału zakładowego VAS(9). Wreszcie w 2005 r. Siemens AG, poprzez swoją spółkę zależną Siemens AG Österreich (zwaną dalej „Siemens Österreich”), przejęła całkowitą kontrolę nad grupą, na czele której stała VA Technologie (i która obejmowała VAS, Reyrolle, SEHV, Magrini i KEG, zwaną dalej łącznie „grupą VA Tech”). W wyniku tego przejęcia VA Technologie, a następnie VAS zostały połączone w ramach Siemens Österreich(10).
B – Postępowanie administracyjne i zaskarżona decyzja
8. Z pkt 4–11 zaskarżonego wyroku wynika, że po otrzymaniu wniosku o zwolnienie z grzywien wniesionego w marcu 2004 r.(11), w którym stwierdzono istnienie praktyk antykonkurencyjnych w sektorze GIS, Komisja wszczęła dochodzenie, podczas którego dokonała ustaleń w szczególności w siedzibach spółek należących do grupy VA Tech, której częścią były wnoszące odwołanie w niniejszych sprawach, a następnie przesłała pisemne zgłoszenie zastrzeżeń do 20 spółek, w tym do wnoszących odwołanie.
9. W dniu 24 stycznia 2007 r. Komisja wydała zaskarżoną decyzję. W decyzji tej Komisja stwierdziła, że w ramach kartelu dotyczącego GIS uczestniczące przedsiębiorstwa uzgodniły między innymi podział rynków w skali światowej(12), ustalenie cen i wymianę poufnych informacji. Komisja stwierdziła również, że porozumienie trwało od 15 kwietnia 1988 r. do 11 maja 2004 r., ale udział spółek z grupy VA Tech w porozumieniu został przerwany w okresie od grudnia 2000 r. do kwietnia 2002 r.(13). W wyniku tych ustaleń Komisja nałożyła grzywny na kilka przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu.
10. W szczególności w art. 1 lit. m), q) i r) spornej decyzji Komisja stwierdziła, że spółki Reyrolle, SEHV i Magrini uczestniczyły w naruszeniu od 15 kwietnia 1988 r. do 13 grudnia 2000 r. i od 1 kwietnia 2002 r. do 11 maja 2004 r. W art. 1 lit. p) i t) spornej decyzji Komisja stwierdziła, że Siemens Österreich i KEG uczestniczyły w naruszeniu od 20 września 1998 r. do 13 grudnia 2000 r. i od 1 kwietnia 2002 r. do 11 maja 2004 r. W art. 1 lit. n) spornej decyzji Komisja stwierdziła, że Schneider uczestniczyła w naruszeniu od 15 kwietnia 1988 r. do 13 grudnia 2000 r.
11. Zgodnie z art. 2 spornej decyzji za wyżej wymienione naruszenia Komisja wymierzyła następujące grzywny:
„[…]
j) [Schneider]: 3 600 000 EUR;
k) [Schneider]: solidarnie z [SEHV] i [Magrini]: 4 500 000 EUR;
l) [Reyrolle]: 22 050 000 EUR, z czego
i) solidarnie z [SEHV] i [Magrini]: 17 500 000 EUR; i
ii) solidarnie z [Siemens Österreich] i [KEG]: 12 600 000 EUR”.
C – Postępowanie przed Sądem Pierwszej Instancji
12. Po wniesieniu skargi na sporną decyzję przez spółki będące częścią grupy VA Tech Sąd, o czym będzie mowa szczegółowo poniżej, przede wszystkim stwierdził nieważność tej decyzji w zakresie, w jakim odnosi się ona do grzywien wymierzonych wnoszącym odwołanie(14), a następnie zmienił ją w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, ustalając dla poszczególnych grzywien udziały w ich kwotach, do zapłaty których każda spółka była zobowiązana w ramach stosunków wewnętrznych między dłużnikami solidarnymi(15).
13. Punkty 2 i 3 sentencji zaskarżonego wyroku mają zatem następujące brzmienie:
„2) Stwierdza się nieważność art. 2 lit. j), k) i l) [spornej] decyzji.
3) Za naruszenia stwierdzone w art. 1 lit. m), p), q), r) i t) [spornej] decyzji nałożone zostają następujące grzywny:
– [SEHV] i [Magrini], solidarnie ze [Schneider]: 8 100 000 EUR;
– [Reyrolle], solidarnie z [Siemens Österreich], [KEG], [SEHV] i [Magrini]: 10 350 000 EUR;
– [Reyrolle], solidarnie z [Siemens Österreich] i [KEG]: 2 250 000 EUR.
– [Reyrolle]: 9 450 000 EUR”.
II – Postępowanie przed Trybunałem
14. Pismem z dnia 13 maja 2011 r. Komisja wniosła odwołanie w sprawie C‑231/11 P, wnosząc o częściowe uchylenie zaskarżonego wyroku. W odrębnych pismach z dnia 17 maja 2011 r. Reyrolle oraz SEHV i Magrini wniosły odwołanie w sprawach, odpowiednio C‑232/11 P i C‑233/11 P, wnosząc o częściowe uchylenie zaskarżonego wyroku.
15. Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 1 lipca 2011 r. te trzy sprawy zostały połączone dla celów pisemnego i ustnego etapu postępowania oraz wydania wyroku.
16. W dniu 2 maja 2013 r. odbyła się rozprawa przed Trybunałem.
III – W przedmiocie odwołania wniesionego przez Komisję w sprawie C‑231/11 P
17. Na poparcie swojego odwołania Komisja podnosi siedem zarzutów, z których każdy zmierza do zakwestionowania zaskarżonego wyroku z różnych punktów widzenia w zakresie, w jakim Sąd stwierdził w nim, że zadaniem wyłącznie Komisji jest ustalenie wewnętrznych stosunków między dłużnikami zobowiązanymi do zapłaty grzywny wymierzonej solidarnie poszczególnym podmiotom za naruszenie reguł konkurencji, oraz w zakresie w jakim Sąd, opierając się na tym zasadniczym stwierdzeniu, określił odpowiednie udziały w kwocie grzywny przypadające na poszczególne spółki zobowiązane solidarnie do jej zapłaty.
18. Przed rozpoczęciem szczegółowej analizy zarzutów odwoławczych podniesionych przez Komisję należy przypomnieć pokrótce główne punkty argumentacji Sądu w częściach wyroku, które są przedmiotem odwołania, a następnie należy rozpatrzyć pewne zagadnienia o charakterze wstępnym, dotyczące przedmiotu i zakresu odwołania. Rozstrzygnięcie tych zagadnień może mieć wpływ na dopuszczalność odwołania i jego skuteczność.
A – Zaskarżony wyrok
19. Na wstępie zaskarżonego wyroku, w pkt 137–167, Sąd przedstawił przyczyny, na podstawie których stwierdził nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim odnosi się ona do grzywien nałożonych na wnoszące odwołanie. Mówiąc dokładniej, po rozpatrzeniu i zatwierdzeniu analizy dokonanej przez Komisję w odniesieniu do ustalenia spółek, którym można przypisać zachowanie przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu(16), Sąd odniósł się do kwestii obliczenia kwoty grzywien nałożonych na te spółki(17). W pkt 150 i 151 zaskarżonego wyroku Sąd oparł się na zasadach wynikających z orzecznictwa, a następnie w pkt 153–159 zawarł liczne uwagi dotyczące solidarności w stosunkach wewnętrznych między dłużnikami. Odwołanie Komisji wyraźnie dotyczy tych uwag.
20. W szczególności Sąd stwierdził, że z zasady indywidualnego charakteru kar i sankcji wynika, że każda spółka powinna być w stanie wywnioskować z decyzji zobowiązującej ją do zapłaty grzywny solidarnie z jedną lub kilkoma innymi spółkami kwoty, którą będzie musiała ponieść w ramach wewnętrznych stosunków z dłużnikami solidarnymi po dokonaniu zapłaty dla Komisji. W związku z powyższym Komisja powinna ustalić okresy, przez jakie zainteresowane spółki są (współ)odpowiedzialne za bezprawne zachowania przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu, oraz ewentualnie stopień odpowiedzialności tych spółek za wspomniane zachowania. Sąd stwierdził również, że pojęcie „solidarności w zapłacie grzywien” jest niezależnym pojęciem prawa Unii, które należy interpretować w odniesieniu do celów prawa konkurencji(18).
21. W tym kontekście zdaniem Sądu decyzja, na podstawie której Komisja zobowiązuje spółki do solidarnej zapłaty grzywny, wywołuje z mocy samego prawa wszystkie skutki wynikające z systemu prawnego grzywien w prawie konkurencji zarówno w stosunkach (zewnętrznych) między wierzycielem i dłużnikami solidarnymi, jak i w stosunkach (wewnętrznych) między dłużnikami solidarnymi. Jest zatem zadaniem wyłącznie Komisji, w ramach przysługującego jej uprawnienia do wymierzania grzywien na mocy art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003(19), ustalenie odpowiednich udziałów w kwocie grzywny dla poszczególnych spółek, do zapłaty której są one solidarnie zobowiązane, ponieważ należą one do jednego przedsiębiorstwa. Nie można powierzyć tego zadania sądom krajowym(20).
22. W przypadku braku wskazania w decyzji Komisji, że niektóre spółki ponoszą większą odpowiedzialność od innych za uczestnictwo przedsiębiorstwa, którego są lub były częścią, w stwierdzonym naruszeniu w ustalonym okresie, zdaniem Sądu należy uznać, że ponoszą one odpowiedzialność w takim samym stopniu, a zatem że wysokość solidarnie wymierzonych im kwot jest jednakowa(21).
23. Sąd przedstawił w powyższy sposób system prawny dotyczący zobowiązania solidarnego w zakresie grzywien za naruszenie reguł konkurencji Unii, a następnie w odniesieniu do niniejszej sprawy, w pkt 161–165 zaskarżonego wyroku, wskazał trzy aspekty bezprawności w określeniu grzywien przez Komisję(22). Sąd uznał zatem, że Komisja naruszyła zasadę indywidualnego charakteru kar i sankcji, i stwierdził częściową nieważność art. 2 zaskarżonej decyzji tak, jak wskazano w pkt 2 sentencji wyroku, przedstawionym w pkt 13 powyżej.
24. Po drugie, w pkt 236–264 zaskarżonego wyroku Sąd w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania zmienił zaskarżoną decyzję. W związku z powyższym należy zauważyć, że Sąd nie tylko określił kwoty grzywien, które skarżący w pierwszej instancji są solidarnie zobowiązani zapłacić Komisji, ale w pkt 245, 247, 261 i 263 ustalił konkretnie udział w kwocie grzywny, który każda spółka musi pokryć w stosunkach wewnętrznych między dłużnikami solidarnymi. Sąd wyraźnie oparł to ustalenie na uwagach zawartych w pkt 158 i 159 zaskarżonego wyroku (wymienionych w pkt 22 powyżej), stwierdzając, że w przypadku braku wskazań w spornej decyzji, dotyczących stopnia odpowiedzialności każdej spółki, grzywna powinna być poniesiona w równych częściach przez spółki zobowiązane do solidarnej zapłaty.
B – Uwagi dotyczące przedmiotu odwołania
25. W swoim odwołaniu Komisja wyraźnie stwierdza, że wniesione przez nią odwołanie zmierza tylko do zakwestionowania pkt 153–159 zaskarżonego wyroku (wymienionych w pkt 20–22 powyżej) i ustalenia na podstawie tych uwag udziału w kwocie grzywny, który każda spółka zobowiązana jest zapłacić w stosunkach wewnętrznych między dłużnikami solidarnymi. Ustalenie to zostało dokonane przez Sąd w pkt 245, 247, 262 i 263 zaskarżonego wyroku. Ograniczenie przedmiotu odwołania Komisji do tych dwóch aspektów zaskarżonego wyroku zostało zresztą potwierdzone w treści żądań Komisji(23).
26. Należy jednak stwierdzić, jak zresztą przyznaje Komisja, że ani uwagi dotyczące ustalenia solidarności wewnętrznej, zawarte w pkt 153–159 zaskarżonego wyroku, ani wnioski wyciągnięte z tych uwag przez Sąd w pkt 245, 247, 262 i 263 zaskarżonego wyroku w odniesieniu do ponownego ustalenia grzywien w ramach przysługującemu Sądowi nieograniczonego prawa orzekania, nie są formalnie zawarte w sentencji zaskarżonego wyroku. Jak bowiem wynika z pkt 13 powyżej, sentencja zaskarżonego wyroku nie zawiera żadnego wyraźnego odniesienia do ustalenia udziału w kwocie grzywny, który musi ponieść każda spółka zobowiązana do solidarnej zapłaty grzywny.
27. Ponadto moim zdaniem uwagi Sądu zawarte w pkt 153–159 zaskarżonego wyroku nie uzasadniają nawet bezpośrednio częściowego stwierdzenia nieważności spornej decyzji, o którym mowa w pkt 2 sentencji. W rzeczywistości trzy aspekty bezprawności określone przez Sąd w pkt 161–165 zaskarżonego wyroku(24), które nie zostały zakwestionowane przez Komisję przed Trybunałem, dotyczą naruszenia zasady indywidualnego charakteru kar raczej w odniesieniu do zagadnień dotyczących zewnętrznego aspektu solidarności spółek ukaranych grzywną, tzn. ich odpowiedzialności za zapłatę grzywny Komisji, niż zagadnień dotyczących wewnętrznych stosunków między tymi spółkami jako dłużnikami solidarnymi zobowiązanymi do zapłaty grzywny(25). Chociaż, jak zobaczymy szczegółowo poniżej, z pewnością stanowią one podstawę do określenia przez Sąd konkretnych udziałów w kwocie grzywny w pkt 245, 247, 262 i 263 zaskarżonego wyroku, wydaje się, że uwagi zawarte w pkt 153–159 tego wyroku stanowią obiter dictum w analizie Sądu, która prowadzi do częściowego stwierdzenia nieważności spornej decyzji, w pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku. Nie zgadzam się zatem ze stwierdzeniem Komisji, że uwagi te stanowią istotne powody uzasadniające częściowe stwierdzenie nieważności i to bez względu na fakt, że w pkt 160 zaskarżonego wyroku Sąd zarzucił Komisji, iż nie uwzględniła „wyrażonych wcześniej zasad”.
28. W świetle powyższego należy stwierdzić, że nawet w przypadku gdyby Trybunał, uwzględniając w całości odwołanie wniesione przez Komisję, uchylił punkty wyroku zakwestionowane w tym odwołaniu, sentencja wyroku w każdym przypadku formalnie nie uległaby zmianie. Taka sytuacja wiąże się z innymi zagadnieniami, które wymagają dokładniejszej analizy.
