OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
EVGENIEGO TANCHEVA
przedstawiona w dniu 30 maja 2018 r.(1)
Sprawa C‑664/16
Lucreţiu Hadrian Vădan
przeciwko
Agenţia Naţională de Administrare Fiscală – Direcţia Generală de Soluţionare a Contestaţiilor
Direcţia Generală Regională a Finanţelor Publice Braşov – Administraţia Judeţeană a Finanţelor Publice Alba
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym przedstawiony przez Curtea de Apel Alba Iulia (sąd apelacyjny w Alba Iulia, Rumunia)]
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym – Wspólny system podatku od wartości dodanej (VAT) – Dyrektywa 2006/112/WE – Artykuły 167, 168, 178, 179 i 273 – Zasada neutralności VAT – Prawo do odliczenia podatku naliczonego – Wymogi materialne – Wymogi formalne – Brak faktur
I. Wprowadzenie
1. Faktura jest istotnym elementem prawa podatnika do odliczenia podatku naliczonego zgodnie z dyrektywą Rady 2006/112/WE w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (zwaną dalej „dyrektywą VAT”)(2). W istocie, prawidłowo wystawiona faktura została określona mianem „biletu wstępu”(3) do prawa do odliczenia, z uwagi na fakt, że ma ona „funkcję zabezpieczającą” dla krajowego organu podatkowego poprzez powiązanie prawa do odliczenia podatku naliczonego z zapłatą podatku(4).
2. Czy w okolicznościach takich jak w postępowaniu głównym krajowy organ podatkowy może odmówić prawa do odliczenia podatku naliczonego, które przewidziano w dyrektywie VAT, w przypadku gdy podatnik nie jest w stanie dostarczyć żadnych faktur?
3. Jest to w istocie kluczowa kwestia, jaka została poddana pod rozwagę Trybunału w omawianym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym przedstawionym przez Curtea de Apel Alba Iulia (sąd apelacyjny w Alba Iulia, Rumunia). Sąd odsyłający stoi na stanowisku, że kwestia ta wymaga wykładni prawa do odliczenia podatku naliczonego, ustanowionego w art. 167, 168, 178, 179 i 273 dyrektywy VAT, oraz rozważenia zasad proporcjonalności i neutralności VAT. Ponadto sąd odsyłający zapytuje, czy w celu ustalenia prawa do odliczenia w okolicznościach takich jak te w postępowaniu głównym w przypadku braku faktur dopuszczalna jest na mocy prawa Unii o VAT pośrednia metoda oceny dokonanej w drodze opinii biegłego ustanowionego przez sąd.
4. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, z zastrzeżeniem pewnych wyjątków, krajowe organy podatkowe są zobowiązane przyznać podatnikowi prawo do odliczenia podatku naliczonego, jak określono w dyrektywie VAT, jeżeli wymogi materialne, takie jak te przewidziane rozdziale 1 tytułu X dyrektywy VAT, zatytułowanym „Źródło i zakres prawa do odliczenia”, zostały spełnione, nawet jeśli podatnik nie spełnił niektórych wymogów formalnych dotyczących wykonywania tego prawa, w tym wystawienia faktur.(5)
5. Do tej pory orzecznictwo na ogół odnosiło się do sytuacji, w których występowały nieprawidłowości w fakturze – pod innym względami prawidłowo wystawionej(6), lub innych kwestii odnoszących się do tego, czy faktury takie można przedstawić organom podatkowym w celu odliczenia podatku naliczonego, takich jak okresy przedawnienia(7). Niniejsza sprawa stwarza Trybunałowi możliwość zdecydowania, czy podejście to powinno zostać zastosowane także w przypadkach, w których podatnik nie dostarczył żadnych faktur i proponuje się, aby lukę dowodową wypełnić w drodze opinii biegłego.
II. Ramy prawne
A. Prawo Unii
6. Artykuł 167 dyrektywy VAT stanowi:
„Prawo do odliczenia powstaje w momencie, gdy podatek, który podlega odliczeniu, staje się wymagalny”.
7. Artykuł 168 lit. a) dyrektywy VAT stanowi:
„Jeżeli towary i usługi wykorzystywane są na potrzeby opodatkowanych transakcji podatnika, podatnik jest uprawniony, w państwie członkowskim, w którym dokonuje tych transakcji, do odliczenia następujących kwot od kwoty VAT, którą jest zobowiązany zapłacić:
a) VAT należnego lub zapłaconego w tym państwie członkowskim od towarów i usług, które zostały mu dostarczone lub które mają być mu dostarczone przez innego podatnika”.
8. Artykuł 178 lit. a) dyrektywy VAT stanowi:
„W celu skorzystania z prawa do odliczenia, podatnik musi spełnić następujące warunki:
a) w celu dokonania odliczenia, o którym mowa w art. 168 lit. a), w odniesieniu do dostaw towarów i świadczenia usług, musi posiadać fakturę sporządzoną zgodnie z tytułem XI rozdział 3 sekcje 3–6”.
9. Artykuł 179 akapit pierwszy dyrektywy VAT stanowi:
„Podatnik dokonuje odliczenia poprzez potrącenie od całkowitej kwoty VAT należnego za dany okres rozliczeniowy, kwoty VAT dającej w tym samym okresie prawo do odliczenia stosowane zgodnie z art. 178”.
10. Artykuł 273 dyrektywy VAT stanowi:
„Państwa członkowskie mogą nałożyć inne obowiązki, jakie uznają za niezbędne dla zapewnienia prawidłowego poboru VAT i zapobieżenia oszustwom podatkowym, pod warunkiem równego traktowania transakcji krajowych i transakcji dokonywanych między państwami członkowskim przez podatników oraz pod warunkiem, że obowiązki te, w wymianie handlowej między państwami członkowskimi, nie będą prowadzić do powstania formalności związanych z przekraczaniem granic.
Możliwość przewidziana w akapicie pierwszym nie może zostać wykorzystana do nałożenia dodatkowych obowiązków związanych z fakturowaniem poza obowiązkami, które zostały określone w rozdziale 3”.
