WYROK SĄDU (pierwsza izba)

z dnia 13 lipca 2011 r.(*)

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek kauczuku butadienowego i emulsyjnego kauczuku butadienowo‑styrenowego – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE – Możliwość przypisania zachowania noszącego znamiona naruszenia – Grzywny – Waga naruszenia – Okoliczności obciążające

W sprawie T‑39/07

Eni SpA, z siedzibą w Rzymie (Włochy), reprezentowana przez adwokatów G.M. Roberti oraz I. Perego,

strona skarżąca,

przeciwko

Komisji Europejskiej, reprezentowanej przez V. Di Bucciego, G. Conte oraz V. Bottkę, działających w charakterze pełnomocników,

strona pozwana,

mającej za przedmiot wniosek o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji C(2006) 5700 wersja ostateczna z dnia 29 listopada 2006 r. dotyczącej postępowania na mocy art. 81 [WE] i art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/F/38.638 – Kauczuk butadienowy i emulsyjny kauczuk butadienowo‑styrenowy) w zakresie, w jakim decyzja dotyczy Eni SpA, lub, tytułem żądania ewentualnego, wniosek o uchylenie grzywny nałożonej na Eni lub obniżenie jej kwoty,

SĄD (pierwsza izba),

w składzie: F. Dehousse (sprawozdawca), pełniący obowiązki prezesa, I. Wiszniewska‑Białecka i N. Wahl, sędziowie,

sekretarz: K. Pocheć, administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 12 października 2009 r.,

wydaje następujący

Wyrok

 Okoliczności powstania sporu

1        Decyzją C(2006) 5700 wersja ostateczna z dnia 29 listopada 2006 r. (sprawa COMP/F/38.638 – Kauczuk butadienowy i emulsyjny kauczuk butadienowo‑styrenowy, zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”) Komisja Wspólnot Europejskich stwierdziła, że kilka przedsiębiorstw naruszyło art. 81 ust. 1 WE oraz art. 53 Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) poprzez uczestnictwo w kartelu na rynku ww. produktów.

2        Adresatami zaskarżonej decyzji są następujące przedsiębiorstwa:

–        Bayer AG, z siedzibą w Leverkusen (Niemcy);

–        The Dow Chemical Company, z siedzibą w Midland, Michigan (Stany Zjednoczone) (zwana dalej „Dow Chemical”);

–        Dow Deutschland Inc., z siedzibą w Schwalbach (Niemcy);

–        Dow Deutschland Anlagengesellschaft mbH (dawniej Dow Deutschland GmbH & Co. OHG), z siedzibą w Schwalbach;

–        Dow Europe, z siedzibą w Horgen (Szwajcaria);

–        Eni SpA, z siedzibą w Rzymie (Włochy);

–        Polimeri Europa SpA, z siedzibą w Brindisi (Włochy) (zwana dalej „Polimeri”);

–        Shell Petroleum NV, z siedzibą w Hadze (Niderlandy);

–        Shell Nederland BV, z siedzibą w Hadze;

–        Shell Nederland Chemie BV, z siedzibą w Rotterdamie (Niderlandy);

–        Unipetrol a.s., z siedzibą w Pradze (Republika Czeska);

–        Kaučuk a.s., z siedzibą w Kralupach nad Vltavou (Republika Czeska);

–        Trade‑Stomil sp. z o.o., z siedzibą w Łodzi (Polska) (zwana dalej „Stomilem”).

3        Dow Deutschland, Dow Deutschland Anlagengesellschaft oraz Dow Europe są całkowicie kontrolowane, pośrednio lub bezpośrednio, przez Dow Chemical (zwane dalej razem „Dow”) (motywy 16–21 zaskarżonej decyzji).

