OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ELEANOR SHARPSTON
przedstawiona w dniu 20 września 2012 r.(1)
Sprawa C‑419/11
Česká spořitelna as
przeciwko
Geraldowi Feichterowi
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Městký soud v Praze (Republika Czeska)]
Jurysdykcja – Przedmiot postępowania będący umową lub roszczeniem wynikającym z umowy – Umowa zawarta przez konsumenta – Zarządca spółki – Umowa kredytowa zawarta przez spółkę – Weksel niezupełny – Poręczenie wekslowe – Miejsce wykonania zobowiązania
1. Bieżącym wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Trybunał został poproszony o interpretację przepisów regulujących jurysdykcję zawartych w rozporządzeniu nr 44/2001(2). Niniejsza sprawa dotyczy weksla wystawionego jako niezupełny przez spółkę mającą siedzibę w jednym państwie członkowskim dla pożyczkodawcy mającego siedzibę w tym samym państwie członkowskim. Weksel został także poręczony(3) przez osobę fizyczną powiązaną ze spółką, lecz zamieszkałą w innym państwie członkowskim. Czy w sprawie o zapłatę z tegoż weksla wszczętej przeciwko tej osobie w pierwszym ze wspomnianych państw członkowskich może ona twierdzić, że sądy tego państwa nie mają jurysdykcji ze względu na okoliczność, iż osoba ta podlega przepisom art. 15 i 16 tego rozporządzenia mającym zastosowanie do konsumentów? Jeżeli nie ma ona takiej możliwości, to czy posiadacz weksla jest uprawniony do wszczęcia postępowania w państwie, w którym weksel ten jest płatny – niezależnie od tego, że został wystawiony jako niezupełny – ze względu na okoliczność, iż zobowiązanie wekslowe wchodzi w zakres wyrażenia „przedmiot postępowania [będący] umową lub roszczeniem wynikającym z umowy” zawartego w art. 5 ust. 1 lit. a) tego rozporządzenia?
I – Ramy prawne
A – Prawodawstwo Unii Europejskiej
2. Rozporządzenie weszło w życie w dniu 1 marca 2002 r.(4). Zastępuje ono w stosunkach pomiędzy państwami członkowskimi(5) Konwencję z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych(6) (zwaną dalej „konwencją brukselską”).
3. Motywy 11–13 tego rozporządzenia przewidują:
„(11) Przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i powinny zależeć zasadniczo od miejsca zamieszkania pozwanego, a tak ustalona jurysdykcja powinna mieć miejsce zawsze, z wyjątkiem kilku dokładnie określonych przypadków, w których ze względu na przedmiot sporu lub umowę stron uzasadnione jest inne kryterium powiązania. Siedziba osób prawnych musi być zdefiniowana wprost w rozporządzeniu celem wzmocnienia przejrzystości wspólnych przepisów i uniknięcia konfliktów kompetencyjnych.
(12) Jurysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego wymiaru sprawiedliwości.
(13) W sprawach dotyczących […] umów [konsumenckich] […] strona słabsza powinna być chroniona przez przepisy jurysdykcyjne dla niej bardziej korzystne niż przepisy ogólne”.
4. Artykuł 2 ust. 1 rozporządzenia ustanawia ogólną zasadę, że osoby zamieszkałe w danym państwie członkowskim powinny być pozywane przed sądami tego państwa członkowskiego.
5. Artykuł 5 ustanawia szereg częściowych odstępstw od tej reguły. W zakresie, w jakim obejmuje on spory dotyczące umów, stanowi on, że:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:
1) a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy – przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane;
b) w rozumieniu niniejszego przepisu – i o ile co innego nie zostało uzgodnione – miejscem wykonania zobowiązania jest:
– w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce w państwie członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone;
– w przypadku świadczenia usług – miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone;
c) jeśli lit. b) nie ma zastosowania, wówczas stosuje się lit. a);
[…]”.
6. Normy ustanowione w art. 5 nie wykluczają wszczęcia postępowania w państwie członkowskim miejsca zamieszkania pozwanego. Zapewniają jedynie alternatywną podstawę dla jurysdykcji w przypadkach, w których mają one zastosowanie.
7. Artykuły 15 i 16 wchodzą w skład sekcji 4 rozporządzenia, zatytułowanej „Jurysdykcja w sprawach dotyczących umów zawartych [przez] konsument[ów]”. Mają one następujące brzmienie:
„Artykuł 15
1. Jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby, jurysdykcję określa się na podstawie niniejszej sekcji […]:
a) jeżeli chodzi o umowę sprzedaży na raty rzeczy ruchomych; lub
b) jeżeli chodzi o umowę pożyczki spłacanej ratami lub inną umowę kredytową, która przeznaczona jest do finansowania kupna rzeczy tego rodzaju; lub
c) we wszystkich innych przypadkach, gdy druga strona umowy w państwie członkowskim, na terytorium którego konsument ma miejsce zamieszkania, prowadzi działalność zawodową lub gospodarczą lub taką działalność w jakikolwiek sposób kieruje do tego państwa członkowskiego lub do kilku państw włącznie z tym państwem członkowskim, a umowa wchodzi w zakres tej działalności.