B. Prawo rumuńskie
11. Zgodnie z art. 145 ust. 1, art. 145 ust. 2 lit. a) oraz art. 146 ust. 1 lit. a) legea nr. 571/2003 privind Codul fiscal (ustawy nr 571/2003 ustanawiającej kodeks podatkowy), obowiązującymi od dnia 1 stycznia 2007 r.(8), każdy podatnik ma prawo do odliczenia VAT dotyczącego nabycia mającego związek z czynnością opodatkowaną i takie prawo powstaje w momencie, gdy podatek staje się wymagalny. W celu wykonania prawa do odliczenia należnego lub zapłaconego podatku podatnik musi posiadać fakturę wystawioną zgodnie z prawem.
12. Punkt 46 ust. 1 Hotărârea Guvernului nr. 44/2004 pentru aprobarea Normelor metodologice de aplicare a Legii nr. 571/2003 (dekretu rządowego nr 44/2004 zatwierdzającego przepisy wykonawcze do ustawy nr 571/2003), obowiązującego od dnia 1 stycznia 2007 r.(9), stanowi:
„Uzasadnienie odliczenia podatku następuje na podstawie oryginału dokumentów przewidzianych w art. 146 ust. 1 kodeksu podatkowego lub za pomocą innych dokumentów, które zawierają minimalne informacje określone w art. 155 ust. 5 kodeksu podatkowego, z wyjątkiem uproszczonych faktur przewidzianych w pkt 78. W przypadku zgubienia, zabrania lub zniszczenia oryginału dokumentu potwierdzającego beneficjent zwraca się do dostawcy lub usługodawcy o wydanie duplikatu faktury, na którym należy wskazać, że zastępuje on pierwotną fakturę”.
III. Okoliczności faktyczne w postępowaniu głównym oraz przedstawione pytania prejudycjalne
13. Z postanowienia odsyłającego wynika, że J. Vădan (zwany dalej „skarżącym”) jest obywatelem Rumunii i deweloperem.
14. Jako osoba fizyczna skarżący wybudował kompleks mieszkalny, składający się z 90 mieszkań, którego budowa miała miejsce w okresie między 6 czerwca 2006 r. a 8 września 2008 r. Skarżący jest także właścicielem innych działek gruntu, dla których zostały opracowane sektorowe plany urbanistyczne do celów budowy domów jednorodzinnych.
15. W 2006 r. skarżący dokonał sprzedaży 29 działek gruntu i budynków, przy czym 17 z tych transakcji miało miejsce przed dniem 1 sierpnia 2006 r.
16. W okresie od 1 stycznia 2007 r. do 31 grudnia 2009 r. skarżący dokonał 70 transakcji polegających na sprzedaży nowych budynków, a w okresie 2008–2009 – polegających na sprzedaży działek budowlanych. Łączna wartość tych transakcji wyniosła 19 234 596 rumuńskich lejów (RON).
17. Ponieważ w czerwcu 2006 r. obrót zrealizowany przez skarżącego przekroczył próg zwolnienia wynoszący 200 000 RON, Direcția Generală a Finanțelor Publice Alba (dyrekcja generalna ds. finansów publicznych w Alba) uznała, że skarżący ma obowiązek zarejestrować się do celów VAT.
18. W dniu 26 stycznia 2011 r. skarżący został zarejestrowany do celów VAT przez organy podatkowe. Stał się podatnikiem VAT ze skutkiem od dnia 1 sierpnia 2006 r.
19. W dniu 28 stycznia 2011 r. dyrekcja generalna ds. finansów publicznych w Alba wydała decyzję podatkową w sprawie określenia wysokości zobowiązania podatkowego wobec skarżącego za okres od 1 sierpnia 2006 r. do 31 grudnia 2009 r. (dalej zwaną „decyzją określającą”). W decyzji tej ustalono VAT do zapłaty na kwotę 3 071 069 RON, jak również odsetki w wysokości 2 476 864 RON oraz okresową karę pieniężną w wysokości 460 660 RON, czyli łącznie 6 008 593 RON.
20. Skarżący zaskarżył przedmiotową decyzję określającą w drodze odwołania administracyjnego. Mocą decyzji z dnia 19 sierpnia 2011 r. (zwaną dalej „decyzją”) Direcţia Generală de Soluţionare a Contestaţiilor (dyrekcja generalna ds. rozpatrywania odwołań) częściowo uchyliła decyzję określającą oraz nakazała organowi podatkowemu ponowne obliczenie pewnych transakcji, z tym skutkiem, że potwierdzono ciążące na skarżącym zobowiązanie podatkowe w łącznej wysokości 5 735 741 RON.
21. Skarżący zakwestionował decyzję określającą oraz decyzję w drodze skargi o stwierdzenie nieważności, która została oddalona wyrokiem sądu odsyłającego z 2013 r.
22. Skarżący wniósł skargę na wyrok sądu odsyłającego do Înalta Curte de Casaţie şi Justiţie (najwyższego sądu kasacyjnego, Rumunia) (zwanego dalej „sądem najwyższym”). W swoim wyroku z dnia 3 grudnia 2014 r. sąd najwyższy uwzględnił skargę oraz przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.
23. Jak wynika z postanowienia odsyłającego, sąd najwyższy orzekł, że skarżący uzyskał status podatnika w dniu 1 sierpnia 2006 r. oraz że zawarte przez niego transakcje, obejmujące sprzedaż działek gruntu oraz budowę budynków z różnymi mieszkaniami, po której nastąpiła ich sprzedaż, stanowiły działalność gospodarczą.