4        Działalność Eni w zakresie produktów, których dotyczy postępowanie, początkowo prowadzona była przez EniChem Elastomeri Srl, pośrednio kontrolowaną przez Eni poprzez jej spółkę zależną EniChem SpA (zwaną dalej „EniChem SpA”). W dniu 1 listopada 1997 r. EniChem Elastomeri została połączona z EniChem SpA. Eni kontrolowała 99,97% spółki EniChem SpA. W dniu 1 stycznia 2002 r. EniChem SpA przeniosła swoją strategiczną działalność chemiczną (w tym działalność związaną z kauczukiem butadienowym i emulsyjnym kauczukiem butadienowo‑styrenowym) do swojej spółki zależnej, Polimeri, w której posiada 100% udziałów. Eni sprawuje bezpośrednią i całkowitą kontrolę nad Polimeri od dnia 21 października 2002 r. Od dnia 1 maja 2003 r. EniChem SpA zmieniła firmę spółki na Syndial SpA (motywy 26–32 zaskarżonej decyzji). Komisja używa w zaskarżonej decyzji nazwy „EniChem” dla określenia każdej spółki, w której udziały posiada Eni (zwanej dalej „EniChem”) (motyw 36 zaskarżonej decyzji).

5        Shell Nederland Chemie jest spółką zależną Shell Nederland, która jest całkowicie kontrolowana przez Shell Petroleum (zwane dalej razem „Shell”) (motywy 38–40 zaskarżonej decyzji).

6        Kaučuk został utworzony w 1997 r. w wyniku połączenia Kaučuk Group a.s. oraz Chemopetrol Group a.s. W dniu 21 lipca 1997 r. Unipetrol nabył całość aktywów, praw i zobowiązań połączonych przedsiębiorstw. Unipetrol posiada 100% udziałów Kaučuka (motywy 45, 46 zaskarżonej decyzji). Ponadto zgodnie z zaskarżoną decyzją mający siedzibę w Republice Czeskiej Tavorex s.r.o. (zwany dalej „Tavorexem”), reprezentował Kaučuk (oraz jej poprzedniczkę Kaučuk Group) przy eksporcie od 1991 r. do dnia 28 lutego 2003 r. Zgodnie z zaskarżoną decyzją Tavorex od 1996 r. reprezentował Kaučuk na spotkaniach europejskiego stowarzyszenia kauczuku syntetycznego (motyw 49 zaskarżonej decyzji).

7        Stomil, zgodnie z zaskarżoną decyzją, reprezentował polskiego producenta, spółkę Chemical Company Dwory SA (zwaną dalej „spółką Dwory”) w jej działalności eksportowej od mniej więcej 30 lat, przynajmniej do 2001 r. Także zgodnie z zaskarżoną decyzją Stomil reprezentował Dwory między 1997 r. a 2000 r. w trakcie spotkań europejskiego stowarzyszenia kauczuku syntetycznego (motyw 51 zaskarżonej decyzji).

8        Okres przyjęty jako czas trwania naruszenia rozciąga się od dnia 20 maja 1996 r. do dnia 28 listopada 2002 r. (w odniesieniu do Bayera, Eni oraz Polimeri), od dnia 20 maja 1996 r. do dnia 31 maja 1999 r. (w odniesieniu do Shell Petroleum, Shell Nederland oraz Shell Nederland Chemie), od dnia 1 lipca 1996 r. do dnia 28 listopada 2002 r. (w odniesieniu do Dow Chemical), od dnia 1 lipca 1996 r. do dnia 27 listopada 2001 r. (w odniesieniu do Dow Deutschland), od dnia 16 listopada 1999 r. do dnia 28 listopada 2002 r. (w odniesieniu do Unipetrolu i Kaučuka), od dnia 16 listopada 1999 r. do dnia 22 lutego 2000 r. (w odniesieniu do Stomilu), od dnia 22 lutego 2001 r. do dnia 28 lutego 2002 r. (w odniesieniu do Dow Deutschland Anlagengesellschaft) oraz od dnia 26 listopada 2001 r. do dnia 28 listopada 2002 r. (w odniesieniu do Dow Europe) (motywy 476–485, art. 1 sentencji zaskarżonej decyzji).

9        Kauczuk butadienowy (zwany dalej „KB”) oraz emulsyjny kauczuk butadienowo‑styrenowy (zwany dalej „KSB”) są kauczukami syntetycznymi wykorzystywanymi przede wszystkim do produkcji opon. Te dwa produkty są zamienne, jak również mogą być zastąpione innymi kauczukami syntetycznymi lub kauczukiem naturalnym (motywy 3–6 zaskarżonej decyzji).