1. W przedmiocie konieczności istnienia interesu prawnego Komisji w odniesieniu do odwołania
29. Po pierwsze, w przypadku gdy poprzez swoje odwołanie skarżący nie może rzeczywiście uzyskać uchylenia sentencji zaskarżonego wyroku, powstaje problem jego interesu prawnego w odniesieniu do odwołania. W związku z powyższym nie mogę jednak nie zauważyć, że orzecznictwo wcale nie jest jednolite w zakresie problemu wymogu lub jego braku, w odniesieniu do instytucji lub ogólnie uprzywilejowanego podmiotu wnoszącego odwołanie, takiego jak Komisja, udowodnienia istnienia interesu prawnego przed Trybunałem w ramach odwołania od wyroku Sądu.
30. Z pierwszego stanowiska orzecznictwa, pierwotnie związanego z wyrokiem w sprawie Anic Partecipazioni(26), wynika jednoznacznie, że niezależnie od okoliczności, czy były, czy nie były stroną w sporze w postępowaniu w pierwszej instancji, „instytucje Wspólnoty nie muszą […] wykazywać żadnego interesu, aby mogły wnieść odwołanie od wyroku Sądu”(27). Takie zasadnicze stwierdzenie, którego uzasadnienie jest zawarte w przepisie art. 56 akapit trzeci statutu Trybunału (28), zostało następnie wyraźnie powtórzone w kolejnych wyrokach Trybunału(29), z czego jeden został wydany przez wielką izbę(30).
31. Niemniej jednak w kilku innych wyrokach Trybunał, rozpatrując odwołanie od wyroku Sądu, przeanalizował istnienie wymogu interesu prawnego uprzywilejowanych podmiotów wnoszących odwołanie, a dokładnie Komisji, i uznał nawet częściową niedopuszczalność niektórych odwołań z uwagi na brak interesu prawnego Komisji(31).
32. Spośród dwóch wyżej wymienionych stanowisk orzecznictwa skłaniam się ku pierwszemu. Po pierwsze, wydaje mi się, że w przeciwieństwie do wyroków związanych z drugim stanowiskiem wyroki związane z tym stanowiskiem stanowiły właściwy wybór Trybunału, który został później potwierdzony w wyroku wielkiej izby. Po drugie, uważam, że podobnie jak w przypadku skargi o stwierdzenie nieważności, która zgodnie z utrwalonym orzecznictwem może być wniesiona przez uprzywilejowanych skarżących bez konieczności wykazania interesu prawnego(32), korzystne traktowanie tych skarżących w odniesieniu do odwołania od wyroku Sądu może być uzasadnione szczególną pozycją, jaką podmioty te zajmują w porządku prawnym Unii, co może być podstawą przyznania im legitymacji do wniesienia odwołania niezależnie od wykazania interesu prawnego(33).
33. Argument ten jest również oparty na przepisach drugiego i trzeciego akapitu art. 56 statutu, które wprowadzają dla instytucji Unii i państw członkowskich odstępstwo od warunków wniesienia odwołania w celu ułatwienia jego złożenia. Nie oznacza to jednak, jak zobaczymy w dalszej części, że te podmioty wnoszące odwołanie mają nieograniczoną możliwość zaskarżania wyroków Sądu do Trybunału(34).
2. W przedmiocie skutków ewentualnego uwzględnienia odwołania od sentencji zaskarżonego wyroku
34. Po drugie, niezależnie od problemu interesu prawnego, w sytuacji takiej, jaką opisano w pkt 28 powyżej, pojawia się pytanie, na ile możliwe jest wniesienie odwołania, nawet w charakterze podmiotu uprzywilejowanego, którego celem jest uzyskanie uchylenia części uzasadnienia wyroku, przy czym uchylenie formalnie nie ma wpływu na jego sentencję. W rzeczywistości, po pierwsze, zgodnie z orzecznictwem odwołanie od punktów uzasadnienia, które nie mają wpływu na sentencję zaskarżonego wyroku, powinno zostać oddalone jako bezskuteczne(35). Artykuł 169 nowego regulaminu postępowania przed Trybunałem został zresztą wprowadzony właśnie w celu zapobieżenia wnoszeniu odwołań, których przedmiotem jest tylko zakwestionowanie uzasadnienia wyroku Sądu(36). Po drugie, możliwość wystąpienia do Trybunału o dokonanie zmiany uzasadnienia podlega bardzo rygorystycznym ograniczeniom ustalonym przez orzecznictwo(37).
35. Uważam jednak, że w niniejszym przypadku nie można uznać, iż odwołanie dotyczy punktów uzasadnienia, które nie mają wpływu na sentencję zaskarżonego wyroku. W rzeczywistości, chociaż jak zauważono w pkt 25 powyżej, odwołanie Komisji dotyczy tylko uwag prawnych zawartych w uzasadnieniu wyroku oraz wniosków wyciągniętych przez Sąd z tych uwag w konkretnym przypadku – te uwagi i wnioski nie zostały wyraźnie zawarte w sentencji zaskarżonego wyroku, w związku z czym uwzględnienie odwołania niekoniecznie spowodowałoby formalną zmianę rzeczonej sentencji – uważam, że mimo iż te uwagi i wnioski nie są wyraźnie wyrażone w sentencji wyroku, to jednak są integralną częścią rozstrzygnięcia prawnego zawartego w zaskarżonym wyroku(38) i dlatego stanowią niezbędny element treści i interpretacji wyroku, a w szczególności jego sentencji.
36. W rzeczywistości w pkt 3 sentencja wyroku stanowi, że poszczególne spółki są „solidarnie” zobowiązane do zapłaty grzywien – zgodnie z ustaleniami Sądu – więc nie można odczytywać tego punktu w oderwaniu od brzmienia pkt 245, 247, 262 i 263 zaskarżonego wyroku, w których Sąd określił część, jaką każda spółka będąca dłużnikiem solidarnym zobowiązanym do zapłaty grzywny musi zapłacić w stosunkach wewnętrznych z innymi dłużnikami solidarnymi. W rzeczywistości w niniejszej sprawie, chociaż sentencja nie zawiera wyraźnych odniesień do wewnętrznego podziału grzywny między dłużników solidarnych, odpowiedzialność solidarna spółek określona przez Sąd w sentencji powinna być interpretowana tylko w świetle treści ww. punktów zaskarżonego wyroku, które zresztą znajdują wyraźne i konieczne uzasadnienie w uwagach prawnych dokonanych przez Sąd w pkt 153–159 zaskarżonego wyroku, a zatem są z nimi nierozerwalnie związane.
37. W związku z powyższym należy również przypomnieć, że z orzecznictwa wynika, iż sentencja wyroku powinna być interpretowana w świetle uzasadnienia, z którego ona wynika i które stanowi jej konieczną podstawę w tym sensie, że jest ono niezbędne do określenia dokładnego znaczenia treści sentencji(39).
38. Co więcej, również zgodnie z orzecznictwem uzasadnienie zaskarżonego wyroku, które stanowi niezbędną podstawę jego sentencji i jest z nią zatem nierozerwalnie związane, ma powagę rzeczy osądzonej(40) i Komisja jest zobowiązana do jego przestrzegania, ponieważ jest ono konieczne do ustalenia dokładnego znaczenia sentencji wyroku(41). W związku z powyższym, jak twierdzi Komisja, części zaskarżonego wyroku, które są przedmiotem odwołania i które dotyczą jej kompetencji do określania stosunków wewnętrznych między dłużnikami solidarnymi zobowiązanymi do zapłaty grzywny, mogą mieć powagę rzeczy osądzonej i wiązać Komisję w przyszłym zastosowaniu systemu kar w dziedzinie konkurencji.
39. Podsumowując, w świetle powyższego uważam, że odwołanie Komisji jest dopuszczalne, ale bezzasadne, ponieważ jest bezskuteczne(42) w zakresie, w jakim zmierza ono do uchylenia pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku. W rzeczywistości, jak stwierdzono w pkt 27 powyżej, uwagi zawarte w pkt 153–159 zaskarżonego wyroku, których wyraźnie dotyczy odwołanie, nie uzasadniają stwierdzenia nieważności art. 2 spornej decyzji, w związku z czym nawet gdyby Trybunał, uwzględniając odwołanie Komisji, uchylił te punkty wyroku, nie miałoby to żadnego wpływu na pkt 2 sentencji wyroku.
40. Uważam natomiast, że odwołanie Komisji jest dopuszczalne i skuteczne w całości, w zakresie w jakim zmierza ono do uchylenia pkt 3 sentencji zaskarżonego wyroku. Jak bowiem wynika z uwag przedstawionych w pkt 35–38 powyżej, ewentualne uwzględnienie tego żądania przez Trybunał, a tym samym uchylenie ustalenia udziałów w kwocie grzywny dokonanego przez Sąd w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, miałoby wpływ na interpretację dokładnego znaczenia ustaleń Sądu zawartych w pkt 3 sentencji zaskarżonego wyroku. W tym kontekście należy również uznać za dopuszczalny i skuteczny wniosek Komisji podniesiony tytułem żądania ewentualnego o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie, w jakim w pkt 153–159 stwierdza on, że zadaniem Komisji jest ustalenie udziałów w kwocie grzywny dłużników solidarnych zobowiązanych do jej zapłaty, ponieważ stwierdzenie to stanowi niezbędną i nierozerwalną podstawę określenia wspomnianych kwot w pkt 3 sentencji wyroku, którego dotyczy żądanie uchylenia.
41. Z powyższego wynika, że w dalszej części analiza odwołania Komisji zostanie ograniczona do tych dwóch aspektów, tzn. do ustalenia udziałów w kwocie grzywny, dokonanego przez Sąd w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, oraz do uwag prawnych zawartych w pkt 153–159 zaskarżonego wyroku, w zakresie w jakim uwagi te stanowią niezbędną i nierozerwalną podstawę tego ustalenia.
C – W przedmiocie istoty odwołania
1. W przedmiocie pierwszego zarzutu odwoławczego dotyczącego naruszenia prawa w wykładni art. 23 rozporządzenia nr 1/2003 w odniesieniu do obszarów kompetencji Komisji i sądów krajowych
42. Komisja uważa, że Sąd naruszył prawo, dokonując wykładni art. 23 rozporządzenia nr 1/2003, ponieważ orzekając w zaskarżonym wyroku, że Komisja powinna określić odpowiednie udziały w kwocie grzywny dla dłużników solidarnych zobowiązanych do zapłaty grzywny wymierzonej za naruszenie reguł konkurencji Unii, Sąd przyznał Komisji kompetencje i nałożył na nią obowiązki, które wykraczają poza to, co jest niezbędne do ukarania naruszeń wspomnianych reguł, osłabiając zatem systemy prawne państw członkowskich. Zdaniem Komisji określenie stosunków wewnętrznych między dłużnikami, w tym wszelkich praw regresu między nimi, jest objęte zakresem zastosowania prawa państw członkowskich, a rozstrzygnięcie sporów należy zatem do kompetencji sądów krajowych.
43. W pierwszym zarzucie niniejszego odwołania podniesiono kwestie dotyczące podziału kompetencji między organami Unii, w szczególności między Komisją i państwami członkowskimi, a zwłaszcza sądami krajowymi, jak również kwestie dotyczące zakresu zastosowania prawa Unii i prawa państw członkowskich.
44. W związku z powyższym należy przypomnieć, iż, jak stwierdzono w pkt 21 i 22 powyżej, na podstawie uwag zawartych w pkt 153–156 zaskarżonego wyroku Sąd stwierdził w pkt 157, że w ramach uprawnienia do nakładania grzywien na mocy art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 wyłącznie zadaniem Komisji jest ustalanie odpowiednich udziałów w kwocie grzywny dla poszczególnych spółek zobowiązanych do ich zapłaty solidarnie, ponieważ należą one do jednego przedsiębiorstwa, oraz że zadanie to nie może być powierzone sądom krajowym. Z pkt 158 i 159 zaskarżonego wyroku wynika jednak, iż w przypadku braku wskazania w decyzji Komisji, że niektóre spółki ponoszą większą odpowiedzialność niż inne, należy uznać, że spółki te ponoszą odpowiedzialność w tym samym stopniu, a zatem wysokość wymierzonych im kwot jest jednakowa.
45. W świetle powyższego należy na wstępie zauważyć, że chociaż Komisja kilkakrotnie stwierdziła w swoim odwołaniu, iż Sąd nałożył na nią „obowiązek” określenia stosunków solidarności wewnętrznej między dłużnikami solidarnymi zobowiązanymi do zapłaty grzywny(43), treść wyroku Sądu w odniesieniu do nałożenia lub nienałożenia rzeczywistego obowiązku w tym zakresie nie jest do końca jasna. Chociaż wydaje się, że zwroty użyte w pkt 153(44) zakładają istnienie tego obowiązku, zastosowanie zwrotu „do Komisji należy” (45) w pkt 157 pozostawia wątpliwości co do tego, czy Sąd zamierzał nałożyć rzeczywisty obowiązek na Komisję, tym bardziej że wydaje się, iż w każdym przypadku w systemie stworzonym przez Sąd niewykonanie tej kompetencji nie powoduje stwierdzenia nieważności decyzji, tylko raczej wiąże się z automatycznym zastosowaniem zasady, zgodnie z którą uznaje się, że odpowiedzialność dłużników (a zatem udział w kwocie grzywny) jest jednakowa.
46. W związku z powyższym nie ulega wątpliwości, że w systemie stworzonym przez Sąd Komisji przyznano wyłączną kompetencję do dokonania takiego ustalenia, a tym samym wykluczono powierzenie tej kompetencji sądom krajowym. Ponadto w systemie tym wspomniana kompetencja zasadniczo może być wykonywana w każdym przypadku, gdy Komisja zobowiązuje kilka podmiotów solidarnie do zapłaty grzywny za naruszenie reguł konkurencji. Niewykonanie tej kompetencji w rzeczywistości prowadzi do zastosowania zasady podziału odpowiedzialności i grzywny na równe części.
47. W świetle powyższego należy przeanalizować pierwszy zarzut odwołania.
a) W przedmiocie kompetencji Komisji
48. Należy zauważyć, po pierwsze, że zgodnie z zasadą kompetencji powierzonych Unia działa wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych jej przez państwa członkowskie w traktatach do osiągnięcia określonych w nich celów (art. 5 ust. 2 zdanie pierwsze TUE). Wszystkie kompetencje niepowierzone Unii w traktatach należą do państw członkowskich (art. 4 ust. 1 i art. 5 ust. 2 zdanie drugie TUE). W szczególności zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. b) TFUE Unia ma wyłączną kompetencję do ustalenia reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego.