24. Ponadto, w odniesieniu do prawa do odliczenia, sąd najwyższy uznał, że sąd odsyłający co do istoty wydał niezgodny z prawem wyrok, gdyż mimo iż wyraźnie wskazał w wyroku, że skarżący, wraz z zarejestrowaniem go z urzędu jako podatnika do celów VAT, korzysta niezaprzeczalnie z takiego prawa, to zdecydował następnie, że nie może powołać się na wnioski zawarte w opiniach dwóch biegłych, uzasadniając to jedynie tym, że skarżący nie przedstawił oryginałów dokumentów dotyczących nabycia towarów i usług związanych ze sprzedanymi budynkami, i to mimo okoliczności, że sąd odsyłający był świadomy braku oryginalnych dokumentów od momentu, gdy spór został mu przedłożony do rozstrzygnięcia.
25. Sąd najwyższy uznał, że sąd odsyłający bez stosownego uzasadnienia oddalił twierdzenia skarżącego, zgodnie z którymi z uwagi na to, że nie był on zarejestrowany jako podatnik do celów VAT w czasie budowy budynków, nie miał obowiązku księgowania płatności VAT dokonanych na rzecz dostawców usług i robót w celu ewentualnego wykonania prawa do odliczenia takiego podatku, jak również twierdzenie skarżącego, że kwota, którą zapłacił dostawcom lub usługodawcom tytułem VAT, jest wyższa od kwoty ustalonej przez organy podatkowe jako należna dostawcom lub usługodawcom w związku z transakcjami nieruchomościowymi.
26. Sąd najwyższy orzekł ponadto, że z racji czynnej roli odgrywanej przez sąd odsyłający miał on możliwość zwrócenia się do skarżącego o dodatkowe dowody w postaci dokumentów w celu dokonania prawidłowej oceny, czy w przypadku skarżącego istniał obowiązek wykazania prawa do odliczenia tylko za pomocą oryginalnych dokumentów potwierdzających, czy też było to możliwe za pomocą innych dokumentów, dając tym samym wyraz zasadzie, że znaczenie ma rzeczywiście dokonana transakcja gospodarcza, i unikając nadmiernego formalizmu. Sąd najwyższy uznał, że dla rozstrzygnięcia sprawy będzie przydatne, aby sąd odsyłający zbadał potrzebę zamówienia kolejnych opinii biegłych na bazie dostarczonej dokumentacji.
27. Niemniej jednak w postanowieniu odsyłającym sąd odsyłający wyraził swoje zastrzeżenia odnośnie do tego, czy deweloper, który, tak jak skarżący, nie starał się najpierw o stwierdzenie, czy sporne transakcje nie będą opodatkowane VAT, który nie zarejestrował się jako podatnik, chociaż miał taki obowiązek na podstawie obowiązującego wówczas ustawodawstwa począwszy od dnia 1 sierpnia 2006 r., i który nie prowadził również rejestru księgowego właściwego dla podatników, ma prawo do skorzystania z odliczenia VAT dotyczącego środków pieniężnych zainwestowanych w budowę budynków, w sytuacji gdy takie budynki wprawdzie istnieją i zostały przekazane nabywcom, jednak dokumenty potwierdzające będące w posiadaniu skarżącego (mianowicie paragony, jako że w tamtym okresie wystawianie faktur na rzecz osób fizycznych nie było obowiązkowe) są nieczytelne i niewystarczające do ustalenia zakresu prawa do odliczenia.
28. Sąd odsyłający zapytuje, czy na podstawie orzecznictwa Trybunału skarżący może skorzystać z prawa do odliczenia podatku naliczonego w sytuacji, w której nie jest on w stanie wykazać, że przesłanki określone w art. 178 dyrektywy o VAT, przetransponowanym do prawa rumuńskiego w drodze art. 146 ust. 1 lit. a) ustawy nr 571/2003, zostały spełnione, biorąc pod uwagę fakt, że skarżący nie jest w posiadaniu faktur. W przypadku gdyby było dozwolone wykonanie prawa do odliczenia, sąd odsyłający zastanawia się także, czy prawo Unii zabrania, w celu ustalenia zakresu prawa do odliczenia, skorzystania z oceny pośredniej (zleconej przez sąd opinii biegłego), przeprowadzonej przez niezależnego biegłego na podstawie ilości robót/robocizny, w przypadku gdy dostawa towarów (materiałów budowlanych) i świadczenie usług (robocizna związana z budową budynków) pochodzą od podatników.
29. W tej sytuacji Curtea de Apel Alba Iulia (sąd apelacyjny w Alba Iulia, Rumunia) postanowił zawiesić postępowanie główne i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy ogólnie dyrektywę VAT, a w szczególności art. 167, 168, 178, 179 i 273, jak również zasadę proporcjonalności i zasadę neutralności można interpretować w ten sposób, że zezwalają one podatnikowi, który spełnia materialnoprawne przesłanki odliczenia VAT, skorzystać z przysługującego mu odliczenia, w sytuacji gdy – w szczególnym kontekście takim jak kontekst sporu w postępowaniu głównym – nie jest on w stanie dostarczyć dowodu, poprzez przedstawienie faktur, kwot naliczonych za dostawę towarów i świadczenie usług?
2) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze: czy dyrektywa VAT, a także zasada proporcjonalności i zasada neutralności mogą być interpretowane w ten sposób, że pośredni sposób oceny (za pomocą opinii sądowej), przeprowadzonej przez niezależnego biegłego na podstawie ilości robót/robocizny związanej z budową wynikającej z opinii, stanowi dopuszczalny i odpowiedni środek do celów ustalenia zakresu prawa do odliczenia, w przypadku gdy dostawa towarów (materiałów budowlanych) i świadczenie usług (robocizna związana z budową budynków) pochodzą od podatników do celów VAT?”.
30. Uwagi na piśmie zostały złożone do Trybunału przez skarżącego, rząd rumuński i Komisję. Wszyscy oni wzięli również udział w rozprawie w dniu 31 stycznia 2018 r.