10      Poza producentami wskazanymi w zaskarżonej decyzji ograniczone ilości KB i KSB były sprzedawane na terytorium EOG przez innych producentów z Azji i z Europy Wschodniej. Znaczna część KB jest bezpośrednio wytwarzana przez wielkich producentów opon (motyw 54 zaskarżonej decyzji).

11      W dniu 20 grudnia 2002 r. Bayer skontaktował się ze służbami Komisji i wyraził wolę współpracy w zakresie dotyczącym KB i KSB na podstawie komunikatu Komisji w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli (Dz.U. 2002, C 45, s. 3, zwanego dalej „komunikatem w sprawie współpracy”). Jeśli chodzi o KSB, Bayer złożył ustne oświadczenie opisujące działalność kartelu. Owo ustne oświadczenie zostało utrwalone na kasecie (motyw 67 zaskarżonej decyzji).

12      W dniu 14 stycznia 2003 r. Bayer dostarczył ustne oświadczenie opisujące funkcjonowanie kartelu w zakresie KB. Oświadczenie to zostało utrwalone na kasecie. Bayer dostarczył również protokoły spotkań komitetu KB w ramach europejskiego stowarzyszenia kauczuku syntetycznego (motyw 68 zaskarżonej decyzji).

13      W dniu 5 lutego 2003 r. Komisja doręczyła Bayerowi swoją decyzję, na podstawie której spółce tej przyznano warunkowe zwolnienie z grzywny (motyw 69 zaskarżonej decyzji).

14      W dniu 27 marca 2003 r. Komisja, działając na podstawie art. 14 ust. 3 rozporządzenia Rady nr 17 z dnia 6 lutego 1962 r., pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. [81 WE] i [82 WE] (Dz.U. 13, s. 204), przeprowadziła kontrole w pomieszczeniach Dow Deutschland & Co. (motyw 70 zaskarżonej decyzji).

15      W okresie między wrześniem 2003 r. a lipcem 2006 r. Komisja skierowała do przedsiębiorstw wskazanych w zaskarżonej decyzji kilka wniosków o udzielenie informacji na podstawie art. 11 rozporządzenia nr 17 oraz art. 18 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. 2003, L 1, s. 1) (motyw 71 zaskarżonej decyzji).

16      W dniu 16 października 2003 r. doszło do spotkania między Dow Deutschland i Dow Deutschland & Co. ze służbami Komisji, w trakcie którego przedsiębiorstwa te wyraziły wolę współpracy na podstawie komunikatu w sprawie współpracy. W trakcie tego spotkania dokonano ustnej prezentacji funkcjonowania kartelu w odniesieniu do KB i KSB. Ta ustna prezentacja została utrwalona. Przekazano także dokumenty dotyczące kartelu (motyw 72 zaskarżonej decyzji).

17      W dniu 4 marca 2005 r. Dow Deutschland została poinformowana o zamiarze Komisji udzielenia tej spółce obniżenia grzywny na poziomie między 30 a 50% (motyw 73 zaskarżonej decyzji).

18      W dniu 7 czerwca 2005 r. Komisja wszczęła postępowanie i skierowała pierwsze pismo w sprawie przedstawienia zarzutów do przedsiębiorstw będących adresatami zaskarżonej decyzji, z wyjątkiem Unipetrolu, oraz do spółki Dwory. Pierwsze pismo w sprawie przedstawienia zarzutów zostało sporządzone również w odniesieniu do Tavorexu, lecz nie zostało ono jednak mu doręczone, ponieważ spółka ta znajdowała się w stanie upadłości od października 2004 r. Postępowanie w zakresie jej dotyczącym zostało więc umorzone (motywy 49, 74 zaskarżonej decyzji).

19      Przedsiębiorstwa, których dotyczyło postępowanie, złożyły swoje uwagi na piśmie w odniesieniu do tego pierwszego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów (motyw 75 zaskarżonej decyzji). Uzyskały one również w pomieszczeniach Komisji dostęp do akt w formie CD‑ROM oraz do ustnych oświadczeń i związanych z nimi dokumentów (motyw 76 zaskarżonej decyzji).