49. Wykonywanie kompetencji Unii jest oparte na zasadzie proporcjonalności, zgodnie z którą zakres i forma działania Unii nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów traktatów. Instytucje Unii są zobowiązane do stosowania tej zasady (art. 5 ust. 4 TUE). Ponadto każda instytucja działa w granicach uprawnień przyznanych jej w traktatach (art. 13 ust. 2 zdanie pierwsze TUE).
50. Podstawą prawną przyznanego Komisji uprawnienia do nakładania kar za naruszenia przepisów konkurencji Unii jest art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003, który został przyjęty na podstawie art. 103 TFUE (dawniej art. 83 WE). Z ust. 2 lit. a) wspomnianego artykułu wynika, że przyznana Unii kompetencja do nakładania grzywien ma na celu zapewnienie przestrzegania zakazów określonych w przepisach konkurencji TFUE. Trybunał wyjaśnił również, że celem tego przepisu jest między innymi zapewnienie skuteczności kontroli porozumień i nadużywania pozycji dominującej(46).
51. Prawo do nakładania grzywien na przedsiębiorstwa, które umyślnie lub nieumyślnie naruszają art. 101 TFUE i 102 TFUE, jest uprawnieniem Komisji wynikającym z postanowień traktatu(47). Stanowi ono jeden ze środków przyznanych Komisji do wykonywania zadania nadzoru powierzonego jej przez prawo Unii(48) oraz jej roli jako instytucji odpowiedzialnej za realizację i prowadzenie polityki Unii w dziedzinie konkurencji(49).
52. W szczególności uprawnienie Komisji do solidarnego obciążenia zapłatą grzywny podmiotów, które w ramach jednostki gospodarczej, jaką tworzy przedsiębiorstwo, uczestniczyły bezpośrednio lub pośrednio w naruszeniu, nie jest wyraźnie przewidziane w żadnym przepisie Unii w dziedzinie konkurencji. Uprawnienie to zostało jednak przyznane Komisji w orzecznictwie, ponieważ mechanizm solidarności stanowi pomocniczy instrument prawny wynikający z konieczności zagwarantowania efektywności działań Komisji zmierzających do zapewnienia skuteczności wprowadzenia reguł konkurencji Unii oraz zwalczania ich naruszenia(50). W rzeczywistości mechanizm solidarności zwiększa liczbę osób, od których Komisja może żądać zapłaty całości grzywny, i sprzyja skutecznemu egzekwowaniu kary poprzez zmniejszenie ryzyka niewypłacalności i oszustw mających na celu uniknięcie zapłaty kary, zapewniając, jak zresztą wskazano w pkt 151 zaskarżonego wyroku, skutek odstraszający mający na celu zapewnienie przestrzegania reguł konkurencji Unii przez przedsiębiorstwa(51).
53. Moim zdaniem niewątpliwie uprawnienie do wymierzania kar kilku podmiotom należącym do jednego przedsiębiorstwa za naruszenie reguł konkurencji Unii poprzez nałożenie (zewnętrznego) zobowiązania solidarności między tymi podmiotami jest objęte zakresem uprawnienia do nakładania sankcji przysługującego Komisji, o którym mowa w art. 103 ust. 2 lit. a) TFUE i które zostało sprecyzowane w art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003, co zresztą nie jest przedmiotem sporu w niniejszej sprawie.
54. W odniesieniu do określenia tzw. stosunków solidarności wewnętrznej pragnę zauważyć, że ani z brzmienia, ani z ratio legis art. 103 ust. 2 lit. a) TFUE i art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 nie wynika żadna okoliczność, która uniemożliwiałby Komisji, w ramach przysługującego jej uprawnienia do nakładania grzywien na przedsiębiorstwa za naruszenie reguł konkurencji, ustalenie udziału w kwocie przypadającego na każdego dłużnika zobowiązanego do solidarnej zapłaty grzywny, w zakresie w jakim Komisja uzna to za konieczne w danym przypadku do zapewnienia realizacji celu, z którym związane jest wykonanie uprawnienia do nakładania kar, tzn. zapewnienia przestrzegania zakazów wynikających z przepisów dotyczących konkurencji Unii. W związku z powyższym w zakresie, w jakim jest to konieczne do osiągnięcia wspomnianego celu, moim zdaniem nie można teoretycznie odmówić Komisji przysługującej jej w ramach uprawnienia do nakładania kar kompetencji do ustalenia wewnętrznego podziału grzywny między dłużników solidarnych(52).
55. Ponadto moim zdaniem w niektórych przypadkach ustalenie udziału w kwocie przypadającego na każdego dłużnika zobowiązanego do solidarnej zapłaty grzywny jest konieczne w związku z wymogami dotyczącymi przestrzegania takich zasad jak zasada pewności prawa lub indywidualnego charakteru kar, jak np. w przypadku – omówionym szczegółowo w ramach trzeciego zarzutu odwoławczego(53) – w którym w momencie wydania decyzji podmiot gospodarczy, który dopuścił się naruszenia już nie istnieje w postaci w jakiej istniał w chwili wystąpienia naruszenia, a Komisja zamierza, w ramach przysługującego jej uprawnienia uznaniowego, ukarać solidarnie za to naruszenie osoby prawne, które nie są już związane więzami gospodarczymi, organizacyjnymi i prawnymi uzasadniającymi przynależność do tego samego przedsiębiorstwa w rozumieniu prawa konkurencji.
56. Uważam jednak, że nie można uznać, iż zadaniem Komisji jest ustalenie w sposób ogólny stosunków wewnętrznych między dłużnikami solidarnymi zobowiązanymi do zapłaty grzywny, a zwłaszcza że podlega ona takiemu obowiązkowi. Zazwyczaj, z wyjątkiem przypadków szczególnych, powody takiego ustalenia nie są analogiczne z powodami podanymi w pkt 52 powyżej uzasadniającymi nałożenie ograniczeń związanych z solidarnością zewnętrzną. W rzeczywistości po zapłaceniu grzywny przez jedną z osób tworzących przedsiębiorstwo i ukaranych solidarnie oraz po zagwarantowaniu wyegzekwowania kar przewidzianych za naruszenie reguł konkurencji Unii zazwyczaj zrealizowany zostaje cel zapewnienia skuteczności zastosowania tych reguł i cel odstraszający od popełniania przyszłych naruszeń, które to cele są związane z uprawnieniem do nakładania kar przysługującym Komisji, w związku z czym nie wydaje się, że ustalenie stosunków solidarności wewnętrznej między dłużnikami solidarnymi jest ogólnie konieczne do osiągnięcia tych celów.
57. W związku z powyższym należy również przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem prawo konkurencji Unii dotyczy działalności przedsiębiorstw(54), które są adresatami reguł konkurencji Unii. Reguły te zasadniczo określają zatem stosunki między podmiotami tworzącymi przedsiębiorstwo.
58. Ponadto z praktycznego punktu widzenia należy stwierdzić, że istnieje ryzyko, iż nałożenie na Komisję ogólnego obowiązku ustalenia w każdym przypadku stopnia odpowiedzialności osób prawnych będących częścią podmiotu gospodarczego, który popełnił naruszenie, zobowiązanych solidarnie do zapłaty grzywny, mogłoby znacznie spowolnić dochodzenie Komisji, zagrażając skuteczności wprowadzenia reguł konkurencji Unii(55), których właśnie dotyczy, jak wskazano w pkt 52 powyżej, instrument prawny solidarności.
59. Podsumowując, uważam zatem, że nie można zaprzeczyć teoretycznie, iż w ramach wykonywania swojego uprawnienia do nakładania grzywien Komisja może ustalać wewnętrzny podział grzywny między dłużników solidarnych (tzn. wspomniane stosunki solidarności wewnętrznej). W zakresie, w jakim działania Komisji w ramach wykonywania tego uprawnienia przyznanego jej w traktatach są uzależnione, na mocy wspomnianej zasady proporcjonalności, od tego, co jest niezbędne do osiągnięcia celu związanego z powyższym uprawnieniem, Komisja może określać stosunki solidarności wewnętrznej między dłużnikami solidarnymi grzywny wyłącznie w zakresie, w jakim jest to konieczne do osiągnięcia tego celu, a mianowicie do zapewnienia przestrzegania zakazów wynikających z przepisów konkurencji Unii. W zależności od przypadku do Komisji należy ocena konieczności dokonania takiego określenia, z wyjątkiem przypadków, w których, jak wspomniano w pkt 55 powyżej i przedstawionych bardziej szczegółowo w pkt 83 i następnych, wykonanie uprawnienia jest niezbędne.
60. Moim zdaniem z powyższego wynika, że po pierwsze, nie można zgodzić się z argumentem Komisji zmierzającym do całkowitego zaprzeczenia istnienia takiej kompetencji Komisji, a po drugie, nie można również uznać, jak wynika z brzmienia pkt 153–159 zaskarżonego wyroku, że ogólnym zadaniem Komisji jest ustalanie udziałów w kwocie przypadających na dłużników solidarnych zobowiązanych do zapłaty grzywny.
b) W przedmiocie kompetencji sądów krajowych
61. W odniesieniu do zakresu właściwości sądów krajowych należy zauważyć, że mogą one w różny sposób interweniować w stosowaniu reguł konkurencji Unii(56) zgodnie z uprawnieniami przyznanymi im w prawie krajowym. Sądy krajowe mogą stosować te reguły w sporach między podmiotami prywatnymi lub mogą działać jako organ odpowiedzialny za stosowanie tych przepisów w interesie publicznym, a nawet jako sąd rozpoznający odwołania od decyzji administracyjnych.
62. Typowa rola sądów krajowych w zakresie stosowania przepisów konkurencji Unii polega jednak na ochronie praw jednostki gwarantowanych przez te przepisy w sporach między podmiotami prywatnymi(57). Pod tym względem sądy krajowe pełnią rolę uzupełniającą i inną od roli polegającej na stosowaniu wspólnotowych reguł konkurencji drogą administracyjną w interesie publicznym(58).
63. Na wstępie pragnę zauważyć, że stanowisko Sądu wyrażone w zaskarżonym wyroku(59) oraz stanowisko Komisji wyrażone w jej odwołaniu opierają się na istnieniu wyłącznej kompetencji do ustalania udziałów w kwocie grzywny przypadających na każdego dłużnika solidarnego, która zdaniem Sądu należy do Komisji, a zdaniem Komisji do sądów krajowych. Nie widzę jednak żadnego powodu, dla którego konieczne byłoby przyjęcie stanowiska, zgodnie z którym jeden organ ma wyłączną kompetencję wykluczającą istnienie kompetencji innego organu. W związku z powyższym pragnę zauważyć, że system stosowania reguł konkurencji opiera się – tym bardziej w wyniku zmiany stosowania tych reguł wprowadzonej przez rozporządzenie nr 1/2003 – na systemie dzielonych równoległych kompetencji Komisji i organów krajowych państw członkowskich (w tym sądów krajowych)(60).
64. W tym kontekście uważam więc, że w zakresie w jakim w postępowaniu prowadzonym przed sądem krajowym zostaną podniesione kwestie dotyczące stosunków solidarności wewnętrznej z tytułu zapłaty grzywny za naruszenie reguł konkurencji Unii, które nakładają wymóg ochrony praw podmiotowych dłużnika, sąd krajowy może być uznany za właściwy do rozstrzygnięcia tych kwestii, pod warunkiem że Komisja nie skorzystała w tym zakresie z przysługującego jej uprawnienia.
65. Należy także wyjaśnić, czy − i na jakiej zasadzie − dłużnikowi solidarnemu, który zapłacił Komisji całość grzywny, w stosunku do innych dłużników przysługuje podmiotowe prawo regresu w odniesieniu do przypadającego na nich udziału w kwocie grzywny, na które, w przypadku gdy kwestia solidarności wewnętrznej nie była rozpatrywana przez Komisję, można powołać się przed sądem krajowym.
66. W związku z powyższym stwierdzam, że zgadzam się z Sądem, który w pkt 155 zaskarżonego wyroku uznał, że „pojęcie »solidarnej odpowiedzialności za zapłatę grzywien« jest pojęciem autonomicznym [prawa Unii], które należy interpretować w świetle celów i systemu prawa konkurencji, do którego ono należy”. Ponadto z uwag zawartych w pkt 52–59 powyżej wynika jednoznacznie, że pojęcie solidarności powinno być interpretowane w świetle tych celów i tego systemu(61).
67. Niezależnie od powyższego należy jednak zauważyć, że decyzja Komisji wymierzająca kilku podmiotom solidarną karę zapłaty grzywny niewątpliwie wywołuje skutki prawne, które mogą stworzyć stosunki długu i wierzytelności między tymi podmiotami. W rzeczywistości decyzja Komisji tworzy wspólny i solidarny obowiązek dla wszystkich tych podmiotów zobowiązanych do zapłaty grzywny. Zapłacenie przez jeden z tych podmiotów całości kwoty grzywny, którą jest ukarany łącznie z innymi podmiotami, powoduje zwolnienie z długu wszystkich innych dłużników wobec Komisji oraz powoduje powstanie prawa regresu dla dłużnika, który dokonał płatności. Wydaje mi się, że powstanie tego prawa jest logiczną konsekwencją zapłacenia przez tylko jeden podmiot długu, któremu podlega on łącznie i solidarnie z innymi podmiotami ukaranymi za ten sam jednostkowy bezprawny czyn popełniony z naruszeniem przepisów Unii (dotyczących konkurencji).
68. Moim zdaniem takie prawo regresu nie może jednak być uznane za prawo przyznane jednostkom przez prawo Unii, któremu zgodnie z orzecznictwem Trybunału sądy muszą zapewnić ochronę sądową(62). Uważam, że nie ma żadnej okoliczności przemawiającej za tym, iż przepisy Unii w dziedzinie konkurencji przyznają bezpośrednio dłużnikowi solidarnemu prawo do zwrotu przez innych dłużników przypadających na nich udziałów w kwocie grzywny zapłaconej w całości przez jednego dłużnika. Wydaje mi się, że jest to raczej zwykła wierzytelność wynikająca z wykonania obowiązku, który wynika z aktu Unii i spoczywa łącznie na kilku podmiotach. Moim zdaniem istnienie i wykonanie takiej wierzytelności nie podlega prawu Unii, tylko jest objęte zakresem prawa krajowego.