IV. Ocena
31. Doszedłem do wniosku, że w okolicznościach sprawy w postępowaniu głównym art. 167, 168, 178 i 226 dyrektywy VAT – przy stosownym uwzględnieniu zasad neutralności VAT i proporcjonalności – należy interpretować w ten sposób, że przepisy te uniemożliwiają skorzystanie z prawa do odliczenia podatnikowi, który nie posiada faktur ani jakichkolwiek innych odpowiednich dokumentów towarzyszących, potwierdzających jego prawo do odliczenia podatku naliczonego. Podatnik taki nie może oprzeć się wyłącznie na opinii wyznaczonego przez sąd biegłego w odniesieniu do określenia wartości dostawy towarów (materiałów budowlanych) oraz świadczenia usług (robocizna związana z budową budynku).
32. Moja analiza składa się z trzech części. Po pierwsze, podsumowuję zasadnicze uwagi przedstawione przez strony postępowania przed Trybunałem. Po drugie, poczynię uwagi wstępne. Po trzecie, odpowiem na przedstawione pytania(10).
A. Uwagi stron
33. Skarżący wskazuje, że sąd najwyższy, uznając jego prawo do odliczenia podatku naliczonego, nałożył na sąd odsyłający obowiązek obliczenia zobowiązań podatkowych skarżącego.
34. W odniesieniu do pierwszego pytania skarżący wskazuje, iż w myśl orzecznictwa Trybunału prawo do odliczenia podatku przewidziane w art. 167 i nast. dyrektywy VAT stanowi integralną część systemu VAT i co do zasady nie może być ograniczane. Prawo do odliczenia jest wykonywane w sposób bezpośredni w stosunku do całego podatku obciążającego czynności powodujące naliczenie podatku(11).
35. Ponadto skarżący zwraca uwagę, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem prawo do odliczenia stanowi podstawową zasadę wspólnego systemu VAT. System ten ma na celu całkowite uwolnienie przedsiębiorcy od ciężaru VAT należnego bądź zapłaconego w ramach wykonywanej przez niego działalności gospodarczej. Wspólny system VAT zapewnia zatem całkowitą neutralność każdej działalności gospodarczej w zakresie obciążeń podatkowych, bez względu na cel czy rezultaty tej działalności, pod warunkiem że sama ta działalność podlega opodatkowaniu VAT. Ponadto Trybunał orzekł już, że podstawowa zasada neutralności VAT wymaga, by prawo do odliczenia naliczonego VAT zostało przyznane w razie spełnienia wymogów materialnych, nawet jeśli podatnicy nie spełnili niektórych wymogów formalnych(12).
36. Jeżeli zatem wszystkie wymogi materialne do skorzystania z odliczenia VAT są spełnione, prawo to nie może zostać ograniczone koniecznością przestrzegania warunków co do formy.
37. Skarżący twierdzi, że jego sytuacja jest analogiczna do sytuacji rozpatrywanej przez Trybunał w wyroku Salomie i Oltean(13), w którym uznano, że niespełnienie wymogów w zakresie formy nie skutkuje utratą prawa do odliczenia VAT. Skarżący podnosi, że w okolicznościach postępowania, gdzie spełnione zostały wymogi materialne, przedstawienie faktury stanowi jedynie wymóg formalny, który nie powinien podważać jego prawa do odliczenia.
38. Wreszcie, skarżący wskazuje, że Trybunał orzekł w sprawie Reisdorf(14), iż w braku szczególnych zasad odnoszących się do dowodu prawa do odliczenia podatku naliczonego państwa członkowskie mogą zażądać przedstawienia oryginału faktury w celu ustalenia tego prawa, a także są uprawnione – jeżeli podatnik nie posiada już jej oryginału – dopuścić inne dowody na to, że transakcja, w odniesieniu do której podatnik domaga się odliczenia, faktycznie miała miejsce(15).
39. Skarżący twierdzi, że znajduje się on w takiej samej sytuacji jak ta, która była rozpatrywana przez Trybunał w sprawie Reisdorf. Skarżący podkreśla, że postępowanie główne dotyczy nie tego, czy przysługuje mu prawo do odliczenia podatku, czy też nie, ale raczej sposobu obliczenia wysokości jego uprawnienia.
40. W odniesieniu do pytania drugiego skarżący podnosi, że jedynym środkiem obiektywnego dowiedzenia, który może być wykorzystany do określenia jego prawa do odliczenia, jest opinia wyznaczonego przez sąd biegłego, co wyklucza wszelkie ryzyko oszustwa lub uszczerbku dla budżetu państwa. Odwołanie się do biegłego należycie zagwarantuje, aby w sposób obiektywny i profesjonalny ustalić wysokość podatku naliczonego podlegającego odliczeniu.
41. Rząd rumuński wyraża odmienny pogląd.
42. W odniesieniu do pierwszego pytania prejudycjalnego rząd rumuński zauważa między innymi, że zgodnie z art. 167 dyrektywy VAT prawo do odliczenia powstaje w momencie, gdy podatek podlegający odliczeniu staje się wymagalny, lecz z orzecznictwa Trybunału wynika, że prawo do odliczenia VAT związanego z określonymi towarami lub usługami powinno pozostawać w bezpośrednim i ścisłym związku z opodatkowanymi transakcjami(16). Zgodnie z art. 178 lit. a) dyrektywy VAT skorzystanie z prawa do odliczenia jest uzależnione od posiadania przez podatnika faktury sporządzonej zgodnie z art. 226 dyrektywy VAT(17) lub innego dokumentu, który może, zgodnie z kryteriami ustalonymi przez dane państwo członkowskie, zostać uznany w miejsce faktury(18). Faktura umożliwia organom administracji skontrolować zapłatę podatku przez wystawcę faktury(19) oraz uzasadnia prawo do odliczenia przez odbiorcę faktury(20).
43. Rząd rumuński przyznaje, że Trybunał orzekł, iż zasada neutralności VAT wymaga, by prawo do odliczenia podatku naliczonego zostało przyznane w razie spełnienia wymogów materialnych, nawet jeśli podatnik nie spełnił niektórych wymogów formalnych. W konsekwencji, jeżeli organy podatkowe posiadają informacje niezbędne do ustalenia, że podatnik, jako odbiorca danych transakcji, jest zobowiązany z tytułu VAT, to nie mogą one wprowadzać dodatkowych warunków w zakresie przysługującego podatnikowi prawa do odliczenia tego podatku, które to warunki mogłyby w efekcie praktycznie uniemożliwić wykonanie tego prawa(21).