[…]
Artykuł 16
[…]
2. Kontrahent może wytoczyć powództwo przeciwko konsumentowi tylko przed sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium konsument ma miejsce zamieszkania.
[…]”.
8. Jakkolwiek rozporządzenie zastąpiło konwencję brukselską, Trybunał uznał, że przedstawiona przezeń wykładnia w przedmiocie tejże konwencji stosuje się także w odniesieniu do tego rozporządzenia, jako że obydwie grupy przepisów mogą być uznane za równoznaczne(7).
B – Prawo krajowe
9. Tytuł I § 75 ustawy nr 191/1950 (Zákon směnečný a šekový) (prawo wekslowe i czekowe, zwanej dalej „ZSŠ”) wprowadza pewne formalne wymogi ważności weksla. Weksel powinien między innymi zawierać bezwarunkowe zobowiązanie zapłaty określonej sumy pieniężnej w określonym miejscu i czasie. W myśl § 76 w przypadku gdy weksel nie spełnia tych wymogów, jest on, z zastrzeżeniem pewnych wyjątków, nieważny.
10. Zgodnie z § 10 w tytule I ZSŠ weksel niekompletny w chwili wystawienia jest w swej naturze zaledwie „niezupełny”. Jeżeli został on następnie wypełniony, jest traktowany, jak gdyby był zupełny od chwili wystawienia. W prawie krajowym nie ma przepisu uzależniającego ważność weksla od jego uzupełnienia zgodnie z jakimkolwiek porozumieniem w tym przedmiocie. Weksel będzie zatem ważny nawet w przypadku, gdy posiadacz wypełnił go w sposób nieodzwierciedlający tego porozumienia. Jednakże nieprawidłowe wypełnienie przez posiadacza w większości przypadków zapewnia dłużnikowi możliwość zgłoszenia protestu.
11. Zgodnie z § 32 ust. 1 i 2 w tytule I ZSŠ poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo jak ten, za kogo poręczył, i jego zobowiązanie jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny z wyjątkiem wady formalnej.
12. Według prawa krajowego weksel jest uważany za abstrakcyjny papier wartościowy niemający charakteru umowy, pomimo że może być fizycznym rezultatem umowy przewidującej jego wystawienie(8).
C – Okoliczności faktyczne, postępowanie i pytania prejudycjalne
13. W dniu 28 kwietnia 2004 r. Feichter‑CZ s.r.o. (zwana dalej „kredytobiorcą”), spółka z siedzibą w Republice Czeskiej, zawarła umowę na kredyt na rachunku bieżącym (zwaną dalej „umową kredytową”) ze spółką Česká Spořitelna a.s. (zwaną dalej „kredytodawcą”), powodem w postępowaniu przed sądem krajowym, także z siedzibą w tym państwie członkowskim. Zgodnie z umową kredytową kredyt został przekazany na potrzeby działalności gospodarczej kredytobiorcy. W tym samym dniu kredytobiorca podpisał i dostarczył kredytodawcy weksel na kwotę 5 000 000 CZK (stanowiącą równowartość około 193 000 EUR według bieżącego kursu wymiany).
14. Weksel został wystawiony jako niezupełny, a mianowicie nie umieszczono na nim danych takich jak kwota, termin i miejsce płatności. Został on podpisany w imieniu kredytobiorcy przez G. Feichtera, pozwanego w postępowaniu przed sądem krajowym, działającego w charakterze dyrektora zarządzającego kredytobiorcy. Gerald Feichter złożył także podpis jako osoba fizyczna, ze wzmianką „per aval”, przyjmując tym samym odpowiedzialność za zapłatę weksla zgodnie z jego warunkami(9). Gerald Feichter, będąc blisko powiązany z kredytobiorcą przez wzgląd na bycie jego dyrektorem zarządzającym, w czasie dokonywania tych czynności posiadał także 60% udziałów w spółce kredytobiorcy(10).
15. Informacje dotyczące sumy wekslowej oraz terminu i miejsca płatności zostały następnie wypełnione przez kredytodawcę zgodnie z dalszym porozumieniem pomiędzy kredytodawcą, kredytobiorcą i G. Feichterem (zwanym dalej „porozumieniem dodatkowym”).
16. Pomimo że weksel został przedstawiony do zapłaty w wyznaczonym dniu w miejscu płatności, nie został on zapłacony.
17. W następstwie powyższego kredytodawca wszczął przeciwko G. Feichterowi postępowanie przed Městský soud v Praze (sądem miejskim w Pradze), dochodząc zapłaty kwoty głównej należnej na podstawie weksla wraz z odsetkami od tej kwoty w wysokości 6% w stosunku rocznym, począwszy od dnia 28 maja 2008 r. do dnia zapłaty, i prowizji komisowej w kwocie 16 666 CZK (stanowiącej równowartość około 645 EUR według bieżącego kursu wymiany) od tegoż weksla.