20      W dniu 3 listopada 2005 r. francuska fabryka opon Michelin (zwana dalej „Michelin”) zgłosiła swoje przystąpienie do postępowania w charakterze interwenienta. W dniu 13 stycznia 2006 r. dostarczyła ona komentarze na piśmie (motyw 78 zaskarżonej decyzji).

21      W dniu 6 kwietnia 2006 r. Komisja sporządziła drugie pismo w sprawie przedstawienia zarzutów skierowane do przedsiębiorstw będących adresatami zaskarżonej decyzji. Przedsiębiorstwa te złożyły w tym zakresie uwagi na piśmie (motyw 84 zaskarżonej decyzji).

22      W dniu 12 maja 2006 r. Michelin złożyła skargę do Komisji na podstawie art. 5 rozporządzenia Komisji (WE) nr 773/2004 z dnia 7 kwietnia 2004 r. odnoszącego się do prowadzenia przez Komisję postępowań zgodnie z art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. L 123, s. 18) (motyw 85 zaskarżonej decyzji).

23      W dniu 22 czerwca 2006 r. przedsiębiorstwa będące adresatami zaskarżonej decyzji – z wyjątkiem Stomilu – jak również Michelin, uczestniczyły w przesłuchaniu przed Komisją (motyw 86 zaskarżonej decyzji).

24      Wobec braku wystarczających dowodów na udział spółki Dwory w kartelu Komisja zdecydowała zamknąć postępowanie w stosunku do tego przedsiębiorstwa (motyw 88 zaskarżonej decyzji). Komisja zdecydowała także zamknąć postępowanie w stosunku do Syndialu (motyw 89 zaskarżonej decyzji).

25      Ponadto podczas gdy pierwotnie używano dwóch oddzielnych numerów spraw (jeden dla KB i jeden dla KSB) (COMP/E‑1/38.637 oraz COMP/E‑1/38.638), Komisja posługiwała się, po sporządzeniu pierwszego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, jednym numerem sprawy (COMP/F/38.638) (motywy 90, 91 zaskarżonej decyzji).

26      Postępowanie administracyjne zostało zakończone wydaniem przez Komisję zaskarżonej decyzji w dniu 29 listopada 2006 r.

27      Zgodnie z art. 1 sentencji zaskarżonej decyzji poniższe przedsiębiorstwa naruszyły art. 81 WE oraz art. 53 porozumienia EOG, uczestnicząc we wskazanych poniżej okresach w jednolitym i ciągłym porozumieniu, w ramach którego dokonywały one uzgodnień w przedmiocie docelowych cen i podziału klientów w drodze zawarcia porozumień o nieagresji oraz wymieniały się informacjami niejawnymi dotyczącymi cen, konkurentów i klientów w sektorach KB i KSB:

a)      Bayer, od dnia 20 maja 1996 r. do dnia 28 listopada 2002 r.;

b)       Dow Chemical, od dnia 1 lipca 1996 r. do dnia 28 listopada 2002 r.; Dow Deutschland, od dnia  1 lipca 1996 r. do dnia 27 listopada 2001 r.; Dow Deutschland Anlagengesellschaft, od dnia 22 lutego 2001 r. do dnia 28 lutego 2002 r.; Dow Europe, od dnia 26 listopada 2001 r. do dnia  28 listopada 2002 r.;

c)       Eni, od dnia 20 maja 1996 r. do dnia 28 listopada 2002 r.; Polimeri, od dnia 20 maja 1996 r. do dnia 28 listopada 2002 r.;

d)       Shell Petroleum, od dnia 20 maja 1996 r. do dnia 31 maja 1999 r.; Shell Nederland, od dnia 20 maja 1996 r. do dnia 31 maja 1999 r.; Shell Nederland Chemie, od dnia 20 maja 1996 r. do dnia 31 maja 1999 r.;

e)       Unipetrol, od dnia 16 listopada 1999 r. do dnia 28 listopada 2002 r.; Kaučuk, od dnia 16 listopada 1999 r. do dnia 28 listopada 2002 r.;

f)       Stomil, od dnia 16 listopada 1999 r. do dnia 22 lutego 2000 r.