44. Jednakże w orzecznictwie Trybunału istnieje wyjątek, który ma znaczenie dla postępowania głównego. Ma on miejsce w przypadku, gdyby naruszenie wymogów formalnych uniemożliwiło przedstawienie przekonywującego dowodu spełnienia przesłanek merytorycznych(22).
45. Zdaniem rządu rumuńskiego ma to miejsce w postępowaniu głównym. Brak faktur lub jakichkolwiek innych stosownych dokumentów uniemożliwia bowiem przedstawienie dowodu spełnienia przesłanek merytorycznych do odliczenia podatku naliczonego(23).
46. Rząd rumuński twierdzi, że art. 178 lit. a) dyrektywy VAT, nakładając na podatników obowiązek posiadania faktury jako warunku wstępnego dla prawa do odliczenia podatku naliczonego, ma zastosowanie w postępowaniu głównym(24), w szczególności w sytuacji, gdy brak takich faktur jest spowodowany wyłącznie bierną postawą skarżącego. Artykuł 242 dyrektywy VAT przewiduje, że każdy podatnik winien prowadzić rachunkowość w sposób wystarczająco szczegółowy, aby umożliwić zastosowanie VAT oraz jego kontrolę przez organ podatkowy(25).
47. Rząd rumuński podnosi, że jego stanowisko jest zgodne z zasadą neutralności podatkowej. Wskazuje on, że zasada proporcjonalności uprawnia państwa członkowskie do nakładania, zgodnie z art. 273 dyrektywy VAT, obowiązków, jakie państwa te uznają za konieczne, aby zapewnić dokładne wyliczenie VAT i uniknąć oszustw. Jednakże środki, jakie mogą przyjąć państwa członkowskie zgodnie z art. 273 VAT celem zapewnienia prawidłowego poboru podatku i uniknięcia oszustw podatkowych, nie powinny wykraczać poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tych celów, i nie mogą podważać neutralności VAT(26). W każdym razie władze rumuńskie nie żądały od podatnika na podstawie art. 273 dyrektywy VAT, aby spełnił on inne wymogi niż te nałożone mocą art. 178 lit. a) dyrektywy VAT.
48. Jeśli chodzi o pytanie drugie, rząd rumuński zauważa, że faktura jest dokumentem, który zawiera wszelkie informacje istotne dla mającego zastosowanie systemu VAT. To nie końcowa wartość wybudowanych budynków określa wartość VAT podlegającego odliczeniu, lecz każda z transakcji nabycia towarów i usług. Odwołanie się do pośredniej metody obliczenia będzie stanowiło naruszenie zasady neutralności VAT.
49. Komisja jest zdania, że zadając te dwa pytania prejudycjalne, sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 167, 168, 178 i 226 dyrektywy VAT należy interpretować w ten sposób, że podatnik, który nie zachował faktur potwierdzających jego prawo do odliczenia VAT w odniesieniu do dostawy towarów lub świadczenia usług, może przedstawić dowód tych transakcji na podstawie opinii sporządzonej przez biegłych wyznaczonych przez krajowy sąd odsyłający w celu oszacowania wartości nieruchomości, biorąc pod uwagę fakt, że upłynął istotnie długi okres, od kiedy nowe budynki, o których mowa, były przedmiotem transakcji.
50. Podobnie jak skarżący, Komisja także wskazuje, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem prawo do odliczenia przewidziane w art. 167 i nast. dyrektywy VAT stanowi podstawową zasadę wspólnego systemu VAT i co do zasady nie podlega ograniczeniu, a przysługuje ono bezpośrednio w stosunku do całego podatku obciążającego transakcje powodujące naliczenie podatku(27). Komisja przyznaje, że system odliczeń ma na celu całkowite uwolnienie przedsiębiorcy od ciężaru VAT należnego bądź zapłaconego w ramach całej prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Wspólny system VAT zapewnia zatem całkowitą neutralność obciążeń podatkowych działalności gospodarczej, bez względu na cel czy rezultaty tej działalności, pod warunkiem że co do zasady podlega ona sama opodatkowaniu VAT(28).
51. Jednakże Komisja podkreśla, że zwalczanie oszustw, unikania opodatkowania i ewentualnych nadużyć jest celem uznanym i wspieranym przez dyrektywę VAT. W związku z tym krajowe organy administracyjne i sądowe powinny odmówić prawa do odliczenia, jeżeli na podstawie obiektywnych przesłanek zostanie udowodnione, że skorzystanie z tego prawa wiązałoby się z przestępstwem lub nadużyciem(29).
52. Komisja uznaje, że zasada neutralności VAT wymaga, by prawo do odliczenia podatku naliczonego zostało przyznane w razie spełnienia wymogów materialnych, nawet jeśli podatnicy nie spełnili niektórych wymogów formalnych(30).
53. Niemniej jednak, podobnie jak rząd rumuński, Komisja podkreśla, że inaczej jest w przypadku, gdy naruszenie takich wymogów formalnych skutkuje uniemożliwieniem dostarczenia pewnych dowodów na spełnienie wymogów materialnych(31).
54. Trybunał uznał, że z brzmienia art. 168 lit. a) dyrektywy VAT wynika, iż jeśli chodzi o wymogi materialne, które powinny zostać spełnione w celu skorzystania z prawa do odliczenia, po pierwsze, dany podmiot ma być podatnikiem w rozumieniu tej dyrektywy, oraz po drugie, towary i usługi, które mają być podstawą tego prawa, powinny być wykorzystywane przez podatnika na późniejszym etapie obrotu na potrzeby jego własnych opodatkowanych transakcji, a owe towary i usługi powinny być dostarczone na wcześniejszym etapie obrotu przez innego podatnika(32).