18. W toku tego postępowania G. Feichter podniósł zarzut, że Městský soud v Praze nie ma jurysdykcji do rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy przeciwko niemu. Podstawą tego zarzutu jest to, że ponieważ jest on osobą fizyczną zamieszkałą w Austrii, każda sprawa o wyegzekwowanie zapłaty z weksla podlega przepisom art. 15 i 16 rozporządzenia dotyczącym umów z udziałem konsumentów i w rezultacie powinna być wszczęta w tym państwie członkowskim.
19. Sąd krajowy uważa, że orzeczenie w przedmiocie wykładni art. 15 rozporządzenia jest niezbędne, aby umożliwić mu ustalenie, czy ma jurysdykcję w rozpatrywanej przezeń sprawie. Równocześnie, biorąc pod uwagę względy ekonomii procesowej, jest on zdania, że powinien zwrócić się do Trybunału o udzielenie wskazówek w przedmiocie wykładni art. 5 ust. 1 lit. a) tego rozporządzenia w zakresie, w jakim artykuł ów może mieć znaczenie dla ustalenia jurysdykcji w postępowaniu przed sądem krajowym, w przypadku gdyby Trybunał orzekł, że art. 15 nie ma zastosowania. Sąd krajowy postanowił zatem przedstawić Trybunałowi następujące pytania do rozstrzygnięcia w trybie prejudycjalnym:
„1) Czy pojęcie przedmiotu postępowania w postaci umowy lub roszczenia z umowy, którą zawarł konsument w celu, który nie może być uważany za jego działalność zawodową lub gospodarczą w rozumieniu art. 15 ust. 1 [rozporządzenia], może być interpretowane jako obejmujące także roszczenia na podstawie weksla wystawionego jako niezupełny zgłoszone przez remitenta przeciwko poręczycielowi wekslowemu poręczającemu za wystawcę weksla?
2) Niezależnie od tego, czy odpowiedź na pytanie pierwsze jest twierdząca czy przecząca – czy pojęcie postępowań w przedmiocie umowy, o których mowa w art. 5 pkt 1 lit. a) [rozporządzenia], może być interpretowane w ten sposób, że biorąc pod uwagę wyłącznie treść samego dokumentu, obejmuje ono także roszczenia na podstawie weksla wystawionego jako niezupełny zgłoszone przez remitenta przeciwko poręczycielowi wekslowemu poręczającemu za wystawcę weksla?”.
20. Pisemne uwagi zostały złożone przez kredytodawcę, Republikę Czeską, Konfederację Szwajcarską(11) oraz Komisję Europejską. Na rozprawie w dniu 27 czerwca 2012 r. Republika Czeska i Komisja były reprezentowane i przedstawiły przed Trybunałem uwagi ustne.
II – Analiza
A – Uwagi wstępne
1. Dopuszczalność
21. Zdaniem kredytodawcy Trybunał powinien odrzucić pytanie pierwsze jako niedopuszczalne, ponieważ jest ono czysto hipotetyczne. Z tego co zrozumiałam z argumentacji kredytodawcy w tym zakresie, hipotetyczny charakter tego pytania należy wysnuć z faktu, że zdaniem kredytodawcy G. Feichter nie powinien być traktowany jako konsument w rozumieniu art. 15 rozporządzenia.
22. W postanowieniu odsyłającym sąd krajowy dał jednak jasno do zrozumienia, że uważa kwestię wykładni tego przepisu za kluczową dla ustalenia, czy przysługuje mu jurysdykcja w zawisłej przed nim sprawie. Ponieważ istotna część obrony G. Feichtera w postępowaniu przed sądem krajowym wydaje się oparta ściśle na argumencie, że jest on konsumentem w rozumieniu art. 15 i 16 rozporządzenia, brak jest podstaw, na gruncie których pierwsze pytanie mogłoby być uznane za hipotetyczne. Zarzut ten powinien zatem zostać odrzucony.
2. Kontekst
23. Przed odniesieniem się do kwestii podniesionych w postanowieniu odsyłającym chciałabym poczynić uwagę natury ogólnej. W szczególności, choć nie tylko, w przypadkach rozpoczynania działalności gospodarczej normalną praktyką po stronie kredytodawcy w stosunku do osoby prawnej jest uzależnianie udostępnienia finansowania od udzielenia gwarancji przez jedną lub większą liczbę osób fizycznych będących właścicielami lub zarządzających taką osobą prawną. Powód jest oczywisty. W chwili zawierania umów kredytowych owa osoba prawna ma niewiele aktywów, które można brać pod uwagę na potrzeby spłaty, lub też nie ma ich wcale. Jakkolwiek zarówno kredytodawca, jak i kredytobiorca mogą mieć nadzieję i żywić wiarę, że przedsięwzięcie gospodarcze wytworzy niezbędne aktywa w wyniku udostępnienia finansowania, jednak rezultat taki nie jest zapewniony. Kredytodawca, kierując się rozsądnymi względami gospodarczymi, powinien zatroszczyć się o alternatywne źródło spłaty, na wypadek gdyby sprawy nie potoczyły się zgodnie z planem. Porozumienia takie zawiera się w ramach codziennej praktyki w całej Unii. W żadnym razie nie stanowią one niczego niespotykanego.