28      Na podstawie ustaleń faktycznych oraz ocen prawnych dokonanych w zaskarżonej decyzji Komisja nałożyła na przedsiębiorstwa, do których została skierowana ta decyzja, grzywny, których wysokość obliczono przy zastosowaniu metodologii zawartej w wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS (Dz.U. 1998, C 9, s. 3, zwanych dalej „wytycznymi”), jak również w komunikacie w sprawie współpracy.

29      Artykuł 2 sentencji zaskarżonej decyzji nakłada następujące grzywny:

a)       Bayer: 0 EUR;

b)       Dow Chemical: 64,575 mln EUR, w tym:

i)       60,27 mln EUR solidarnie z Dow Deutschland;

ii)      47,355 mln EUR solidarnie z Dow Deutschland Anlagengesellschaft oraz Dow Europe;

c)       Eni i Polimeri, solidarnie: 272,25 mln EUR;

d)       Shell Petroleum, Shell Nederland oraz Shell Nederland Chemie, solidarnie: 160,875 mln EUR;

e)       Unipetrol i Kaučuk, solidarnie: 17,55 mln EUR;

f)       Stomil: 3,8 mln EUR.

30      W art. 3 sentencji zaskarżonej decyzji Komisja nakazała przedsiębiorstwom wymienionym w art. 1 natychmiastowe zaprzestanie naruszeń wskazanych w tym artykule, o ile dotychczas jeszcze tego nie uczyniły, oraz zaniechanie w przyszłości wszelkich czynów lub zachowań opisanych w art. 1, jak również wszelkich działań mających równoważny przedmiot lub skutek.

 Przebieg postępowania i żądania stron

31      Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 16 lutego 2007 r. Eni wniosła niniejszą skargę.

32      Decyzją prezesa Sądu z dnia 31 marca 2009 r. N. Wahl został wyznaczony w celu uzupełnienia składu izby, wobec zaistnienia przeszkody po stronie jednego z jej członków.

33      Na podstawie sprawozdania sędziego sprawozdawcy Sąd (pierwsza izba) postanowił o otwarciu procedury ustnej.

34      W ramach środków organizacji postępowania przewidzianych w art. 64 regulaminu postępowania przed Sądem Sąd wezwał strony do udzielenia odpowiedzi na pewne pytania i do przedstawienia pewnych dokumentów. Strony spełniły powyższe żądania w wyznaczonych im terminach.

35      Na rozprawie w dniu 12 października 2009 r. wysłuchano wystąpień stron oraz ich odpowiedzi na pytania zadane ustnie przez Sąd.

36      Eni wnosi do Sądu o:

–        stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim nakłada ona na nią odpowiedzialność z tytułu zachowań stanowiących przedmiot grzywny w niniejszej sprawie;

–        tytułem żądania ewentualnego uchylenie lub obniżenie grzywny nałożonej na nią na podstawie art. 2 tej zaskarżonej decyzji;

–        obciążenie Komisji kosztami postępowania.

37      Komisja wnosi do Sądu o:

–        oddalenie skargi;

–        obciążenie Eni kosztami postępowania.

 Co do prawa

38      Eni podnosi dwa zarzuty na poparcie swych żądań. Przez swój pierwszy zarzut Eni podważa fakt, że Komisja przypisała jej odpowiedzialność za naruszenie. Przez swój drugi zarzut Eni podnosi, że Komisja błędnie określiła kwotę grzywny.

A –  W przedmiocie żądań zmierzających do częściowego stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji

1.     W przedmiocie zarzutu pierwszego, opartego na niezgodnym z prawem przypisaniu Eni naruszenia

39      Eni wskazuje, że zgodnie z zaskarżoną decyzją posiadanie całego kapitału spółki skutkuje domniemaniem, że spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej, co oznacza, że nie może ona kształtować swojej polityki handlowej w sposób rzeczywiście niezależny. W takim przypadku, zgodnie ze sposobem, w jaki Eni interpretuje zaskarżoną decyzję, ciężar dowodu na brak uzasadnienia dla domniemania przyjętego w oparciu o fakt kontrolowania całego kapitału spółki spoczywa na zainteresowanym przedsiębiorstwie.