55. Jednakże wymogi formalne prawa do obliczenia to takie, które regulują zasady i kontrolę jego wykonywania, a także prawidłowe funkcjonowanie systemu VAT, takie jak obowiązki dotyczące rachunkowości, wystawiania faktur i wypełniania deklaracji.
56. A zatem z art. 178 lit. a) dyrektywy VAT wynika, że korzystanie z prawa do odliczenia jest uzależnione od posiadania faktury wystawionej zgodnie z art. 226 tej dyrektywy(33).
57. Podobnie jak rząd rumuński, Komisja wskazuje, że celem informacji, które powinny obligatoryjnie znaleźć się na fakturze, jak określono w art. 226 dyrektywy VAT, jest umożliwienie organom podatkowym kontroli zapłaty należnego podatku i ewentualnie istnienia prawa do odliczenia VAT. W tym celu data wykonania usług stanowiących przedmiot omawianej faktury umożliwia kontrolę tego, kiedy nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie obowiązku podatkowego, a tym samym – określenie przepisów podatkowych, które z czasowego punktu widzenia powinny znaleźć zastosowanie do czynności, jakiej dotyczy ów dokument(34). Ciężar udowodnienia spełnienia przesłanek skorzystania z prawa do odliczenia spoczywa na podatniku wnioskującym o odliczenie VAT(35).
58. Komisja podnosi, że w okolicznościach sprawy w postępowaniu głównym organy podatkowe nie są w posiadaniu informacji niezbędnych do stwierdzenia, że zostały spełnione wymogi materialne. Dzieje się tak ze względu na fakt, że w kolejnych latach 2007–2009 skarżący nie dokonał rejestracji do celów VAT, nie zapłacił VAT, nie zadeklarował rozpoczęcia swojej działalności gospodarczej, nie przedstawił deklaracji podatkowej, nie zebrał faktur ani ich nie przechowywał ani przez okres dziesięciu lat zgodnie z rumuńskim prawem podatkowym, ani przynajmniej do końca pięcioletniego okresu przedawnienia. Z wyjątkiem zachowania nieczytelnych rachunków skarżący nie spełnił obowiązku prowadzenia rachunkowości.
59. Komisja twierdzi, że konieczne jest, aby móc zidentyfikować każdego dostawcę, nie tylko w celu weryfikacji spełnienia przesłanek prawa do odliczenia podatku naliczonego, lecz także aby umożliwić krajowym organom podatkowym zweryfikowanie rachunkowości podatników i sprawdzenie, czy dokonano oszustwa w odniesieniu do transakcji powodujących naliczenie podatku.
60. Komisja przywołuje, że Trybunał uznał, iż brak prowadzenia ewidencji księgowej, która umożliwiłaby stosowanie VAT i jego kontrolę przez organy podatkowe, i brak rejestracji wystawionych i uiszczonych faktur mogą uniemożliwić prawidłowe pobranie podatku i w konsekwencji zagrozić prawidłowemu funkcjonowaniu wspólnego systemu VAT(36).
61. Komisja twierdzi, że trudno jest zrozumieć, w jaki sposób w celu sporządzenia sprawozdania, które stanowi rozstrzygający dowód w odniesieniu do materialnych wymogów prawa do odliczenia, biegły będzie w stanie zidentyfikować każdą dostawę towarów i usług, która została dokonana na rzecz skarżącego. Postanowienie odsyłające odnosi się do elementów przedstawionych w opinii biegłego jako do oszacowań. Jednakże nic w brzmieniu art. 168 lit. a) dyrektywy VAT, odnoszącym się do odliczenia VAT z tytułu transakcji dokonanych na wcześniejszym etapie obrotu, nie pozwala na wniosek, że podatnik może skorzystać z prawa do odliczenia na podstawienie oszacowań. Komisja przypomina, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem VAT stosuje się do każdej czynności w zakresie produkcji lub sprzedaży, po odjęciu kwoty podatku poniesionego bezpośrednio w różnych składnikach kosztów(37). Wobec powyższego wartość materiałów budowlanych i usług budowalnych świadczonych w tym okresie na rzecz skarżącego przez jego dostawców powinna zostać odróżniona od wartości budynku w dacie sporządzania opinii przez biegłego, co w postępowaniu głównym oznacza dziesięcioletnią lukę czasową.
B. Uwagi wstępne
62. Po pierwsze, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunał jest właściwy do dokonywania wykładni prawa Unii jedynie w zakresie, w jakim dotyczy to jego stosowania w nowym państwie członkowskim od momentu przystąpienia tego państwa do Unii(38). Trybunał nie jest właściwy do dokonywania wykładni dyrektyw unijnych o VAT, w przypadku gdy przedmiotowy okres pobrania VAT przypada przed datą przystąpienia danego państwa członkowskiego(39).
63. W niniejszej sprawie sporna decyzja określająca dotyczy okresu od 1 sierpnia 2006 r. do 31 grudnia 2009 r. Wobec tego Trybunał jest właściwy, aby dokonać wykładni wskazanych przepisów prawa Unii odnośnie do ich zastosowania w postępowaniu głównym, od dnia przystąpienia Rumunii do Unii w dniu 1 stycznia 2007 r., co zatem wyklucza okres od 1 sierpnia do 31 grudnia 2006 r.
64. Po drugie, w zakresie, w jakim w uwagach na piśmie skarżącego wskazuje się (powtórzone w pkt 33 powyżej), że sąd krajowy powinien zastosować orzeczenie sądu najwyższego i dokonać wyliczenia prawa skarżącego do odliczenia podatku naliczonego na podstawie opinii biegłych, zamiast skorzystać z art. 267 TFUE do dokonania wykładni odpowiednich przepisów prawa Unii, odsyłam do moich uwag poczynionych w opinii wydanej przeze mnie w sprawie C.K. i in.(40).Stwierdziłem tam, że Trybunał orzekł w wyroku Križan i in.(41), że przepis prawa krajowego, zgodnie z którym oceny dokonane przez sąd wyższej instancji są wiążące dla innego sądu, nie może pozbawić tego ostatniego sądu uprawnienia do przedłożenia Trybunałowi pytań dotyczących wykładni prawa Unii będącego przedmiotem takich ocen prawnych(42).