24. Okoliczności faktyczne bieżącej sprawy, opisane w postanowieniu odsyłającym i podsumowane powyżej, należą do takiej właśnie kategorii. Nie są one zaciemnione niektórymi komplikacjami mogącymi pojawiać się w niektórych bardziej złożonych umowach kredytowych – w których na przykład kredytodawca mógłby zawierać umowę z innym podmiotem gospodarczym w celu indosowania lub przeniesienia weksla przedstawionego w ramach podstawowego stosunku umownego. Z postanowienia odsyłającego jasno wynika również, że pomiędzy stronami postępowania przed sądem krajowym nie ma sporu co do miejsca płatności weksla, którą to płatność kredytodawca chce wyegzekwować od G. Feichtera jako poręczyciela wekslowego. Innymi słowy, Trybunał został poproszony o rozważenie szeregu transakcji, które w każdym przypadku należy uznać za nieskomplikowane i w tym charakterze je analizować.
B – Pytanie pierwsze
25. W pytaniu pierwszym sąd krajowy zwraca się o udzielenie mu wskazówek w przedmiocie zastosowania w postępowaniu przed tym sądem zasad regulujących jurysdykcję w zakresie umów konsumenckich ustanowionych w art. 15 ust. 1 rozporządzenia.
26. Ponieważ art. 15 i 16 rozporządzenia stanowią lex specialis w stosunku do art. 5 ust. 1 tego rozporządzenia(12), należy określić, czy mają one zastosowanie, zanim rozważone zostanie znaczenie art. 5 ust. 1 rozporządzenia. Norma z art. 16 ust. 2 rozporządzenia ma charakter wyłączny. Jeżeli przepis ten przyznaje jurysdykcję sądom państwa członkowskiego, w którym zamieszkuje G. Feichter, normy ze wspomnianego art. 5 ust. 1 dotyczące jurysdykcji w zakresie sporów wynikających z umów z definicji nie mogą mieć znaczenia.
27. Jak podnosi Komisja, dla zastosowania art. 15 i 16 rozporządzenia powinny być spełnione dwie przesłanki. Po pierwsze, dana umowa powinna zostać zawarta przez konsumenta. Po drugie, umowa powinna należeć do jednej z kategorii wymienionych w art. 15 ust. 1 rozporządzenia. Przesłanki te powinny zostać spełnione kumulatywnie.
28. Celem norm zawartych w art. 15 i 16 rozporządzenia jest zapewnienie właściwej ochrony konsumentowi jako stronie umowy uznawanej za ekonomicznie słabszą i mniej doświadczoną w kwestiach prawnych niż jego profesjonalny kontrahent(13). Służą więc one innemu celowi niż art. 5 rozporządzenia, którego celem jest odzwierciedlenie silnego czynnika łączącego pomiędzy sporem a sądem posiadającym jurysdykcję na podstawie tychże wyjątków(14).
29. Z tego zapewne względu Trybunał skłaniał się do stosowania ścisłej wykładni art. 15 i 16 rozporządzenia(15). Tak więc w wyroku w sprawie Benincasa(16) stwierdził on, że „tylko umowy zawarte dla celów zaspokojenia własnych potrzeb jednostki, w ramach prywatnej konsumpcji, podlegają przepisom mającym na celu ochronę konsumenta uważanego za stronę ekonomicznie słabszą. Szczególna ochrona wynikająca z tych przepisów nie znajduje uzasadnienia w przypadkach umów zawartych w celach związanych z działalnością gospodarczą lub zawodową”(17). Przepisy te stosuje się jedynie w takim zakresie, w jakim pozew „odnosi się ogólnie do umowy zawartej przez konsumenta do celów poza jego działalnością gospodarczą lub zawodową”(18).
30. Stosując wymienione zasady do sprawy będącej przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, chciałabym poczynić następujące uwagi.
31. W celu ułatwienia Trybunałowi zadania sąd krajowy udzielił szczegółowych informacji dotyczących stanu faktycznego, które jego zdaniem należy wziąć pod uwagę przy rozstrzyganiu zagadnień poruszonych w pytaniach prejudycjalnych. Okoliczności te zostały przedstawione w pkt 13–18 powyżej. Obejmują one informacje dotyczące celu zawarcia umowy kredytowej oraz roli G. Feichtera jako osoby uczestniczącej w dokumentach udostępnionych kredytodawcy na podstawie umowy i porozumienia uzupełniającego, w tym w wekslu. Przedstawienie tychże informacji przez sąd krajowy jest standardową częścią postępowania w przedmiocie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Umożliwia to Trybunałowi udzielenie użytecznej odpowiedzi na pytania prejudycjalne. W ten sposób minimalizowane jest ryzyko, że udzielone przez Trybunał odpowiedzi dotyczące zagadnień z zakresu prawa Unii będą hipotetyczne, że nie będą one poruszać kwestii o znaczeniu zasadniczym dla rozstrzygnięcia sporu przed sądem krajowym lub że będą one dotyczyć kwestii niemających znaczenia dla tego sporu.