40      Pierwszy zarzut Eni składa się z czterech części. W części pierwszej Eni utrzymuje, że Komisja zastosowała błędne kryterium oceny odpowiedzialności spółki dominującej. W części drugiej Eni podnosi, że Komisja błędnie przyjęła odpowiedzialność obiektywną tej spółki, w dotyczącym jej zakresie. W ramach części trzeciej Eni podnosi, że w toku postępowania administracyjnego przedstawiła okoliczności, które powinny skłonić Komisję do stwierdzenia, że nie wywierała ona wpływu na polityki handlowe Syndial/Polimeri. W ramach części czwartej Eni twierdzi, że Komisja naruszyła zasadę ograniczonej odpowiedzialności spółek kapitałowych oraz powszechnie przyjęte zasady w dziedzinie odpowiedzialności.

a)     W przedmiocie części pierwszej, opartej na błędnym zastosowaniu przesłanek przypisania naruszenia

 Argumenty stron

41      Wskazując, że ciężar dowodu naruszenia reguł konkurencji spoczywa na Komisji (wyrok Trybunału z dnia 17 grudnia 1998 r. w sprawie C‑185/95 P Baustahlgewebe przeciwko Komisji, Rec. s. I‑8417; art. 2 rozporządzenia nr 1/2003), Eni twierdzi, że podejście przyjęte przez tę instytucję w zaskarżonej decyzji jest sprzeczne z orzecznictwem oraz jej własną praktyką.

42      Eni podnosi odnośnie do orzecznictwa, odsyłając najpierw do wyroków wydanych przez Sąd w sprawie Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji (wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑354/94 Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2111) oraz, w postępowaniu odwoławczym przez Trybunał (wyrok Trybunału z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑286/98 P Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9925, zwany dalej „wyrokiem w sprawie Stora”), że potwierdzają one zasadę, zgodnie z którą odpowiedzialność za zachowanie spółki zależnej może być przypisana spółce dominującej tylko wtedy, gdy spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swojego zachowania na rynku, lecz zasadniczo stosuje się do instrukcji, jakich udziela jej spółka dominująca (ww. wyrok w sprawie Stora Kopparbergs Bergslags przeciwko Komisji). W tym zakresie Trybunał potwierdził, że sama okoliczność posiadania kapitału nie może stanowić podstawy odpowiedzialności za naruszenie reguł konkurencji (ww. wyrok w sprawie Stora). Eni odsyła również do opinii rzecznika generalnego J. Mischa w ww. sprawie Stora (Rec. s. I‑9928), którą Trybunał uwzględnił. W sprawie tej zachowanie skarżącej w toku postępowania administracyjnego oraz uczestnictwo w kartelu pewnej ilości spółek należących do grupy Stora pozwoliły stwierdzić, że posiadanie całości udziałów w kapitale spółek zależnych było wystarczającą okolicznością, aby spółce Stora przypisać odpowiedzialność za ich zachowanie. Eni wywodzi z tego, że jedynie bardzo konkretne okoliczności, a w każdym razie okoliczności mające charakter dodatkowy, pozwalają przypisać odpowiedzialność spółce stojącej na czele grupy, bez konieczności przeprowadzania odrębnych dochodzeń w celu zbadania, czy spółka ta rzeczywiście wywierała decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej naruszające art. 81 WE.