65. Po trzecie, przyjmuję przedstawione przez Komisję argumenty co do tego, że obydwa pytania prejudycjalne mogą być rozpatrywane łącznie. W mojej ocenie sąd odsyłający co do zasady zapytuje, czy art. 167, 168, 178 i 226 dyrektywy VAT należy interpretować w ten sposób, że podatnik, który nie zachował faktur potwierdzających jego prawo do odliczenia VAT w odniesieniu do dostawy towarów lub świadczenia usług, może przedstawiać dowody tych transakcji na podstawie opinii biegłych wyznaczonych przez sąd odsyłający w celu oszacowania wartości materiałów budowalnych i robocizny związanej z budową budynku, mając na względzie fakt, że upłynął istotnie długi okres od momentu, gdy te nowe budynki były przedmiotem transakcji.
66. Na tej podstawie przejdę teraz do odpowiedzi na przedstawione pytania prejudycjalne.
C. Proponowana odpowiedź na pytania prejudycjalne
67. Na wstępie odrzucam argument skarżącego, że sytuacja, w której się on znajduje, jest porównywalna z kwestiami rozpatrywanymi przez Trybunał w wyrokach Salomie i Oltean(43) oraz Reisdorf(44).
68. Sprawa Salomie i Oltean dotyczyła stosowania VAT w odniesieniu do sprzedaży nieruchomości przeprowadzonej w 2009 r. w Rumunii. Od 2007 r. do 2009 r. skarżący w tej sprawie przeprowadzili szereg transakcji nieruchomościowych, które nie zostały zgłoszone do celów VAT, a w wyniku kontroli przeprowadzonej przez administrację podatkową wydano decyzję o nałożeniu VAT, co spowodowało spór pomiędzy skarżącymi a władzami skarbowymi(45).
69. W swoim wyroku Trybunał orzekł, iż pomimo faktu, że krajowe organy podatkowe nie opodatkowywały regularnie VAT transakcji w zakresie nieruchomości, nie mogło to co do zasady dać skarżącym zapewnienia w rozumieniu orzecznictwa Trybunału, że VAT nie zostanie zastosowany na przedmiotowe transakcje w zakresie nieruchomości. Biorąc pod uwagę skalę tych transakcji obejmujących budowę i sprzedaż budynków składających się z ponad 130 mieszkań, ostrożny i należycie poinformowany podmiot gospodarczy nie mógł mieć racjonalnego oczekiwania, że taka transakcja nie będzie podlegała VAT, bez otrzymania wyraźnego zapewnienia w tym zakresie – lub przynajmniej ubiegania się o takie zapewnienie – od właściwych władz skarbowych(46).
70. Jednak w postępowaniu głównym nie powstaje kwestia naruszenia uzasadnionych oczekiwań. W istocie rozważania Trybunału w sprawie Salomie i Oltean odnośnie do ostrożnych i należycie poinformowanych podmiotów gospodarczych mogą raczej być wykorzystane do wsparcia stanowiska rządu rumuńskiego i Komisji niż skarżącego.
71. Wyrok Trybunału w sprawie Salomie i Oltean dotyczył również kwestii, czy dyrektywa VAT stoi na przeszkodzie stosowaniu przepisów krajowych odmawiających prawa do odliczenia „wyłącznie z tego względu”, że podatnik nie był rejestrowany do celów VAT przy dokonywaniu tych transakcji. Jednakże rejestracja do celów VAT nie jest istotnym elementem w postępowaniu głównym(47).
72. Podobnie sprawa Reisdorf(48) różni się od stanu faktycznego w postępowaniu głównym.
73. W tej sprawie podatnikowi odmówiono prawa do odliczenia, ponieważ przedstawił kopie poszczególnych faktur, a nie ich oryginały(49). W związku z tym sprawa dotyczyła kwestii, czy wymóg posiadania faktury w celu skorzystania z prawa do odliczenia, określony w art. 18 ust. 1 lit. a) szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 17 maja 1977 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich w odniesieniu do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku(50), pozwala państwom członkowskim uznawać za fakturę nie tylko oryginały, ale także inne dokumenty, takie jak kopie, duplikaty lub fotokopie, oraz czy podatnikowi, który nie posiada już oryginału faktury, można zezwolić na wykazanie prawa do odliczenia podatku naliczonego za pomocą innych środków.
74. W związku z tym w sprawie Reisdorf opowiedziano się za propozycją, by podatnicy, którzy nie posiadają już faktur, mogli przedstawić „inne przekonywujące dowody” na to, że transakcja, w odniesieniu do której domagają się odliczenia, faktycznie miała miejsce(51). Nie dotyczy ona roli opinii biegłych w tym procesie.
75. W odniesieniu do orzecznictwa Trybunału dotyczącego nieprzestrzegania wymogów formalnych związanych z wystawianiem faktur Trybunał potwierdził prawo do odliczenia podatku naliczonego w odniesieniu do okoliczności, w których występowały różnorakie błędy związane z fakturą. Jednakże wydaje się, że orzecznictwo w tym zakresie nie odniosło się w sposób wyraźny do braku jakichkolwiek faktur(52) czy też innych towarzyszących dokumentów.
76. Na przykład sprawa Uszodaépítő(53) dotyczyła zmiany treści faktur i złożenia dodatkowej deklaracji. Sprawa Polski Trawertyn(54) dotyczyła faktury wystawionej przed zarejestrowaniem i identyfikacją spółki do celów VAT, która to faktura została wystawiona w imieniu przyszłych wspólników tej spółki. Sprawa Idexx Laboratories Italia(55) dotyczyła sytuacji, w której podatnik nie zarejestrował w rejestrze VAT poszczególnych faktur w kontekście systemu odwrotnego obciążenia(56). Sprawa Senatex dotyczyła korekty faktury(57).