32. W normalnym przypadku do sądu krajowego należy zastosowanie tej odpowiedzi do okoliczności faktycznych toczącej się przed nim sprawy, jakkolwiek Trybunał może udzielać wskazówek w oparciu o dokumenty występujące w sprawie oraz o przedłożone mu pisemne i ustne uwagi(19). W niektórych przypadkach jednakże Trybunał może stwierdzić, że jest on w stanie udzielić sądowi krajowemu pełniejszej odpowiedzi. I tak, w wyroku w sprawie British Telecommunications(20), dotyczącej zobowiązania państwa członkowskiego do zapłaty wynagrodzenia za szkodę poniesioną w wyniku nieprawidłowej transpozycji dyrektywy do prawa krajowego, Trybunał stwierdził, że: „Chociaż co do zasady badanie wystąpienia przesłanek odpowiedzialności państw członkowskich z tytułu naruszenia prawa wspólnotowego należy do sądów krajowych, to należy stwierdzić, że w niniejszej sprawie przed sądem krajowym Trybunał ma wszystkie niezbędne informacje pozwalające na ocenę, czy okoliczności faktyczne tej sprawy należy zakwalifikować jako wystarczająco istotne naruszenie prawa wspólnotowego”(21).
33. Wydaje mi się, że ta sama zasada znajduje analogiczne zastosowanie w bieżącej sprawie. Ponieważ sąd krajowy pomocnie przedstawił szczegółowy materiał dotyczący okoliczności faktycznych sprawy, Trybunał ma możliwość samodzielnego zweryfikowania, czy definicja konsumenta w rozumieniu art. 15 i 16 rozporządzenia została w sprawie G. Feichtera spełniona. W niniejszej sprawie nic nie wskazuje na to, że G. Feichter przyjął zobowiązania w ramach poręczenia wekslowego lub w ramach porozumienia uzupełniającego na cele swej prywatnej konsumpcji lub na cele wykraczające poza jego działalność gospodarczą lub zawodową. W istocie wydaje się, że było na odwrót. Wskazane czynności były dokonywane dla wsparcia kredytu udzielonego kredytobiorcy – jednostce gospodarczej – na potrzeby jego działalności gospodarczej. Z jednostką tą blisko powiązany był G. Feichter. Nazwa przedsiębiorstwa zawierała jego nazwisko, był on jego dyrektorem zarządzającym i większościowym wspólnikiem w spółce(22).
34. Z tego względu uważam, że przymiot konsumenta, kluczowy dla zarzutu braku jurysdykcji podniesionego przez G. Feichtera w postępowaniu przed sądem krajowym, w niniejszej sprawie zupełnie nie występuje. Fakt, że pozwany jest osobą fizyczną i jako taki potencjalnie może być „konsumentem” w odniesieniu do niektórych potrzeb jego życia codziennego, sam w sobie nie oznacza, że osoba ta automatycznie będzie uprawniona do powoływania się na art. 15 ust. 1 rozporządzenia w każdej wszczętej przeciwko niej sprawie.
35. W tym stanie rzeczy nie powstaje kwestia, czy umowa wchodzi w zakres jednej z kategorii wskazanych w art. 15 ust. 1 rozporządzenia.
36. Tytułem uzupełnienia chciałabym dodać jedną lub dwie uwagi o naturze „umowy lub roszczeń z umowy, którą zawarła osoba, konsument” w rozumieniu art. 15 i 16 rozporządzenia. Ponieważ uważam, że kwestia ta nie ma wpływu na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem krajowym, postaram się ująć ją zwięźle i nie wnikać w nią głębiej.
37. Sytuacja w postępowaniu przed sądem krajowym stanowi moim zdaniem doskonały przykład przypadku, w którym osoba fizyczna zaciąga pewnego rodzaju zobowiązanie gwarancyjne nieobjęte przepisami dotyczącymi konsumentów zawartymi w art. 15 i 16 rozporządzenia. Trybunałowi nie przedłożono jakichkolwiek materiałów, które wskazywałyby na to, że (znaczne) środki udostępnione kredytobiorcy i zabezpieczone poręczeniem wekslowym mają cokolwiek wspólnego z finansowaniem indywidualnych decyzji osoby fizycznej o nabywaniu artykułów konsumpcyjnych.
38. W celu ukazania sytuacji odwrotnej posłużmy się innym przykładem. Małoletni chciałby dokonać zakupu telefonu inteligentnego, jednak dostawca mający siedzibę w innym państwie członkowskim odmawia zawarcia umowy sprzedaży bez zgody jego rodziców na występowanie w roli poręczycieli jego zobowiązań na podstawie takiej umowy. Rodzice udzielają niezbędnego poręczenia i małoletni kupuje telefon inteligentny. W umowie zawartej z dostawcą małoletni w sposób oczywisty jest konsumentem. W przypadku gdyby dostawca chciał wszcząć przeciwko niemu postępowanie na podstawie umowy, zastosowanie znajdą art. 15 i 16 rozporządzenia.