69. Zadaniem sądu krajowego rozpatrującego powództwo regresowe będzie zatem ustalenie na podstawie przepisów prawa krajowego warunków ewentualnego istnienia prawa regresu dla dłużnika solidarnego, który zapłacił całość grzywny, oraz zastosowanie przepisów materialnych i proceduralnych niezbędnych do wykonania tego prawa. Niewątpliwie w ramach wykonywania tego prawa sąd krajowy będzie mógł skorzystać z instrumentów współpracy z Komisją, udostępnionych mu w rozporządzeniu nr 1/2003.
70. Sąd krajowy może określić prawo dłużnika do regresu, a zatem może ustalić stosunki wewnętrzne między dłużnikami solidarnymi zobowiązanymi do zapłaty grzywny tylko w zakresie, w jakim ustalenie to nie zostało dokonane przez Komisję w ramach wykonywania jej uprawnień zgodnie z kryteriami wskazanymi w pkt 59 powyżej. W tym ostatnim przypadku rola sądu krajowego ogranicza się do roli sądu egzekucyjnego.
c) Wnioski dotyczące pierwszego zarzutu odwołania
71. Podsumowując, w odniesieniu do niniejszej sprawy z powyższego wynika iż moim zdaniem w zakresie, w jakim Sąd orzekł w pkt 157 zaskarżonego wyroku, że wyłącznie do Komisji należy ustalanie w ramach wykonywania kompetencji do nakładania grzywien udziałów w kwocie grzywny przypadających na poszczególne spółki zobowiązane do jej zapłaty solidarnie, oraz że zadanie to nie może być powierzone sądom krajowym, Sąd naruszył prawo. Konkretne konsekwencje tego błędu zostaną omówione w pkt 125 i nast.
2. W przedmiocie trzeciego i siódmego zarzutu odwołania dotyczących, odpowiednio, naruszenia prawa w interpretacji zasady indywidualnego charakteru kar i sankcji oraz odpowiedzialności przedsiębiorstwa za naruszenia przepisów konkurencji Unii, powodujących ograniczenie uprawnienia Komisji do ustalania podmiotów prawa, którym należy przypisać odpowiedzialność za naruszenie
72. Po wyjaśnieniu kwestii kompetencji, które logicznie powinny być rozważone uprzednio przed innymi kwestiami, uważam, że należy rozpatrzyć trzeci zarzut odwołania podniesiony przez Komisję łącznie z zarzutem siódmym, który jak się zdaje, stanowi rozwinięcie zarzutu trzeciego. Te zarzuty odwołania dotyczą bowiem niektórych podstawowych kwestii zasadniczych, które moim zdaniem należy przeanalizować przed rozpatrzeniem innych zarzutów.
73. W trzecim zarzucie odwołania Komisja podnosi, że Sąd naruszył prawo poprzez stwierdzenie, że z zasady indywidualnego charakteru kar i sankcji wynika, iż każdy adresat decyzji skazującej go na solidarną zapłatę grzywny za naruszenie przepisów konkurencji powinien być w stanie wywnioskować z tej decyzji przypadający na niego udział w kwocie grzywny, który powinien zapłacić w ramach stosunków wewnętrznych z dłużnikami solidarnymi po dokonaniu zapłaty na rzecz Komisji. Obowiązek ustalenia indywidualnej odpowiedzialności każdej spółki, który jest podstawą do określenia udziałów w kwocie przypadających na każdego dłużnika solidarnego, nałożony na Komisję przez Sąd zdaniem Komisji jest niezgodny z pojęciem przedsiębiorstwa jako adresata zakazów, o których mowa w art. 101 TFUE i 102 TFUE, odpowiedzialnego za ich naruszenie. W siódmym zarzucie odwołania Komisja podnosi, że obowiązek nałożony przez Sąd na Komisję narusza niesłusznie również jej uprawnienie do ustalania podmiotów, którym należy przypisać odpowiedzialność za naruszenie w ramach przedsiębiorstwa.
74. Należy przede wszystkim przypomnieć, że zasada indywidualnego charakteru kar i sankcji, na której, jak wynika z pkt 20 powyżej, Sąd oparł w pkt 153 zaskarżonego wyroku spoczywający na Komisji wymóg określenia udziału w kwocie przypadającego na każdą spółkę będącą dłużnikiem zobowiązanym do zapłaty grzywny, wynika z zasady odpowiedzialności osobistej i razem z nią stanowi podstawową gwarancję prawa karnego, która ogranicza wykonywanie prawa do karania przysługujące organom władzy publicznej(63). Zasady te są stosowane w ramach prawa konkurencji również w odniesieniu do osób prawnych(64) z uwagi na charakter sankcji „parakarnych”, które mogą zostać wymierzone przez Komisję w celu ukarania zachowań antykonkurencyjnych(65).
75. W szczególności zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej, która wynika z zasady winy(66), każdy ponosi odpowiedzialność za własne czyny(67). Mówiąc dokładniej, zgodnie z zasadą indywidualnego charakteru kar i sankcji człowiek może zostać ukarany tylko za zarzucane mu indywidualnie czyny(68). Zgodnie z tą zasadą tylko sprawca naruszenia może podlegać karze za takie naruszenie(69), a zatem karze tej nie może podlegać osoba inna niż winny naruszenia(70).
76. Ponadto, jak już wspomniano w pkt 57 powyżej, prawo konkurencji Unii dotyczy działalności przedsiębiorstw. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot prowadzący działalność gospodarczą, niezależnie od jego formy prawnej i sposobu finansowania(71). W związku z powyższym Trybunał stwierdził również, że pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście powinno być rozumiane jako wskazujące na podmiot gospodarczy – z punktu widzenia porozumienia – nawet jeśli pod względem prawnym ten podmiot gospodarczy składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych(72).
77. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w przypadku naruszenia reguł konkurencji podmiot gospodarczy musi, zgodnie z zasadą odpowiedzialność osobistej, ponieść odpowiedzialność za naruszenie(73). Z powyższego wynika, że zasada odpowiedzialności osobistej ma zastosowanie przede wszystkim do przedsiębiorstwa, które jako adresat przepisów konkurencji Unii w przypadku umyślnego lub nieumyślnego naruszenia tych przepisów musi za to naruszenie ponieść osobistą odpowiedzialność, ponieważ jest jednolitym podmiotem gospodarczym, nawet jeżeli nie ma własnej osobowości prawnej(74).
78. Jeżeli jednak przedsiębiorstwo, które dopuściło się naruszenia reguł konkurencji, składa się z kilku osób prawnych, powstaje pytanie o podmiot lub podmioty, którym może być przypisana odpowiedzialność za takie naruszenie poprzez wymierzenie im grzywny. Chociaż przepisy konkurencji Unii dotyczą przedsiębiorstw i mają bezpośrednie zastosowanie wobec nich, niezależnie od organizacji i formy prawnej tych przedsiębiorstw skuteczność wprowadzenia tych przepisów wymaga jednak bezwzględnie, aby decyzja Komisji, która ogranicza lub sankcjonuje naruszenie przepisów konkurencji, była skierowana do konkretnych osób, wobec których możliwe jest wyegzekwowanie zapłaty za grzywnę(75).
79. To właśnie ta dwoistość między pojęciem przedsiębiorstwa jako podmiotu gospodarczego będącego adresatem reguł konkurencji a osobami prawnymi, które będąc obciążone grzywną, zostają pociągnięte do odpowiedzialności za konkretne naruszenie, stwarza pewną wątpliwość co do rzeczywistego zakresu zastosowania wspomnianych zasad, które pomimo orzecznictwa Trybunału przywołanego w pkt 77 powyżej są często stosowane nie w odniesieniu do przedsiębiorstw jako takich, lecz w odniesieniu do poszczególnych osób prawnych, które je tworzą(76).
80. W związku z powyższym uważam jednak, że można uznać, iż w przypadku przedsiębiorstwa, w którego skład wchodzi kilka osób prawnych, podmioty uczestniczące w porozumieniu oraz osoba mająca na nie decydujący wpływ, mogą być łącznie uznane za podmioty prawne tworzące jednolite przedsiębiorstwo w pojęciu prawa konkurencji, którym można przypisać odpowiedzialność za czyny tego przedsiębiorstwa(77). Jeżeli zatem Komisja stwierdzi, że przedsiębiorstwo umyślnie lub przez zaniedbanie naruszyło reguły konkurencji Unii, może ona uznać łączną i solidarną odpowiedzialność osobistą wszystkich podmiotów prawnych tworzących jednostkę gospodarczą(78), które poprzez jednolity czyn uczestniczyły bezpośrednio lub pośrednio(79) w popełnieniu naruszenia.
81. Właśnie z tego powodu Trybunał uznał za zgodne z zasadą odpowiedzialności osobistej – oraz z celem skutecznego zastosowania przepisów konkurencji – pociągnięcie do odpowiedzialności solidarnej osób prawnych, które uczestniczyły w naruszeniu, a razem z nimi osoby, która wywierała na nie decydujący wpływ, dlatego że osoby te są częścią jednego podmiotu gospodarczego, a zatem tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu orzecznictwa przywołanego w pkt 76 powyżej(80). Ponadto z uwagi na fakt, że należą one do jednego przedsiębiorstwa, oraz w celu zapewnienia skuteczności wykonania kary, Trybunał przyznał Komisji uprawnienia dyskrecjonalne w zakresie decyzji, czy należy ukarać tylko spółkę uczestniczącą w naruszeniu, czy tylko spółkę dominującą w grupie, która ją kontrolowała w okresie uczestnictwa w naruszeniu(81), czy też obie te spółki solidarnie(82).
82. Z powyższych uwag oraz założeń mechanizmu solidarności, wskazanych w pkt 52 powyżej, wynika, że przyznane Komisji przez orzecznictwo uprawnienie do nakładania na kilka osób kary solidarnej zapłaty grzywny za naruszenie reguł konkurencji Unii wynika z pojęcia przedsiębiorstwa i jest uzasadnione tylko w zakresie, w jakim dane podmioty są lub były częścią jednostki gospodarczej pociągniętej do odpowiedzialności za to naruszenie. Innymi słowy, aby Komisja mogła nałożyć karę solidarnej zapłaty grzywny wymierzonej za naruszenie przepisów konkurencji Unii, podmioty skazane na solidarną zapłatę muszą należeć do jednej jednostki gospodarczej, która dopuściła się naruszenia, a zatem ponosić odpowiedzialność osobistą(83). W pojęciu prawa konkurencji podmioty prawne należące do jednego przedsiębiorstwa mogą być osobiście i ewentualnie solidarnie pociągnięte do odpowiedzialności za czyny tego przedsiębiorstwa(84).
83. Powstaje jednak pytanie, co się dzieje w przypadku, gdy jedna (lub kilka) osób prawnych, które uczestniczyły w naruszeniu reguł konkurencji, ponieważ stanowiły jedną jednostkę gospodarczą, przestaną być częścią tej jednostki, np. – jak w niniejszym przypadku dotyczącym SEHV i Magrini – w wyniku sprzedaży dokonanej w okresie obowiązywania kartelu, tak że w momencie wydania decyzji przez Komisję osoby te nie są już częścią jednostki gospodarczej, która dopuściła się naruszenia? Czy Komisja może nadal skazać tę osobę prawną za wspomniane naruszenie solidarnie z podmiotami, razem z którymi była ona częścią jednej jednostki gospodarczej?
84. Przede wszystkim uważam, że w takim przypadku, zgodnie z uwagami zawartymi w pkt 80 powyżej, podmioty prawne, które tworzyły jednostkę gospodarczą, nadal ponoszą osobistą odpowiedzialność łączną i solidarną za czyny popełnione przez jednostkę gospodarczą, której były częścią w okresie jej istnienia(85). Jedność zachowania jednostki gospodarczej na rynku uzasadnia solidarne przypisanie całego bezprawnego zachowania każdej osobie prawnej, która stanowi lub stanowiła część tej jednostki, dlatego wspomniane osoby nadal ponoszą odpowiedzialność wobec Komisji za zapłatę całej grzywny(86).
85. Jeżeli jednak jednostka gospodarcza w postaci, w jakiej istniała w momencie popełnienia naruszenia, nie istnieje już w momencie wydania decyzji przez Komisję, w przypadku nałożenia solidarnej odpowiedzialności za zapłatę grzywny, moim zdaniem zasada indywidualnego charakteru kary stawia wymóg pewności prawa w zakresie określenia kary wobec podmiotów, którzy nie stanowią już jednostki gospodarczej. Chociaż podmioty takie nadal ponoszą odpowiedzialność wobec Komisji za zapłatę całości kwoty grzywny za naruszenie popełnione przez przedsiębiorstwo, nie będąc już częścią jednostki gospodarczej w momencie wydania decyzji, to jednak powinny wiedzieć, jaką kwotę muszą zapłacić w ramach wewnętrznych stosunków z innymi dłużnikami solidarnymi, z którymi nie łączą ich już więzy gospodarcze, organizacyjne i prawne, wystarczające do uzasadnienia włączenia go do jednej jednostki gospodarczej(87).
86. Z powyższego wynika, że w przypadku gdy w ramach wspomnianego uprawnienia dyskrecjonalnego w zakresie decyzji, który spośród podmiotów odpowiedzialnych podlega karze, za zachowanie, za które odpowiedzialne jest przedsiębiorstwo, Komisja zamierza ustalić odpowiedzialność solidarną podmiotów, które stanowiły jedną jednostkę gospodarczą w momencie popełnienia naruszenia, ale w momencie wydania decyzji nie są już częścią jednej jednostki gospodarczej, instytucja ta nie może odmówić określenia udziału w kwocie grzywny przypadającego na podmiot w ramach stosunków wewnętrznych z innymi dłużnikami, którego nie łączą już więzy uzasadniające włączenie go do jednostki gospodarczej. W związku z powyższym należy zauważyć, że fakt solidarnego ukarania tych podmiotów jest tylko uprawnieniem podlegającym uznaniowej ocenie Komisji(88).