77. W swojej opinii w sprawie Vámos(58) rzecznik generalny N. Wahl zauważył, że „w sprawach, w których Trybunał odrzucił podejście formalistyczne, celem było zapewnienie, aby pomimo drobnych błędów proceduralnych popełnionych przez podatnika transakcje nadal były objęte opodatkowaniem stosownie do ich obiektywnej charakterystyki. Państwa członkowskie nie mogą penalizować braku ścisłego dopełnienia wymogów formalnych w sposób, który podważałby neutralność systemu, na przykład traktując w odmienny sposób konkurencyjne przedsiębiorstwa lub czyniąc nieskutecznymi najważniejsze przepisy dyrektywy VAT”(59).
78. Ponadto podkreślam, że zgodnie z art. 242 dyrektywy VAT każdy podatnik prowadzi ewidencję księgową w sposób wystarczająco szczegółowy dla celów stosowania VAT oraz kontroli przez organ podatkowy. Artykuł 244 tej dyrektywy wymaga, by podatnicy zapewniali przechowywanie kopii faktur, które wystawili lub otrzymali. Zgodnie z art. 250 ust. 1 tej samej dyrektywy podatnicy muszą złożyć deklarację VAT zawierającą wszystkie informacje potrzebne do obliczenia kwoty wymagalnego podatku należnego do zapłaty na rzecz państwa(60).
79. W istocie, w orzecznictwie Trybunału jest ustalone, że państwom członkowskim nie zabrania się uznawania braku prowadzenia ewidencji księgowej za unikanie opodatkowania(61).
80. W postępowaniu głównym niespełnienie obowiązku formalnego w postaci przechowywania faktur spowodowało odmowę prawa do odliczenia, gdyż naruszenie takich wymogów skutkowało uniemożliwieniem dostarczenia pewnych dowodów na spełnienie wymogów materialnych(62). Zachodzi tu raczej sytuacja braku informacji niezbędnych do wykazania, że te wymogi materialne zostały spełnione, niż niespełnienia wymogu formalnego(63). Tudzież, jak wskazał ostatnio jeden z rzeczników generalnych, odmówienie skorzystania z prawa do odliczenia jest „zupełnie logiczne”, jeżeli naruszenie wymogów formalnych jest na tyle istotne, że uniemożliwia lub utrudnia skontrolowanie, czy przesłanki materialne konieczne dla skorzystania z prawa do odliczenia zostały spełnione(64).
81. Tym samym postępowanie główne odzwierciedla jeden z dwóch wyjątków od przewagi treści nad formą, a drugi z nich to udział w oszustwie podatkowym(65).
82. W związku z tym, choć nie można wykluczyć, że mogą zaistnieć okoliczności, w których przesłanki materialne wymagane dla odliczenia podatku naliczonego można ustalić poprzez odniesienie do opinii biegłego w przypadku braku faktury, co pozostałoby do rozstrzygnięcia przez sąd odsyłający(66), okoliczności takie moim zdaniem nie zachodzą w postępowaniu głównym.
83. Orzecznictwo potwierdza wysuwane przez rząd rumuński i Komisję argumenty, że brak minimalnej staranności skarżącego w zakresie przechowywania stosownych faktur w odniesieniu do odliczenia podatku naliczonego jest czynnikiem, który należy wziąć pod uwagę(67). Odnosi się to również do opóźnienia, bowiem Trybunał orzekł, że państwa członkowskie są uprawnione do nakładania – w interesie pewności prawa – racjonalnych czasowych ograniczeń praw do odliczenia podatku naliczonego(68). Okoliczności faktyczne w postępowaniu głównym różnią się od tych z niedawnego wyroku Trybunału w sprawie Volkswagen(69) z kilku powodów, a w szczególności ze względu na fakt, że nie było braku należytej staranności ze strony skarżącej w tej sprawie oraz nie ulegało wątpliwości, że skarżąca ma prawo do odliczenia podatku naliczonego, który mógł zostać wyliczony na podstawie wystawionych z opóźnieniem faktur(70). Podobnie, podatek naliczony uznano za możliwy do odliczania w sprawie Biosafe – Indústria de Reciclagens(71), gdyż było obiektywnie niemożliwe, aby podatnik wykonał swoje prawo do odliczenia, zanim inny podatnik w łańcuchu dostaw dokonał korekty VAT.
84. Przede wszystkim nic w aktach sprawy przedstawionych Trybunałowi nie pozwala twierdzić, że z uwagi na upływ dziesięcioletniego okresu i brak jakichkolwiek faktur lub równoważnych dokumentów, które mogłyby zostać wykorzystane, opinia biegłego mogłaby dokładnie odtworzyć każdą poszczególną transakcję, w odniesieniu do której skarżący domaga się odliczenia podatku naliczonego.
85. Wobec tego, w okolicznościach takich jak te w postępowaniu głównym, na zasadę neutralności podatkowej nie może skutecznie powołać się podatnik, który wydaje się zagrażać funkcjonowaniu wspólnego systemu VAT poprzez brak prowadzenia dokumentacji wymaganej na mocy dyrektywy VAT przez dłuższy okres(72).
V. Wnioski
86. Proponuję zatem, aby Trybunał odpowiedział na pytania prejudycjalne przedstawione przez Curtea de Apel Alba Iulia (sąd apelacyjny w Alba Iulia, Rumunia) w następujący sposób:
W odniesieniu do okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym art. 167, 168, 178 i 226 dyrektywy Rady 2006/112/WE w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej należy interpretować w ten sposób, że podatnik, który nie zachował faktur potwierdzających jego prawo do odliczenia podatku od wartości dodanej w stosunku do dostaw towarów lub świadczenia usług, nie może przedłożyć dowodu tych transakcji na podstawie opinii sporządzonej przez biegłych wyznaczonych przez sąd odsyłający do oszacowania wartości materiałów budowlanych i robocizny związanej z budową budynków, biorąc pod uwagę fakt, że upłynął istotnie długi okres od momentu, gdy te nowe budynki były przedmiotem transakcji podlegających opodatkowaniu.