39. Jaka jest tu sytuacja rodziców? Wydaje mi się, że oni także są uprawnieni do ochrony zapewnianej przez te przepisy. Skutek ten odzwierciedla ogólny zamysł rozporządzenia. Mimo że są oni, jak można przypuszczać, bardziej doświadczeni życiowo i wypłacalni niż ich potomstwo, można jednak założyć, że są oni słabsi gospodarczo i mniej doświadczeni w kwestiach prawnych niż profesjonalny kontrahent, którym jest dostawca(23). Umowa dotycząca rodziców stanowi więc „umowę którą zawarła osoba, konsument” w rozumieniu art. 15 ust. 1 rozporządzenia.
40. Jakkolwiek interesujące mogą być tego rodzaju refleksje, przykład ten jest bardzo odległy od okoliczności bieżącej sprawy. Mówiąc krótko, G. Feichter nie jest „konsumentem” w rozumieniu art. 15 i 16 rozporządzenia.
41. Przez wzgląd na powyższe kwestie jestem zdania, iż odpowiedź na pierwsze pytanie sądu krajowego powinna być taka, że w sytuacji gdy weksel stanowi część szeregu transakcji zawieranych przez jednostkę gospodarczą na potrzeby jej działalności gospodarczej, zaś osoba fizyczna udzielająca poręczenia wekslowego za tę jednostkę jest blisko powiązana z tą jednostką, poręczenie wekslowe należy traktować, na potrzeby art. 15 ust. 1 rozporządzenia, jako udzielone na cele działalności zawodowej lub gospodarczej. Wynika z tego, że wyrażenie „przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby” zawarte w art. 15 ust. 1 rozporządzenia nie znajduje w tym wypadku zastosowania.
C – Pytanie drugie
42. Istotnym zagadnieniem leżącym u podstaw pytania drugiego jest kwestia zastosowania norm dotyczących jurysdykcji „[w zakresie spraw dotyczących] umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” ustanowionych w art. 5 ust. 1 lit. a) rozporządzenia.
43. Trybunał stwierdził, że pomimo iż przepis ten nie wymaga zawierania umowy, musi istnieć przynajmniej możliwe do zidentyfikowania zobowiązanie. Norma taka jest kluczowa dla zastosowania art. 5 ust. 1 lit. a), ponieważ jurysdykcja sądu krajowego jest określana według miejsca wykonania spornego zobowiązania(24).
44. Zobowiązanie to powinno być dobrowolnie zaciągnięte przez jedną stronę względem drugiej. Interpretowanie tego przepisu bez wprowadzenia takiego wymogu doprowadziłoby do wykroczenia poza katalog sytuacji przewidzianych w rozporządzeniu(25). Trybunał podsumował tenże wymóg, stwierdzając, że zasada jurysdykcji szczególnej ustanowionej w art. 5 ust. 1 lit. a) „zakłada ustalenie istnienia zobowiązania prawnego dobrowolnie zaciągniętego przez jedną stronę względem drugiej, na którym zostało oparte powództwo”(26).
45. Nie ma wątpliwości, że w bieżącej sprawie istniała umowa pomiędzy kredytodawcą i kredytobiorcą. Kredytodawca podjął się zapewnić kredytobiorcy finansowanie na podstawie umowy kredytowej, a kredytobiorca był zobowiązany do spłaty tego finansowania zgodnie z umową. Sytuacja G. Feichtera była odmienna, ponieważ nie był on stroną tejże umowy. Jednak udzielenie poręczenia wekslowego na wekslu w dalszym ciągu wydaje mi się stanowić zobowiązanie prawne, które wziął on na siebie dobrowolnie. Na podstawie § 32 ust. 1 i 2 ZSŠ odpowiadał on tak samo jak ten, za kogo poręczył, to jest kredytobiorca(27). Fakt, że nie był on bezpośrednim beneficjentem zobowiązań kredytodawcy, jest więc pozbawiony znaczenia dla ustalenia jurysdykcji na podstawie art. 5 ust. 1 lit. a) rozporządzenia.
46. Nie uważam także, aby jakąkolwiek różnicę sprawiał fakt, że weksel został wystawiony jako niekompletny i z tego względu został na tym etapie swojego istnienia sklasyfikowany jako „niezupełny”. Kwestia jurysdykcji wyłania się na etapie wszczęcia postępowania. Ponieważ omawiany weksel został wystawiony w celu zabezpieczenia kredytu na rachunku bieżącym, nie mógł on z zasady być wystawiony jako zupełny w chwili zawarcia umowy w przedmiocie tego kredytu.