87. W tym kontekście uważam, że jeżeli Komisja zdecyduje się na takie rozwiązanie, jest ona zobowiązana dokonać analizy w poszczególnych przypadkach w celu ustalenia stopnia odpowiedzialności podmiotu w ramach jednolitego zachowania przedsiębiorstwa. W związku z powyższym sama Komisja wymienia wiele okoliczności, które mimo że zostały odrzucone w orzecznictwie przy analizie mającej na celu ustalenie istnienia decydującego wpływu spółki dominującej na spółkę zależną, mogą być jednak wzięte pod uwagę przy ustalaniu odpowiedzialności między spółką dominującą a spółką zależną. Komisja wskazuje w szczególności na fakt, że spółka dominująca nie uczestniczyła bezpośrednio w naruszeniu, nie ma ona interesów w obszarze, którego dotyczy kartel, nie wiedziała o naruszeniu, oraz na fakt, że pomimo wytycznych zobowiązujących do powstrzymania się od działania spółki zależne uczestniczyły w naruszeniu(89). Uważam ponadto, że podobnie jak w odniesieniu do określenia grzywny, należy przyznać Komisji pewien zakres uznania, zgodnie z okolicznościami danego przypadku, w ocenie znaczenia i wagi takich okoliczności, które nie mogą moim zdaniem być przedmiotem wyczerpującego i wiążącego wykazu.
88. Wydaje mi się, że konieczność dokonania analizy dla każdego przypadku, która wynika bezpośrednio z zastosowania zasad odpowiedzialności osobistej i indywidualnego charakteru kary, wyklucza możliwość wprowadzenia reguły ustanowionej przez Sąd w pkt 158 i 159 zaskarżonego wyroku, zgodnie z którą w przypadku braku wskazówek co do stopnia odpowiedzialności poszczególnych osób prawnych za uczestnictwo przedsiębiorstwa należy uznać, że ponoszą one odpowiedzialność w tym samym stopniu. Moim zdaniem reguła ta, która wydaje się, że została zapożyczona ze stosowanego w prawie cywilnym niektórych państw członkowskich systemu prawnego zobowiązania solidarnego(90), jest nie tylko niezgodna ze wspomnianymi zasadami odpowiedzialności osobistej i indywidualnego charakteru kar(91), ponieważ wprowadza pewnego rodzaju domniemanie jednakowej odpowiedzialności dłużników solidarnych zobowiązanych do zapłaty grzywny za udział w jednolitym zachowaniu przedsiębiorstwa, który niekoniecznie musi mieć taki sam charakter w odniesieniu do wszystkich podmiotów w sprawie, lecz jest także pozbawiona podstawy prawnej lub co najmniej odpowiedniego uzasadnienia. Moim zdaniem, aby ustalić taką zasadę, w rzeczywistości niewystarczające jest ogólne odniesienie do systemu prawnego zobowiązań stosowanego w prawie cywilnym w przypadku braku jakiegokolwiek innego wyjaśnienia przyczyn, dla których zasady wynikające z tego systemu mają zastosowanie w dziedzinie konkurencji, ponieważ, jak stwierdził Sąd, charakter obowiązku zapłaty spoczywającego na spółkach, na które Komisja nałożyła grzywny do zapłacenia solidarnie z powodu naruszenia prawa konkurencji, jest inny od obowiązku spoczywającego na dłużnikach w prawie prywatnym.
89. W związku z powyższym muszę również przyznać, że mam pewne trudności w uznaniu zasadności odniesienia zawartego w pkt 158 zaskarżonego wyroku do pkt 100 i 101 wyroku w sprawie Aristrain przeciwko Komisji(92). W rzeczywistości w wyroku tym Trybunał nie uznał w żaden sposób zasady ustanowionej przez Sąd w tym punkcie zaskarżonej sentencji. Trybunał zarzucił raczej Sądowi, że ten ostatni nie zakwestionował braku uzasadnienia decyzji Komisji, która nałożyła grzywnę na spółkę, przypisując jej zachowania innej spółki powiązanej, nie wykazując jednak, że stanowiły one jedną jednostkę gospodarczą(93). W takim przypadku nie występowała nawet solidarna odpowiedzialność wielu podmiotów.
90. Wydaje mi się, że wymogi pewności prawa co do określenia kary, o których mowa w pkt 85, są znacznie bardziej ograniczone w przypadku, gdy w momencie wydania decyzji przez Komisję podmioty ukarane solidarnie nadal należą do jednej jednostki gospodarczej, tzn. do tego samego przedsiębiorstwa, które dopuściło się naruszenia. W rzeczywistości chociaż nie można całkowicie wykluczyć powstania sporów między podmiotami należącymi do jednej jednostki gospodarczej, ukaranymi solidarnie pod względem udziału w kwocie grzywny podlegającej zapłacie przypadającego na każdy z tych podmiotów, kwestie te mogą być rozpatrywane ogólnie w kontekście stosunków wewnętrznych grupy. Dopóki jednostka gospodarcza nie przestanie istnieć, to przede wszystkim przedsiębiorstwo ponosi osobistą odpowiedzialność za popełnienie naruszenia, a przyznane Komisji uprawnienie do nałożenia solidarnej odpowiedzialności za zapłatę odpowiedniej grzywny nie podlega wymogom pewności prawa takim jak wymogi obowiązujące w przypadku, gdy jednostka gospodarcza przestaje istnieć. Ponadto jak wskazałem w pkt 57 i 76 powyżej, reguły konkurencji Unii w zasadzie nie regulują stosunków między podmiotami tworzącymi przedsiębiorstwo.
91. W świetle powyższego uważam, że w zaskarżonym wyroku Sąd naruszył prawo poprzez stwierdzenie, że z zasady indywidualnego charakteru kar i sankcji wynika, iż każdy adresat decyzji skazującej go na solidarną zapłatę grzywny za naruszenie reguł konkurencji powinien zawsze być w stanie wywnioskować z tej decyzji udział w kwocie grzywny przypadający na niego w ramach stosunków wewnętrznych z dłużnikami solidarnymi po dokonaniu zapłaty na rzecz Komisji, oraz poprzez określenie w praktyce, na podstawie powyższego wskazania i zasady podziału na równe części, udziału w kwocie grzywny przypadającego na poszczególne spółki(94). Z powyższego wynika jednak również, że w przypadku solidarnego ukarania podmiotów, które w momencie wydania decyzji nie należą już do jednostki gospodarczej będącej sprawcą naruszenia, konieczne jest ustalenie przypadających na nich udziałów w kwocie grzywny. Konkretne konsekwencje tego naruszenia zostaną omówione w pkt 125 i nast.
3. W przedmiocie drugiego zarzutu odwołania, zgodnie z którym Sąd przekroczył swoje uprawnienia wynikające z nieograniczonego prawa orzekania
92. Komisja podnosi, iż poprzez interpretację art. 23 rozporządzenia nr 1/2003 w tym sensie, że obejmuje on również prawo, a nawet obowiązek uregulowania kwestii dotyczących wewnętrznych stosunków między dłużnikami solidarnymi zobowiązanymi do zapłaty grzywny, oraz poprzez określenie na tej podstawie konkretnych udziałów w kwocie dla poszczególnych spółek wnoszących odwołanie Sąd przekroczył uprawnienia wynikające z nieograniczonego prawa orzekania. W tym zarzucie Komisja zasadniczo kwestionuje, że ustalenie udziałów w kwocie przypadających na każdego dłużnika solidarnego zobowiązanego do zapłaty grzywny w ramach stosunków wewnętrznych z innymi dłużnikami jest objęte zakresem nieograniczonego prawa orzekania przyznanego sądom Unii w art. 261 TFUE i art. 31 rozporządzenia nr 1/2003.
93. W związku z powyższym należy przede wszystkim zaznaczyć, że zgodnie z utrwalonym już orzecznictwem, poza zwykłą kontrolą zgodności z prawem pozwalającą jedynie na oddalenie skargi o stwierdzenie nieważności albo stwierdzenie nieważności zaskarżonego aktu, nieograniczone prawo orzekania upoważnia Sąd do zmiany zaskarżonego aktu, nawet jeżeli nie stwierdza jego nieważności, tj. do zastąpienia swoją oceną oceny dokonanej przez Komisję, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności faktycznych, w celu uchylenia, zmniejszenia lub zwiększenia kwoty nałożonej grzywny(95). Nieograniczone prawo orzekania stanowi dodatkową gwarancję dla przedsiębiorstw, że kwota wymierzonej im grzywny będzie podlegać ścisłej kontroli niezawisłego i bezstronnego sądu(96).
94. Z orzecznictwa wynika zatem, że podczas wykonywania nieograniczonego prawa orzekania Sąd ma pełne prawo, które powinno obejmować wszystkie aspekty związane z ustaleniem grzywny. Uważam jednak, że w zakresie w jakim w ramach wykonywania tego prawa Sąd jest upoważniony do „zastąpienia swoją oceną oceny dokonanej przez Komisję”(97), może to zrobić tylko w granicach uprawnień przyznanych tej instytucji w traktatach. Innymi słowy, zmieniając karę, Sąd nie może wykonać uprawnień, które wykraczają poza uprawnienia przyznane Komisji.
95. W ramach analizy pierwszego zarzutu odwołania zauważyłem(98), że Komisja ma prawo do ustalenia wewnętrznego podziału grzywny między dłużników solidarnych tylko w zakresie, w jakim jest to konieczne do zapewnienia przestrzegania zakazów wynikających z przepisów konkurencji Unii, oraz że w niektórych szczególnych przypadkach, takich jak na przykład gdy Komisja zamierza solidarnie ukarać spółki, które należały do jednej jednostki gospodarczej w momencie popełnienia naruszenia, ale które nie należą do niej w momencie wydania decyzji, Komisja jest zobowiązana do dokonania takiego ustalenia. Moim zdaniem w odniesieniu do ustalenia wewnętrznych stosunków między dłużnikami solidarnymi Sąd może wykonać nieograniczone prawo orzekania tylko w tych granicach.
96. W praktyce w niniejszej sprawie moim zdaniem należy odróżnić przypadek spółek, które pierwotnie były częścią grupy Schneider, a następnie w 2001 r. zostały przejęte przez grupę VA Tech (tzn. SEHV i Magrini), w okresie przed ich przejęciem, od przypadku innych spółek należących do grupy VA Tech(99).
97. W rzeczywistości w momencie wydania spornej decyzji spółki SEHV i Magrini nie były już częścią przedsiębiorstwa kontrolowanego przez Schneider, które Komisja chciała ukarać za naruszenie popełnione w okresie od kwietnia 1988 r. do grudnia 2000 r. Z uwag zawartych w analizie pierwszego i trzeciego zarzutu odwołania wynika, że w takich okolicznościach, jeżeli Komisja zamierzała ukarać te spółki solidarnie z dawną spółką dominującą (tzn. Schneider), powinna ona określić udział w kwocie grzywny przypadający na każdą z tych spółek w ramach stosunków wewnętrznych między dłużnikami solidarnymi, którzy nie należą już do tego samego przedsiębiorstwa.
98. Zmieniając grzywnę w ramach przysługującego Sądowi nieograniczonego prawa orzekania, Sąd ukarał solidarnie Schneider, SEHV i Magrini na łączną karę w wysokości 8,1 milionów EUR i ustalił odpowiednie udziały w kwocie przypadające w ramach stosunków wewnętrznych. W świetle powyższego w takim przypadku Komisja była zobowiązana do ustalenia udziałów w kwocie, dlatego moim zdaniem nie można uznać, że poprzez ustalenie wewnętrznych stosunków między takimi dłużnikami solidarnymi Sąd przekroczył przysługujące mu nieograniczone prawo orzekania(100). Ponadto zgodnie z uwagami zawartymi w pkt 87 i 88 powyżej uważam, że poprzez zastosowanie zasady podziału grzywny na równe części, którego Sąd dokonał w pkt 158 i 159 zaskarżonego wyroku, popełnił on błąd w ustaleniu wysokości udziałów w kwocie.
99. W odniesieniu natomiast do spółek należących do grupy VA Tech nie ma żadnego powodu, dla którego można by stwierdzić, że ustalenie odpowiednich udziałów w kwocie grzywny przypadających na te spółki jest związane z koniecznością zapewnienia przestrzegania zakazów wynikających z przepisów konkurencji Unii. Ponadto Sąd nie przedstawił żadnej wskazówki w tym względzie. W świetle powyższych okoliczności uważam zatem, że poprzez ustalenie odpowiednich udziałów w kwocie przypadających na te spółki w ramach stosunków wewnętrznych Sąd przekroczył granice swojego nieograniczonego prawa orzekania.
100. Należy wreszcie rozpatrzyć kwestię dotyczącą wykonywania nieograniczonego prawa orzekania przysługującego Sądowi w niniejszym przypadku. Komisja podkreśla, że chociaż Sąd zmienił grzywnę, to jednak ostatecznie pozostawił bez zmian łączną kwotę grzywny wymierzonej dwóm ukaranym przedsiębiorstwom (przedsiębiorstwu utworzonemu przez spółki z grupy VA Tech(101) i przedsiębiorstwu utworzonemu przez Schneider, SEHV i Magrini przed ich zbyciem(102)). W zasadzie Sąd dokonał zatem tylko innego „podziału wewnętrznego” grzywny między spółki będące dłużnikami solidarnymi(103). W świetle powyższego można zastanowić się, czy podlega to jurysdykcji przyznanej sądowi Unii w art. 31 rozporządzenia nr 1/2003, który pozwala „uchylić, obniżyć lub podwyższyć” kwotę nałożonej grzywny.
101. Uważam, że na to pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Nieograniczone prawo orzekania pozwala Sądowi na „zmianę” kwoty wymierzonej grzywny(104). O ile jednak prawdą jest, że zgodnie z art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 grzywny za naruszenia reguł konkurencji są nakładane na przedsiębiorstwa jako adresatów reguł konkurencji, o tyle prawdą jest również, że, jak wskazano w pkt 78 powyżej, jeżeli przedsiębiorstwo składa się z kilku osób prawnych, odpowiedzialność za naruszenie jest przypisywana tym osobom prawnym. Moim zdaniem w przypadku uchylenia grzywny w wyniku stwierdzenia błędów Komisji uprawnieniem Sądu, które, jak widzieliśmy, jest pełne i dotyczy wszystkich aspektów ustalenia kary, objęte jest ponowne ustalenie grzywny, mimo iż jej wysokość określona przez Komisję dla przedsiębiorstwa pozostaje bez zmian, jednak wysokość kwoty przypadającej na osoby prawne zobowiązane do jej zapłaty ulega zmianie.
102. Ponadto w odniesieniu do niniejszej sprawy jest również oczywiste, że Sąd zmienił kwotę grzywny należnej od obu spółek nienależących już do przedsiębiorstwa, które dopuściło się naruszenia, poprzez jej zwiększenie. W rzeczywistości poprzez zobowiązanie spółek SEHV i Magrini do solidarnej zapłaty Komisji kwoty 8,1 milionów EUR zamiast 4,5 milionów, EUR Sąd zmienił kwotę grzywny należnej od tych spółek poprzez jej zwiększenie.