47. Chciałabym dodać, że niczego nie zmienia tu okoliczność, iż prawo krajowe klasyfikuje weksel jako abstrakcyjny papier wartościowy niemający charakteru umowy(28). W odniesieniu do konwencji brukselskiej Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że pojęcia stosowane w konwencji – w szczególności pojęcia stosowane w art. 5 ust. 1 i 3 oraz w art. 13(29) – powinny być interpretowane w sposób niezależny, przy odwołaniu się w szczególności do systematyki i celów tej konwencji, w celu zapewnienia jej jednolitego stosowania we wszystkich umawiających się państwach(30). Nie widzę powodu, aby stanowisko to miało się różnić w odniesieniu do rozporządzenia(31).
48. Z tego względu uważam, że norma ustanowiona w art. 5 ust. 1 lit. a) rozporządzenia może być stosowana w stanie faktycznym postępowania przed sądem krajowym.
49. W celu ustalenia, czy istotnie znajduje ona zastosowanie, sąd krajowy powinien ustalić, czy miejsce wykonania spornego zobowiązania jest usytuowane w ramach jego jurysdykcji terytorialnej(32). Nie znajduje tu zastosowania żaden ze szczególnych przepisów zawartych w art. 5 ust. 1 lit. b) rozporządzenia, ponieważ przedmiotowa umowa nie dotyczy sprzedaży ani świadczenia usług. Wynika z tego, że determinujące znaczenie ma miejsce płatności. W postanowieniu odsyłającym wskazano, że miejscem płatności na podstawie weksla jest Praga, i dodano, że G. Feichter nie kwestionuje tej okoliczności. Nadmienię jedynie, iż uzgodnienie, że spłata wypłaconych kwot kredytu powinna być dokonana w placówce kredytodawcy, powinno w każdym razie być uważane za normalną praktykę stosowaną w handlowych umowach kredytowych.
50. Na pierwszy rzut oka wydawałoby się, że zagadnienie to zostało rozstrzygnięte. Ponieważ między stronami nie ma sporu co do miejsca wykonania zobowiązania, które stanowi o jurysdykcji, sąd, przed którym wszczęto postępowanie, może uznać swą jurysdykcję.
51. Sąd krajowy pyta jednak, czy fakt, że weksel był wystawiony jako weksel in blanco, a następnie wypełniony przez kredytodawcę, ma jakikolwiek wpływ na tę sytuację. Zauważa on, że nie można wykluczyć możliwości, iż miejsce płatności zostało wypełnione z naruszeniem porozumienia uzupełniającego lub że umowa ta była nieważna z uwagi zawarte w niej niejasności bądź z innych przyczyn. Gdyby miało to miejsce, nie można byłoby mówić o zobowiązaniu dobrowolnie zaciągniętym przez jedną stronę względem drugiej(33).
52. Rozumiem ten argument. Jednakże ponieważ G. Feichter w żaden sposób nie zakwestionował miejsca świadczenia, w obecnej sprawie kwestia ta wydaje się nie pojawiać. Gdyby jednak miejsce płatności na podstawie weksla zostało na jakiejkolwiek podstawie zakwestionowane, poczyniłabym następujące uwagi.
53. Odnosząc się do zobowiązania dobrowolnie zaciągniętego przez jedną stronę względem drugiej, Trybunał opisywał, w jaki sposób na potrzeby rozporządzenia należy rozumieć pojęcie umowy. Jeżeli wskazówki nakreślone przez Trybunał nie mogą być zastosowane w danej sprawie, w celu ustalenia jurysdykcji przed sądem krajowym nie można oprzeć się na wyrażeniu „przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy”. Nie oznacza to jednak, że wyrażenie to nie może znajdować zastosowania, jeżeli treść zobowiązania jest sporna.
54. Istotą rozporządzenia jest bowiem to, że jego przepisy mogą funkcjonować właśnie tam, gdzie występuje spór. W odmiennym, niemniej jednak blisko powiązanym kontekście Trybunał uznał, że art. 5 ust. 1 lit. a) rozporządzenia znajduje zastosowanie nawet w przypadkach, gdy istnienie umowy, na której opiera się roszczenie, jest sporne pomiędzy stronami(34). Gdyby sytuacja była inna, przepis ten byłby zagrożony utratą skuteczności, ponieważ dla podważenia normy, którą ustanawia, byłoby wystarczające, aby jedna ze stron podniosła zarzut, że umowa nie istnieje.
55. Wydaje mi się, że to samo rozumowanie należy zastosować analogicznie w niniejszej sprawie. Dla pozwanego chcącego pominąć rozporządzenie byłoby bowiem bardzo łatwe, aby zakwestionować nie tyle istnienie całej umowy, na której opiera się roszczenie, ile przepis tejże umowy, na którym można by oprzeć jurysdykcję. Pozwolenie, aby tego rodzaju argument odniósł sukces, zagroziłoby podważeniem celów rozporządzenia, którego jednym z głównych celów jest zapewnienie pewności w obszarze, który ma ono obejmować(35).
56. Podobnie jednak pozbawiony skrupułów lub rozeznania powód nie powinien mieć możliwości domagania się uznania jurysdykcji w oparciu o błędne podstawy poprzez samo stwierdzenie, pozbawione jakiejkolwiek podstawy prawnej, że umowa stanowi o wykonaniu w określonym miejscu zobowiązania rzekomo stanowiącego podstawę dla jurysdykcji.
57. Jeżeli w postępowaniu odnoszącym się do spraw dotyczących „umowy lub roszczenia wynikającego z umowy” w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. a) rozporządzenia istnieje spór co do miejsca wykonania zobowiązania, sugeruję, aby sąd krajowy w pierwszym rzędzie rozważył zarzut pozwanego w tym zakresie. Jeżeli zarzut ten jest oczywiście uzasadniony, sąd ów powinien stwierdzić brak swojej jurysdykcji, chyba że jest jasne, iż występują inne, prawidłowo wykazane podstawy, w oparciu o które mógłby on przejść do rozstrzygnięcia wniesionej do niego sprawy. Następnie w razie potrzeby sąd ten powinien rozważyć podstawę, na której powód opiera swoje twierdzenie dotyczące jurysdykcji. W przypadku gdyby podstawa ta była oczywiście wadliwa, sąd krajowy powinien odmówić rozpatrywania zawisłej przed nim sprawy. W przypadku gdyby (co może mieć miejsce częściej) rzeczywista sytuacja była trudniejsza do ustalenia, sąd powinien rozstrzygnąć, czy powód zdołał uzasadnić prima facie stosowalność właściwego przepisu rozporządzenia. Jeżeli sąd stwierdzi, że takie uzasadnienie istnieje, może on uznać swoją jurysdykcję.
58. Ze wszystkich powyższych względów jestem zdania, iż odpowiedź na drugie pytanie sądu krajowego powinna brzmieć w ten sposób, że wyrażenie „przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy” zawarte w art. 5 ust. 1 lit. a) rozporządzenia rozciąga się na roszczenia na podstawie weksla początkowo wystawionego jako weksel niezupełny (jednakże następnie wypełnionego) dochodzone przez remitenta przeciwko udzielającemu poręczenia wekslowego za wystawcę weksla.
D – Uwagi końcowe
59. Po zastosowaniu wyżej przedstawionych wniosków do sprawy zawisłej przed sądem krajowym wydaje mi się jasne, że sąd ten posiada jurysdykcję do przeprowadzenia postępowania i rozstrzygnięcia sprawy, której dotyczy postępowanie krajowe. Wniosek taki moim zdaniem nie tylko odzwierciedla ogólny zamysł rozporządzenia, lecz także, jak sądzę, oddaje leżącą u podstaw sprawy rzeczywistą sytuację. Gdyby wynik zastosowania rozporządzenia w sprawie takiej jak bieżąca miał być odmienny, byłby to w mojej ocenie wynik oczywiście absurdalny.
60. Pozwolę sobie zilustrować to za pomocą sytuacji instytucji udzielających kredytów mających siedzibę w nowym państwie członkowskim (przypuśćmy, gdzieś na Bałkanach). Pewna liczba spółek z siedzibami w innych państwach członkowskich zamierza założyć spółki zależne w celu prowadzenia tam działalności handlowej z zamiarem rozszerzenia swojej działalności. Spółki zależne nie mają w danym momencie żadnych aktywów lub też żadnych wartościowych aktywów. Kredytodawcy uzależniają udostępnienie przez siebie funduszy od przedstawienia zabezpieczeń przez osoby fizyczne będące zarządcami lub ostatecznymi właścicielami tychże spółek zależnych. Na podstawie tychże transakcji do grona osób udzielających zabezpieczenia należą osoby zamieszkałe (przypuśćmy) w Finlandii lub na Litwie. Wydaje mi się, że nie powinno być w najmniejszym stopniu dopuszczalne założenie, że kredytodawcy tacy nie będą mieli możliwości wszczynania postępowań zmierzających do wyegzekwowania tychże zabezpieczeń w swych własnych państwach członkowskich. Każdy odmienny wynik rozumowania przeczyłby rzeczywistości.
III – Wnioski
61. Z powyższych powodów proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytania prejudycjalne przedstawione przez Městký soud v Praze w następujący sposób:
1) W sytuacji gdy weksel stanowi część szeregu transakcji zawartych przez jednostkę gospodarczą na potrzeby jej działalności gospodarczej, zaś osoba fizyczna udzielająca poręczenia wekslowego za tę jednostkę jest blisko powiązana z tą jednostką, poręczenie wekslowe należy traktować, na potrzeby art. 15 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, jako udzielone na cele działalności zawodowej lub gospodarczej. Wynika z tego, że zawarte w art. 15 ust. 1 rozporządzenia wyrażenie „przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby” nie znajduje w tym wypadku zastosowania.
2) Wyrażenie „przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy” zawarte w art. 5 ust. 1 lit. a) rozporządzenia rozciąga się na roszczenia na podstawie weksla początkowo wystawionego jako weksel niezupełny (jednakże następnie wypełnionego) dochodzone przez remitenta przeciwko udzielającemu poręczenia wekslowego za wystawcę weksla.