103. W świetle powyższego uważam, że należy uwzględnić również drugi zarzut, w zakresie w jakim, po pierwsze, w odniesieniu do spółek z grupy VA Tech Sąd przekroczył przysługujące mu nieograniczone prawo orzekania, a po drugie, w odniesieniu do spółek Schneider oraz SEHV i Magrini przed ich zbyciem w 2001 r. Sąd popełnił błąd przy wykonywaniu tego prawa. Konkretne konsekwencje uwzględnienia tego zarzutu zostaną omówione w pkt 125 i nast.
4. W przedmiocie czwartego zarzutu odwołania dotyczącego naruszenia zasady ne ultra petita
104. W czwartym zarzucie odwołania Komisja podnosi, że w zaskarżonym wyroku Sąd naruszył zasadę ne ultra petita. Zdaniem Komisji w rzeczywistości Sąd z własnej inicjatywy, a nie na wniosek skarżących, po pierwsze, stwierdził w pkt 157 zaskarżonego wyroku, że do Komisji należy określenie udziałów w kwocie przypadających na każdego dłużnika solidarnego zobowiązanego do zapłaty grzywny, a po drugie, ustalił konkretne udziały w kwocie przypadające na wnoszące odwołanie w pkt 245, 247, 262 i 263 zaskarżonego wyroku w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania.
105. W związku z powyższym bezsporny jest fakt, że sąd Unii orzekający w sprawie skargi o stwierdzenie nieważności jest związany zasadą ne ultra petita, zgodnie z którą orzeczone przez sąd stwierdzenie nieważności nie może przekroczyć żądania skarżącego(105).
106. Jak jednak wskazano w pkt 41 powyżej, analiza odwołania jest ograniczona do ustalenia udziałów w kwocie grzywny przez Sąd w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania oraz do dokonanych w pkt 153–159 zaskarżonego wyroku rozważań prawnych, wyłącznie w zakresie w jakim stanowią one konieczną i nieodzowną podstawę takiego ustalenia.
107. Jak jednak stwierdziłem niedawno, uważam, że zasada ne ultra petita i wynikające z niej ograniczenie uprawnień sądu do zagadnień podnoszonych przez strony pełni dość ograniczoną rolę w wykonywaniu nieograniczonego prawa orzekania sądu Unii zgodnie z art. 261 TFUE(106). W rzeczywistości jeżeli strony zażądały ponownej oceny kwoty grzywny, Sąd powinien uznać, że jest uprawniony, w granicach swoich kompetencji, do dokonania pełnej analizy „co do istoty” kwoty grzywny, która wykracza poza ograniczenia związane z kontrolą zgodności z prawem(107).
108. W niniejszej sprawie z zastrzeżeniem, że można moim zdaniem uznać, iż żądanie zmiany grzywny obejmuje określenie wysokości udziału, należy w każdym razie zauważyć, że przed Sądem wszyscy skarżący zakwestionowali wysokość grzywny nałożonej na nich, żądając jej obniżenia ze względów odnoszących się do solidarnego zobowiązania przez Komisję powodującego w mniej lub bardziej wyraźny sposób(108), powstanie kwestii wewnętrznych stosunków między podmiotami pozostającym w takim związku.
109. Z powyższego wynika moim zdaniem, że w niniejszej sprawie zasada ne ultra petita nie mogła uniemożliwić Sądowi dokonania uwagi prawnej zawartej w pkt 157 zaskarżonego wyroku i wyciągnięcia z niej odpowiednich wniosków w kontekście zmiany kwoty grzywny w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania. Nie zmienia to faktu, że myślę, iż uwaga ta oraz wspomniane ustalenie są dotknięte błędami co do prawa i że Sąd częściowo przekroczył granice przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania(109).
110. W świetle powyższego uważam, że należy oddalić czwarty zarzut odwołania.
5. W przedmiocie piątego zarzutu odwołania dotyczącego naruszenia zasady kontradyktoryjności
111. Zdaniem Komisji Sąd naruszył zasadę kontradyktoryjności, ponieważ nie umożliwił jej wyrażenia własnego zdania w odniesieniu do interpretacji przez Sąd art. 23 rozporządzenia nr 1/2003 w tym sensie, że nałożył on na Komisję obowiązek określenia wewnętrznych stosunków między dłużnikami solidarnymi. W ten sposób Sąd nałożył na Komisję zupełnie nowe obowiązki, przy czym nie miała ona odpowiedniej możliwości zajęcia stanowiska.
112. Należy przede wszystkim przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem zasada kontradyktoryjności, która stanowi część prawa do obrony i nad której przestrzeganiem czuwają sądy Unii, wymaga generalnie tego, by strony postępowania miały prawo do zapoznania się z materiałem dowodowym i z uwagami przedstawionymi przed sądem oraz do ustosunkowania się do nich(110). W celu spełnienia wymogów związanych z prawem do rzetelnego procesu konieczne jest, aby strony mogły przedyskutować w sposób kontradyktoryjny zarówno okoliczności faktyczne, jak i prawne, które są decydujące dla wyniku postępowania(111). Zasadniczo wiąże się to z prawem stron do zapoznania się i omówienia kwestii prawnych, także tych wskazanych z urzędu przez sąd, na których zamierza on oprzeć swoje orzeczenie(112).
113. Zasada kontradyktoryjności musi być również przestrzegana przez Sąd w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania(113).
114. Z zasady kontradyktoryjności powinny korzystać wszystkie strony postępowania toczącego się przed sądem wspólnotowym, niezależnie od ich statusu prawnego. Instytucje Unii mogą w związku z tym powoływać się na tę zasadę wówczas, gdy są stroną takiego postępowania(114).
115. W niniejszej sprawie z pkt 30 zaskarżonego wyroku wynika, że w toku rozprawy przed Sądem SEHV i Magrini przedstawiły wyrok Tribunal de Commerce de Grenoble dotyczący powództwa wniesionego przeciwko nim przez Schneider o odzyskanie części grzywny zapłaconej w całości przez Schneider, za którą wspomniane spółki ponosiły solidarną odpowiedzialność(115). Po przedstawieniu tego wyroku Sąd pozwolił Komisji na jej wniosek na zgłoszenie uwag. W uwagach, które złożono w dniu 26 marca 2010 r., Komisja wyjaśniła powody, dla których uznała, że wyrok ten nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia spraw wniesionych do Sądu przez skarżących, a następnie przedstawiła obszerną analizę dotyczącą odpowiedzialności solidarnej w ogóle. Analiza ta zawierała kilka uwag dotyczących określenia wewnętrznych stosunków między dłużnikami solidarnymi zobowiązanymi do zapłaty grzywny. W szczególności w tym kontekście Komisja uznała, że nie przysługuje jej kompetencja do ustalenia wewnętrznych stosunków między dłużnikami i dokonała pewnych ustaleń w odniesieniu do właściwości sądów krajowych. W ramach pierwszej części szóstego zarzutu odwołania Komisja stwierdziła, że zawarła w tych uwagach liczne argumenty przeciwko ustaleniu przez nią stosunków prawnych między dłużnikami solidarnymi zobowiązanymi do zapłaty grzywny.
116. W związku z powyższym trudno nie uznać, że Komisja miała możliwość zajęcia stanowiska w sprawach dotyczących ustalenia stosunków solidarności wewnętrznej między dłużnikami zobowiązanymi do zapłaty grzywny(116). Prawdą jest jednak, że Sąd nie poprosił wyraźnie Komisji o zajęcie stanowiska w sprawie interpretacji art. 23 rozporządzenia nr 1/2003 w odniesieniu do przyznania jej kompetencji do ustalenia wewnętrznych stosunków między dłużnikami. Moim zdaniem interpretacja ta stanowi jednak ocenę prawną należącą do Sądu, która nie stanowi naruszenia zasady kontradyktoryjności(117), w szczególności w sytuacji gdy, jak w niniejszej sprawie, Komisja miała możliwość zajęcia wyraźnego stanowiska w odniesieniu do kwestii dotyczących ustalenia wewnętrznych stosunków między dłużnikami solidarnymi(118).
117. W świetle powyższego uważam, że należy oddalić piąty zarzut odwołania podniesiony przez Komisję.
6. W przedmiocie szóstego zarzutu odwołania dotyczącego naruszenia obowiązku uzasadnienia
118. W szóstym zarzucie odwołania, który dzieli się na dwie części, Komisja podnosi, że w zaskarżonym wyroku Sąd naruszył spoczywający na nim obowiązek uzasadnienia. Po pierwsze, Komisja uważa, że Sąd nie rozpatrzył dostatecznie argumentów przedstawionych przez nią we wspomnianych uwagach z dnia 26 marca 2010 r. przeciwko ustaleniu wewnętrznych stosunków między dłużnikami solidarnymi. Po drugie, Komisja uważa, że Sąd nie uzasadnił swoich wniosków, tylko przedstawił tak ogólne uwagi, że nie można zrozumieć, w jaki sposób mogą być podstawą do wyciągnięcia tych wniosków.
119. W związku z powyższym należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem spoczywający na Sądzie obowiązek uzasadnienia orzeczeń nie może być interpretowany w ten sposób, że jest on zobowiązany do szczegółowej odpowiedzi na każdy argument przedstawiony przez stronę(119). Przeciwnie, należy uznać za wystarczające, jeżeli z uzasadnienia wyroku, które w niektórych miejscach może zostać dokonane także w sposób dorozumiany, rozumowanie Sądu wynika tak jasno i wyraźnie, że zainteresowani mogą zaznajomić się z powodami orzeczenia Sądu, a Trybunał jest w stanie wykonać swoją funkcję kontrolną(120).
120. W odniesieniu do pierwszej części tego zarzutu z orzecznictwa wynika, że Sąd nie był zobowiązany do udzielenia jednoznacznej i szczegółowej odpowiedzi na wszystkie argumenty przedstawione przez Komisję w uwagach z dnia 26 marca 2010 r. Ponadto z rozumowania zawartego w pkt 153–159 zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd odrzucił zaproponowane przez Komisję stanowisko, które jednak, jak wynika z pkt 157 zdanie ostatnie, zostało uwzględnione przez Sąd w analizie.
121. W odniesieniu do drugiej części tego zarzutu wskazałem w pkt 45 powyżej, że ze słów użytych przez Sąd nie wynika do końca jasno, czy rzeczywiście zamierzał on, czy nie nałożyć na Komisję obowiązek ustalenia udziałów w kwocie grzywny przypadających na dłużników solidarnych. W pkt 153 Sąd stwierdził, że Komisja „powinna [...] w stosownym przypadku” dokonać tego ustalenia, nie określając, w jakich przypadkach jest to konieczne, natomiast w pkt 157 Sąd stwierdził, że dokonanie tego „należy” do Komisji(121). Wydaje mi się, że użycie tych słów tworzy pewną dwuznaczność w ustaleniach Sądu oraz w zakresie obowiązków, które zamierzał on nałożyć na Komisję.
122. Ponadto z pkt 88 powyżej wynika, że nie uznałem, iż jest wystarczające dokonane przez Sąd w pkt 155 zaskarżonego wyroku odniesienie do systemu prawnego zobowiązań stosowanego w prawie cywilnym uzasadniającego zasadę podziału na równe części odpowiedzialności, a zatem grzywny, między dłużnikami solidarnymi w przypadku braku wskazania w orzeczeniu dotyczącego konkretnego stopnia odpowiedzialności każdej spółki ukaranej solidarnie. Moim zdaniem Sąd powinien był wyjaśnić przyczyny, dla których zasady wynikające z tego systemu mają zastosowanie w dziedzinie konkurencji, ponieważ, jak stwierdził Sąd, charakter obowiązku zapłaty spoczywającego na spółkach, na które Komisja nałożyła grzywny do zapłacenia solidarnie z powodu naruszenia prawa konkurencji, jest inny od obowiązku spoczywającego na dłużnikach w prawie prywatnym.
123. Chociaż – jak wskazano w pierwszym, drugim i trzecim zarzucie odwołania – rozumowanie Sądu moim zdaniem narusza prawo oraz pomimo wyżej wymienionych sprzecznych lub niepełnych elementów uzasadnienia, wydaje mi się, że ogólnie rzecz biorąc, uzasadnienie to jest wystarczająco jasne, aby umożliwić zainteresowanym, w tym Komisji, zapoznanie się z powodami wydanego orzeczenia i wykonanie przez Trybunał jego kontroli sądowej. Wydaje mi się zresztą, że potwierdza to fakt, iż Komisja była w stanie odwołać się od wyroku do Trybunału, wnosząc obszerne odwołanie.
124. W świetle powyższych uwag uważam, że należy oddalić szósty zarzut odwołania.
D – Wnioski
125. W świetle powyższego proponuję, aby Trybunał uchylił zaskarżony wyrok w zakresie, w jakim Sąd orzekł, że wyłącznie do Komisji należy w ramach przysługującego jej uprawnienia do nakładania grzywien ustalenie udziałów w kwocie grzywny przypadających na poszczególne spółki, które zostały ukarane solidarnie, i że zadanie to nie może być powierzone sądom krajowym, oraz w zakresie w jakim opierając się na tej zasadzie i na zasadzie podziału odpowiedzialności na równe części w przypadku braku odpowiednich wskazań w decyzji, Sąd, wykonując swoje nieograniczone prawo orzekania, określił udziały w kwocie grzywny przypadające na każdą ze spółek skarżących w postępowaniu w pierwszej instancji.
126. Z pkt 55, 85 i 86 powyżej wynika jednak, że w przypadku gdy Komisja zamierza ustalić odpowiedzialność solidarną podmiotów, które stanowiły jedną jednostkę gospodarczą w momencie popełnienia naruszenia, ale w momencie wydania decyzji nie są już częścią jednej jednostki gospodarczej, Komisja jest zobowiązana do określenia udziału w kwocie grzywny przypadającego na podmiot w ramach stosunków wewnętrznych z innymi dłużnikami, którego nie łączą już więzy uzasadniające włączenie go do jednostki gospodarczej.
127. Należy oczywiście stwierdzić, że po pierwsze, w momencie wydania zaskarżonej decyzji spółki Schneider, SEHV i Magrini nie były już częścią jednej jednostki gospodarczej, i że po drugie, Komisja nakazała im zapłatę grzywny in solidum, nie określając udziału w kwocie grzywny przypadającego na SEHV i Magrini. Wnioski, jakie należy wyciągnąć z tego stwierdzenia, zależą jednak od wyniku odwołania wniesionego przez te dwie spółki i zostaną omówione podczas analizy tego odwołania, tzn. w pkt 169 i nast.
IV – W przedmiocie odwołania wniesionego przez spółkę Reyrolle w sprawie C‑232/11 P
128. Na poparcie swojego odwołania spółka Reyrolle podniosła dwa zarzuty.
A – W przedmiocie pierwszego zarzutu odwołania dotyczącego naruszenia zasady indywidualnego charakteru kar i sankcji
129. W pierwszym zarzucie odwołania Reyrolle podnosi, że poprzez zmianę grzywny na podstawie przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania Sąd naruszył zasadę indywidualnego charakteru kar i sankcji. Zdaniem Reyrolle Sąd nie powinien był obliczać jednej kwoty wyjściowej, biorąc pod uwagę obroty i udział w rynku przedsiębiorstwa kierowanego przez VA Technologie, lecz powinien był ustalić inną kwotę wyjściową dla Reyrolle za okres, w jakim spółka ta była kontrolowana przez Rolls‑Royce, tzn. za okres od 15 kwietnia 1988 r. do 20 września 1998 r.(122). Kwota wyjściowa za okres przed włączeniem Reyrolle do grupy VA Tech powinna być ustalona na podstawie udziału w rynku przedsiębiorstwa Rolls‑Royce/Reyrolle i obrotów tylko spółki Reyrolle. W ten sposób łączna grzywna nałożona na Reyrolle powinna wynosić co najwyżej 2,05 milionów EUR.
130. Zarzut podniesiony przez Reyrolle opiera się na założeniu, że w okresie uczestnictwa tej spółki w kartelu, który trwał od 15 kwietnia 1988 r. do 13 grudnia 2000 r. oraz od 1 kwietnia 2002 r. do 11 maja 2004 r.(123), spółka ta była częścią dwóch różnych przedsiębiorstw, tzn. początkowo przedsiębiorstwa kontrolowanego przez Rolls-Royce w okresie od 15 kwietnia 1988 r. do 20 września 1998 r., czyli do daty jej przejęcia przez VA Technologie, a następnie przedsiębiorstwa kierowanego przez tę ostatnią spółkę przez pozostały okres. Zdaniem Reyrolle uzasadnia to ustalenie dwóch różnych kwot wyjściowych dla dwóch okresów i dwóch przedsiębiorstw.
131. Moim zdaniem założenie to nie znajduje uzasadnienia w zaskarżonym wyroku.
132. W tym względzie należy zauważyć, iż Sąd uznał, że do 20 września 1998 r. Reyrolle uczestniczyła w naruszeniu w sposób niezależny oraz że następnie spółka ta kontynuowała bezprawną działalność jako spółka zależna grupy VA Tech(124).
133. W rzeczywistości dla Rolls-Royce, spółki dominującej w grupie, do której Reyrolle należała do dnia 20 września 1998 r., naruszenie uległo przedawnieniu(125), dlatego ani w spornej decyzji, ani w zaskarżonym wyroku nie stwierdzono istnienia jednej jednostki gospodarczej między Reyrolle i Rolls-Royce, która uzasadniałaby przynależność Reyrolle do przedsiębiorstwa kierowanego przez Rolls-Royce. W związku z powyższym należy również zauważyć, że Rolls-Royce nie jest adresatem ani spornej decyzji, ani jakiejkolwiek kary, ponieważ w stosunku do niej nie stwierdzono żadnego naruszenia.
134. W świetle powyższego z zaskarżonego wyroku wynika, że naruszenie ukarane najpierw przez Komisję, a następnie przez Sąd, zostało popełnione przez jedno przedsiębiorstwo, które początkowo, przed 20 września 1998 r., obejmowało wyłącznie spółkę Reyrolle, a następnie zostało rozszerzone po jej przejęciu przez grupę VA Tech i objęło jednostkę gospodarczą kierowaną przez VA Technologie, do której następnie zostały dodane SEHV i Magrini po ich przejęciu przez VAS(126).
135. W takich okolicznościach Sąd słusznie mógł ustalić jedną kwotę wyjściową dla przedsiębiorstwa kierowanego przez VA Technologie na podstawie jego obrotów w 2003 r., tzn. w ostatnim pełnym roku naruszenia(127), a następnie podzielić odpowiedzialność za naruszenie na poszczególne spółki za okresy, w których uczestniczyły one w kartelu. Działając w ten sposób, Sąd nie naruszył zasady indywidualnego charakteru kar.
136. W związku z powyższym uważam, że należy oddalić pierwszy zarzut odwołania podniesiony przez Reyrolle.
B – W przedmiocie drugiego zarzutu dotyczącego naruszenia zasad równego traktowania i proporcjonalności
137. Reyrolle twierdzi, że poprzez ustalenie grzywny nałożonej na nią na podstawie nieograniczonego prawa orzekania Sąd naruszył zasady równego traktowania i proporcjonalności. Po pierwsze, Reyrolle uważa, że jest dyskryminowana w stosunku do podejścia przyjętego względem spółek należących do grupy Schneider (Schneider, SEHV i Magrini), dla których Sąd ustalił różne kwoty wyjściowe dla każdego okresu przynależności do innego przedsiębiorstwa(128). Zdaniem Reyrolle ta różnica w traktowaniu spowodowała zastosowanie wobec niej nieproporcjonalnej grzywny. Po drugie, Reyrolle uważa, że była przedmiotem dyskryminacji ze względu na metodę obliczenia zastosowaną dla niektórych przedsiębiorstw japońskich, dla których Komisja określiła inne kwoty wyjściowe za okres przed połączeniem ich działalności w sektorze GIS we wspólnym przedsiębiorstwie.
138. Komisja uważa, że drugi zarzut odwołania jest niedopuszczalny, ponieważ jest to nowy zarzut podniesiony na etapie postępowania odwoławczego. Komisja zauważa, że w celu ustalenia grzywny w ramach nieograniczonego prawa orzekania Sąd zastosował taką samą metodę obliczeniową jak metoda przyjęta przez Komisję. Ustalenie grzywny przez Sąd nie może zatem stanowić źródła zarzucanej dyskryminacji, która, jeśli w ogóle, może wynikać bezpośrednio ze spornej decyzji. Zarzucana dyskryminacja nie została jednak podniesiona przez spółkę Reyrolle w pierwszej instancji, więc stanowi nowy zarzut.
139. W tym względzie prawdą jest, że z utrwalonego orzecznictwa wynika, iż właściwość Trybunału w postępowaniu odwoławczym w zasadzie jest ograniczona do rozpatrzenia dokonanej przez Sąd oceny rozpatrywanych przed nim zarzutów(129). Ponadto prawdą jest, że Reyrolle nie podniosła w pierwszej instancji zarzucanej dyskryminacji, do której odnosi się w tym zarzucie odwołania. Z orzecznictwa wynika jednak również, że wnoszący odwołanie jest uprawniony do wniesienia odwołania, w którym podnosi przed Trybunałem zarzuty wynikające z zaskarżonego wyroku, których celem jest podważenie jego zasadności(130).
140. Należy jednak stwierdzić, że w tym zarzucie Reyrolle podnosi, iż była przedmiotem dyskryminacji w zaskarżonym wyroku, w którym Sąd ustalił grzywnę w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania. Chociaż zatem w celu zmiany grzywny Sąd zastosował metodę obliczeniową przyjętą przez Komisję, która nie jest przedmiotem sporu, dyskryminacja zarzucana przez Reyrolle wynika bezpośrednio ze zmiany grzywny dokonanej przez Sąd, a tym samym z zaskarżonego wyroku. W związku z powyższym uważam, że zarzut ten może zostać uznany za dopuszczalny.
141. W odniesieniu do istoty tego zarzutu z orzecznictwa wynika, że wykonywanie nieograniczonego prawa orzekania nie może powodować, w celu ustalenia kwoty grzywien, dyskryminacji przedsiębiorstw, które zawarły porozumienie sprzeczne z art. 101 ust. 1 TFUE(131). Ponadto naruszenie zasady równego traktowania występuje, gdy podobne sytuacje są traktowane w różny sposób lub gdy różne sytuacje są traktowane w taki sam sposób, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione(132).
142. W odniesieniu do sytuacji Reyrolle i spółek należących do grupy Schneider należy stwierdzić, że nie są one podobne. W rzeczywistości w przeciwieństwie do Reyrolle, która, jak wskazano w pkt 134–136, uczestniczyła w naruszeniu w ramach jednego przedsiębiorstwa − co uzasadniało ustalenie przez Sąd grzywny według jednej kwoty wyjściowej dla przedsiębiorstwa VA Technologie na podstawie jego obrotów − SEHV i Magrini uczestniczyły w kartelu, będąc częścią dwóch różnych przedsiębiorstw. Początkowo spółki te uczestniczyły w kartelu w ramach przedsiębiorstwa kierowanego przez Schneider, a następnie po ich przejęciu przez VA Technologie uczestniczyły jako spółki będące częścią przedsiębiorstwa kontrolowanego przez tę ostatnią spółkę. Uważam, że rozpatrywane sytuacje są odmienne, dlatego Reyrolle nie może powołać się na naruszenie zasady równego traktowania.
143. Uważam także, że sytuacje spółki Reyrolle i japońskich producentów są nieporównywalne. Ze spornej decyzji wynika bowiem, że zarówno Fuji i Hitachi, jak i Mitsubishi Electric oraz Toshiba początkowo uczestniczyły w naruszeniu niezależnie, a następnie w dniu 1 października 2002 r. połączyły swoje działalności GIS w dwa wspólne przedsiębiorstwa, odpowiednio Japan AE Power Systems Corporation i TM T&D Corporation(133). Po utworzeniu wspólnych przedsiębiorstw spółki te w dalszym ciągu istniały jako samodzielne i niezależne przedsiębiorstwa w przeciwieństwie do Reyrolle. Należy zatem stwierdzić, że sytuacja ta wyraźnie różni się od sytuacji spółki Reyrolle, która, jak wskazano w pkt 134 powyżej, została przejęta przez przedsiębiorstwo VA Technologie. Te różne sytuacje uzasadniają odmienne traktowanie.
144. W odniesieniu do zarzutu naruszenia zasady proporcjonalności należy przede wszystkim przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, orzekając w kwestiach prawnych w ramach odwołania od wyroku Sądu, Trybunał nie może na zasadzie słuszności zastąpić własną oceną oceny Sądu, który również w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania orzeka w sprawie wysokości grzywien nałożonych na przedsiębiorstwa z powodu naruszenia przez nie prawa Unii(134). Jedynie gdyby Trybunał uznał, że wysokość sankcji jest nie tylko niewłaściwa, lecz również nadmierna, a wręcz nieproporcjonalna, należałoby stwierdzić, że doszło do naruszenia prawa przez Sąd ze względu na niewłaściwy charakter kwoty grzywny. W niniejszym przypadku należy jednak stwierdzić, że Reyrolle oparła swój zarzut dotyczący nieproporcjonalnego charakteru grzywny tylko na wskazanej w poprzednich punktach dyskryminacji, która, jak zauważono, moim zdaniem nie istnieje.
145. W świetle powyższego uważam, że należy oddalić drugi zarzut odwoławczy, a zatem należy oddalić odwołanie spółki Reyrolle w całości.
V – W przedmiocie odwołania wniesionego przez SEHV i Magrini w sprawie C‑233/11 P
146. W swoim odwołaniu spółki SEHV i Magrini podnoszą trzy zarzuty. Pierwszy dotyczy naruszenia zasady ne ultra petita, drugi naruszenia zasady powagi rzeczy osądzonej, a trzeci naruszenia zasady kontradyktoryjności.
147. Na wstępie należy jednak rozważyć zarzut niedopuszczalności odwołania w całości podniesiony przez Komisję. Komisja twierdzi, że odwołanie jest niedopuszczalne, ponieważ żądania przedstawione przez SEHV i Magrini przed Trybunałem są dokładnie odwrotne od żądań przedstawionych w postępowaniu w pierwszej instancji.
148. W pierwszej instancji SEHV i Magrini zwróciły się do Sądu o „stwierdzenie nieważności art. 2 [spornej] decyzji w zakresie, w jakim dotyczy ona skarżących”. Sformułowanie to obejmowało lit. k) i lit. l) tego artykułu, które dotyczą wspomnianych dwóch spółek.
149. W postępowaniu przed Trybunałem spółki te wniosły po pierwsze o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie, w jakim stwierdzał on nieważność art. 2 lit. j) i k) spornej decyzji, a po drugie o utrzymanie w mocy art. 2 lit. j) i k) spornej decyzji, jak również o stwierdzenie, w odniesieniu do art. 2 lit. k) tej decyzji, że każdy dłużnik solidarny powinien zapłacić jedną trzecią grzywny w wysokości 4,5 milionów EUR.
150. W tym względzie należy zauważyć, że celem żądań odwołania powinno być uwzględnienie w całości lub w części żądań przedstawionych w pierwszej instancji z wyłączeniem wszelkich nowych żądań(135), w związku z czym żądanie, które stanowi dokładne przeciwieństwo żądania przedstawionego w pierwszej instancji, z pewnością nie może być uznane za dopuszczalne. Uważam, że z tego powodu niedopuszczalne jest żądanie wnoszących odwołanie zmierzające do utrzymania w mocy art. 2 lit. k), w stosunku do którego w pierwszej instancji wniosły one o stwierdzenia nieważności. Artykuł 2 lit. j) dotyczy natomiast podmiotu innego niż SEHV i Magrini, to znaczy Schneider, w związku z czym nie można również uznać za dopuszczalne przedstawionego przez te spółki żądania utrzymania w mocy wspomnianej części sentencji wyroku. Moim zdaniem odwołanie jest dopuszczalne w pozostałej części.
A – W przedmiocie pierwszego i drugiego zarzutu dotyczących naruszenia zasady ne ultra petita i naruszenia zasady powagi rzeczy osądzonej
151. W pierwszym i drugim zarzucie, które moim zdaniem powinny być rozpatrywane łącznie, SEHV i Magrini podnoszą, że celem skargi wniesionej przez nich do Sądu było tylko zakwestionowanie grzywny w wysokości 4,5 milionów EUR, do zapłaty której zostały one zobowiązane solidarnie ze spółką Schneider. Zdaniem wspomnianych spółek poprzez stwierdzenie nieważności art. 2 lit. j) spornej decyzji, która nałożyła grzywnę na Schneider, oraz poprzez ponowne ustalenie grzywny wymierzonej SEHV i Magrini Sąd orzekł ultra petita.
152. Ponadto Schneider nie odwołała się od spornej decyzji w zakresie, w jakim jej dotyczy, w związku z czym decyzja ta ma powagę rzeczy osądzonej w odniesieniu do ustalenia grzywny w wysokości 3,6 milionów EUR. Poprzez wykroczenie poza zakres żądania SEHV i Magrini Sąd naruszył zatem również zasadę powagi rzeczy osądzonej decyzji Komisji w stosunku do Schneider.
153. Komisja twierdzi, że Sąd nie naruszył zasady ne ultra petita, ponieważ nie orzekał on w sprawie odpowiedzialności Schneider, w stosunku do której w rzeczywistości łączna kwota grzywny pozostała bez zmian (8,1 milionów EUR, tzn. suma kwot 3,6 milionów EUR i 4,5 milionów EUR). Komisja uważa, że zaskarżony wyrok zmienił tylko aspekty solidarności wewnętrznej między dłużnikami, która była przedmiotem postępowania w pierwszej instancji, jak ustaliły SEHV i Magrini. W świetle powyższego Komisja zaprzecza, że Sąd naruszył zasadę powagi rzeczy osądzonej.
154. W związku z powyższym wspomniałem już w pkt 105 powyżej, że sąd Unii orzekający w sprawie skargi o stwierdzenie nieważności jest związany zasadą ne ultra petita, zgodnie z którą orzeczone przez sąd stwierdzenie nieważności nie może przekroczyć żądania skarżącego(136).
155. Jeżeli zatem adresat decyzji postanawia wnieść skargę o stwierdzenie nieważności, sąd Unii rozpatruje tylko te elementy decyzji, które dotyczą tego adresata. Elementy decyzji dotyczące innych adresatów, które nie zostały zaskarżone, nie są objęte przedmiotem sporu rozstrzyganego przez sąd Unii(137). Ponadto decyzja, która nie została zaskarżona przez adresata w terminie ustanowionym w art. 263 TFUE, staje się ostateczna w stosunku do tego adresata(138).
156. W niniejszej sprawie należy przede wszystkim zauważyć, że z pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku wynika, iż między innymi Sąd stwierdził nieważności art. 2 lit. j) spornej decyzji, zgodnie z którym Schneider została ukarana grzywną w wysokości 3,6 milionów EUR, oraz art. 2 lit. k) w całości, zgodnie z którym Schneider, SEHV i Magrini ponoszą odpowiedzialność do wysokości 4,5 milionów EUR.
157. Jak jednak wskazano w pkt 148 powyżej, w pierwszej instancji SEHV i Magrini zwróciły się do Sądu o stwierdzenie nieważności art. 2 zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim ich dotyczy. Ponadto bezsporne jest, że Schneider nie wniosła żadnej skargi do sądu Unii w odniesieniu do spornej decyzji, w związku z czym jest ona ostateczna w stosunku do tej spółki.
158. Należy jednak stwierdzić, że w zakresie, w jakim kara wymierzona w art. 2 lit. j) spornej decyzji dotyczyła wyłącznie Schneider, nie mogła ona być przedmiotem skargi o stwierdzenie nieważności wniesionej przez SEHV i Magrini, dlatego w przypadku braku odwołania spółki Schneider nie mogła być przedmiotem sporu w postępowaniu przed Sądem. W związku z powyższym moim zdaniem Sąd nie mógł stwierdzić nieważności art. 2 lit. j) spornej decyzji, nie orzekając ultra petita. Podobna argumentacja dotyczy art. 2 lit. k) spornej decyzji w zakresie, w jakim odnosi się on do Schneider, a nie do SEHV i Magrini.
159. Okoliczność podkreślona przez Komisję, że po stwierdzeniu nieważności Sąd w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania zmienił grzywnę nałożoną na spółki przedsiębiorstwa Schneider, nie zmieniając łącznej kwoty grzywny wymierzonej Schneider, nie zmienia faktu, że Sąd nie mógł stwierdzić nieważności art. 2 lit. j) zaskarżonej decyzji ani jej art. 2 lit. k) w zakresie, w jakim dotyczył Schneider, ponieważ przepisy te nie mogły być przedmiotem sporu. W rzeczywistości zmiana grzywny, która w zaskarżonym wyroku stanowi czynność dokonaną po stwierdzeniu nieważności, nie jest w stanie sprostować wady wyroku takiej jak naruszenie zasady ne ultra petita.
160. W świetle powyższego uważam, że należy uwzględnić pierwszy i drugi zarzut.
B – W przedmiocie trzeciego zarzutu dotyczącego naruszenia zasady kontradyktoryjności
161. SEHV i Magrini podnoszą także, że Sąd naruszył zasadę kontradyktoryjności. W toku całego postępowania przed Sądem spółki te nie miały nigdy możliwości zajęcia stanowiska w sprawie ustaleń Sądu dotyczących nowego podziału grzywny w wysokości 3,6 milionów EUR, którą Schneider musiała zapłacić samodzielnie i której uchylenie spowodowało zwiększenie kwoty wymierzonej im grzywny.
162. W pkt 112–114 powyżej wspomniałem już zasady orzecznictwa dotyczące zasady kontradyktoryjności.
163. W niniejszej sprawie należy przede wszystkim rozwiać wątpliwości wyrażone przez Komisję odnośnie do możliwości skorzystania w tym przypadku z prawa do bycia wysłuchanym przez SEHV i Magrini. Wątpliwości te opierają się na okoliczności, że w rzeczywistości Sąd zmniejszył łączną kwotę grzywny, do zapłacenia której zostały zobowiązane SEHV i Magrini. Kwota ta uległa zmniejszeniu z 22,05 milionów EUR do 18,45 milionów EUR.
164. Jest jednak jasne, że łączną kwota, do której odnosi się Komisja, jest sumą dwóch różnych grzywien nałożonych na dwie wspomniane spółki z różnych powodów, tzn. po pierwsze, grzywny wymierzonej im jako spółkom będącym częścią przedsiębiorstwa kierowanego przez Schneider, a po drugie, grzywny wymierzonej im jako spółkom będącym częścią przedsiębiorstwa VA Technologie za okres po ich przejęciu przez grupę kierowaną przez przedsiębiorstwo VA Technologie. Jeżeli zatem kwota drugiej grzywny rzeczywiście została zmniejszona przez Sąd dla SEHV i Magrini(139), Sąd zwiększył pierwszą grzywnę dla dwóch wspomnianych spółek, które po zmianie kary przez Sąd stały się razem ze Schneider współodpowiedzialne za grzywnę nie w wysokości 4,5 milionów EUR, jak ustalono w decyzji, lecz w wysokości 8,1 milionów EUR. W związku z powyższym moim zdaniem wnoszące odwołanie niewątpliwie mogą podnieść zarzut naruszenia prawa do bycia wysłuchanym w odniesieniu do tej grzywny.
165. W odniesieniu do istoty zarzutu z akt sprawy wynika, że w toku postępowania przed Sądem omówiona została kwestia będąca warunkiem stwierdzenia nieważności art. 2 lit. j) decyzji, tzn. kwestia dotycząca nałożenia grzywny wyłącznie na Schneider, przy czym spółka ta nie została obciążona grzywną inną niż dotyczącą uczestnictwa w kartelu za pośrednictwem jej spółek zależnych SEHV i Magrini.
166. W szczególności z akt sprawy wynika, że przed rozprawą Sąd zadał stronom kilka pytań, w tym zwłaszcza jedno skierowane do Komisji było pytaniem wprost dotyczącym przyczyn, dla których SEHV i Magrini nie musiały ponosić razem ze Schneider solidarnej odpowiedzialności za całość wymierzonej jej grzywny(140). W odpowiedzi Komisja wyjaśniła, że nałożenie grzywny w wysokości 3,6 milionów EUR tylko na Schneider było uzasadnione koniecznością uniknięcia dwukrotnego nałożenia kwoty wyjściowej na SEHV i Magrini, które ponosiły już odpowiedzialność za kwotę wyjściową wymierzoną przedsiębiorstwu VA Technologie. Następnie Sąd wyraźnie odrzucił ten argument w pkt 249 i nast. zaskarżonego wyroku.
167. Należy jednak stwierdzić, że SEHV i Magrini mogły również zająć stanowisko w tej sprawie na rozprawie, aby przedstawić swój punkt widzenia(141).
168. W świetle powyższego moim zdaniem należy oddalić trzeci zarzut odwołania dotyczący naruszenia zasady kontradyktoryjności.
C – Wnioski w przedmiocie odwołania wniesionego przez SEHV i Magrini w sprawie C‑233/11 P
169. Z powyższego wynika, że moim zdaniem należy uchylić zaskarżony wyrok w zakresie, w jakim poprzez orzeczenie ultra petita Sąd uchylił art. 2 lit. j) spornej decyzji oraz jej art. 2 lit. k) w całości, w tym również w zakresie dotyczącym spółki Schneider. Wobec faktu, że Schneider nie wniosła odwołania, te części zaskarżonej decyzji stały się ostateczne w stosunku do wspomnianej spółki.
170. W związku z powyższym należy również uchylić zmianę grzywny dla spółek przedsiębiorstwa Schneider – tzn. Schneider, SEHV i Magrini – za okres od 15 kwietnia 1988 r. do 13 grudnia 2000 r., dokonaną przez Sąd w pkt 246 i 247 zaskarżonego wyroku w ramach przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania i powtórzoną w pkt 3 tiret pierwsze sentencji wyroku, ponieważ stwierdzenie nieważności orzeczone w pkt 2 zaskarżonego wyroku, o którym mowa w poprzednim punkcie, jest istotną przesłanką zmiany grzywny dokonanej przez Sąd w niniejszej sprawie.
171. Zgodnie z art. 61 akapit pierwszy statutu Trybunału, jeśli odwołanie jest zasadne, Trybunał uchyla orzeczenie Sądu, przy czym może wydać orzeczenie ostateczne w sprawie, jeśli stan postępowania na to pozwala, lub skierować sprawę do ponownego rozpoznania przez Sąd.
172. W niniejszej sprawie uważam, że stan postępowania pozwala na wydanie przez Trybunał ostatecznego orzeczenia w sprawie.
173. Jak wskazano w pkt 148 powyżej, w pierwszej instancji SEHV i Magrini zwróciły się do Sądu o „stwierdzenie nieważności art. 2 [spornej] decyzji w zakresie, w jakim dotyczy ona skarżących”. W szczególności w swojej skardze spółki te wyraźnie podniosły niezrozumiałość odpowiedzialności solidarnej ustanowionej w art. 2 lit. k) spornej decyzji.
174. Jak jednak wynika z pkt 126 i 125 powyżej, w momencie wydania zaskarżonej decyzji Schneider, SEHV i Magrini nie były już częścią jednej jednostki gospodarczej Schneider. W związku z powyższym w przypadku, gdy Komisja zamierza ustalić odpowiedzialność solidarną podmiotów, które stanowiły jedną jednostkę gospodarczą w momencie popełnienia naruszenia, ale w momencie wydania decyzji nie są już częścią tej jednostki, Komisja jest zobowiązana do określenia udziału w kwocie grzywny przypadającego na podmiot w ramach stosunków wewnętrznych z innymi dłużnikami, którego nie łączą już więzy uzasadniające włączenie go do jednostki gospodarczej.
175. Należy jednak stwierdzić, że w niniejszej sprawie, chociaż Komisja obciążyła solidarnie Schneider razem z Magrini i SEHV, nie określiła wspomnianych przypadających na nie udziałów w kwocie grzywny. W związku z powyższym należy uwzględnić odwołanie Magrini i SEHV oraz stwierdzić nieważność art. 2 lit. k) spornej decyzji.
VI – W przedmiocie kosztów
176. Jeżeli Trybunał zgadza się z moją oceną dotyczącą trzech odwołań w sprawach połączonych, na podstawie art. 137, 138 i 184 regulaminu postępowania proponuję, aby Trybunał orzekł o kosztach w następujący sposób. W sprawie C‑231/11 P odwołanie Komisji powinno być tylko częściowo uwzględnione, dlatego uważam, że należy orzec, iż każda ze stron ponosi własne koszty. W sprawie C‑232/11 P Reyrolle jest stroną przegrywającą, dlatego moim zdaniem należy obciążyć ją kosztami postępowania. W sprawie C‑233/11 P Komisja jest stroną przegrywającą, dlatego należy obciążyć ją kosztami postępowania.
VII – Wnioski
177. W świetle powyższego proponuję, by Trybunał orzekł w następujący sposób.
178. W sprawie C‑231/11 P:
1) Wyrok Sądu z dnia 3 marca 2011 r. w sprawach połączonych od T‑122/07 do T‑124/07 Siemens Österreich i in. przeciwko Komisji zostaje uchylony w zakresie, w jakim – opierając się na zasadzie, że wyłącznie do Komisji należy w ramach przysługującego jej uprawnienia do nakładania grzywien ustalenie udziałów w kwocie grzywny przypadających na poszczególne spółki, które zostały obciążone solidarnie, i że zadanie to nie może być powierzone sądom krajowym, oraz na zasadzie podziału odpowiedzialności na równe części w przypadku braku odpowiednich wskazań w decyzji – Sąd określił udziały w kwocie grzywny przypadające na każdą ze spółek skarżących w postępowaniu w pierwszej instancji.
2) W pozostałym zakresie odwołanie zostaje oddalone.
3) Komisja Europejska, Siemens Transmission & Distribution Ltd, Siemens Transmission & Distribution SA i Nuova Magrini Galileo SpA ponoszą własne koszty.
179. W sprawie C‑232/11 P:
1) Odwołanie wniesione przez Siemens Transmission & Distribution Ltd zostaje oddalone.
2) Distribution Ltd zostaje obciążona kosztami postępowania.
180. W sprawie C‑233/11 P:
1) Punkt 2 sentencji wyroku Sądu z dnia 3 marca 2011 r. w sprawach połączonych od T‑122/07 do T‑124/07 Siemens Österreich i in. przeciwko Komisji w zakresie, w jakim stwierdza nieważność art. 2 lit. j) i k) decyzji Komisji C(2006) 6762 z dnia 24 stycznia 2007 r. wersja ostateczna dotyczącej postępowania na mocy art. 81 [WE] i art. 53 porozumienia o EOG (sprawa COMP/F/38.899 — Rozdzielnice z izolacją gazową), oraz pkt 3 tiret pierwsze sentencji wspomnianego wyroku zostają uchylone.
2) Stwierdza się nieważność art. 2 lit. k) decyzji C(2006) 6762 wersja ostateczna w zakresie, w jakim dotyczy on Siemens Transmission & Distribution SA i Nuova Magrini Galileo SpA.
3) Komisja Europejska zostaje obciążona kosztami.