43      Do podobnych wniosków Trybunał doszedł w późniejszych sprawach, których przedmiotem była analogiczna kwestia. Eni odsyła w tym względzie do wyroków Trybunału: z dnia 2 października 2003 r. w sprawie C‑196/99 P Aristrain przeciwko Komisji, Rec. s. I‑11005 oraz z dnia 28 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych C‑189/02 P, C‑202/02 P, od C‑205/02 P do C‑208/02 P i C‑213/02 P Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5425. Wyroki te, chociaż dotyczyły spółek siostrzanych, mają znaczenie w zakresie, w jakim potwierdzają, że, aby określić, która z osób prawnych wchodzących w skład grupy ponosi odpowiedzialność, Komisja musi dogłębnie przeanalizować wszystkie relacje istniejące między przedsiębiorstwami wchodzącymi w skład grupy. Eni odsyła również do wyroku z dnia 10 stycznia 2006 r. w sprawie C‑222/04 Cassa di Risparmio di Firenze i in., Zb.Orz. s. I‑289. Wbrew temu, co podnosi Komisja, wyrok ten nie jest niekorzystny z punku widzenia stanowiska Eni. Potwierdza on bowiem, że samo posiadanie całego kapitału nie oznacza rzeczywistego wywierania wpływu na zarządzanie.

44      Sąd tym bardziej nie orzekł, że posiadanie całego kapitału spółki, która dopuściła się naruszeń reguł konkurencji, wobec braku innych elementów pozwalających wykazać, że spółka ta rzeczywiście wykonywała uprawnienia związane ze swoimi udziałami, samo w sobie pozwala uzasadnić odpowiedzialność spółki dominującej. Eni powołuje w tym względzie szereg „poszlak” pozwalających potwierdzić domniemanie oparte na posiadaniu kapitału, które zostały wskazane przez Sąd w niektórych sprawach.

45      Eni zwraca uwagę, że Sąd w swoich dwóch niedawnych wyrokach uznał, że jeżeli spółka dominująca w pełni kontroluje swoją spółkę zależną winną zachowania noszącego znamiona naruszenia, istnieje wzruszalne domniemanie, zgodnie z którym wspomniana spółka dominująca rzeczywiście wywierała decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej i w związku z tym to na spółce dominującej spoczywa ciężar obalenia tego domniemania poprzez przedstawienie dowodów, za pomocą których można dowieść niezależnego charakteru jej spółki zależnej (wyroki Sądu: z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑314/01 Avebe przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3085; w sprawie T‑330/01 Akzo Nobel przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3389). Przy uważnej lekturze tych wyroków widoczne jest jednak, że decyzje Komisji przypisujące spółkom dominującym odpowiedzialność za naruszenia prawa konkurencji popełnione przez ich spółki zależne zostały w tym względzie uznane za zgodne z prawem wyłącznie na podstawie szeregu innych bardziej konkretnych czynników, które, jak podnosi Eni, nie sprowadzały się jedynie do posiadania kapitału.

46      Co się tyczy wyroku Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑43/02 Jungbunzlauer przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3435, na który Komisja powołuje się w swoich pismach, kwestia domniemania odpowiedzialności została w nim omówiona wyłącznie ubocznie, jedynie po to, aby potwierdzić, że nie znajdowała ona zastosowania w rozpatrywanym przypadku. Eni podkreśla ponadto, że spółka dominująca Jungbunzlauer Holding AG nie uczestniczyła w ukaranym naruszeniu, podczas gdy posiadała cały kapitał skarżącej w tamtejszej sprawie i spółki Jungbunzlauer GmbH.

47      Eni wywodzi z tego, że w świetle między innymi ww. w pkt 45 wyroku w sprawie Avebe przeciwko Komisji ewentualne domniemanie wywierania przez spółkę dominującą „decydującego wpływu” na spółkę w pełni od niej zależną można przyjąć wyłącznie wówczas, gdy oprócz posiadania całego kapitału występują inne „wystarczająco znaczące poszlaki”. W każdym razie zainteresowana spółka zawsze może „obalić to domniemanie, przedstawiając Komisji w toku postępowania administracyjnego wystarczające dowody” (ww. w pkt 45 wyrok w sprawie Akzo Nobel przeciwko Komisji).

48      Proponowane przez Eni podejście znajduje ponadto potwierdzenie w wyroku Sądu z dnia 26 kwietnia 2007 r. w sprawach połączonych T‑109/02, T‑118/02, T‑122/02, T‑125/02, T‑126/02, T‑128/02, T‑129/02, T‑132/02 i T‑136/02 Bolloré i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑947. Wyrok ten wyraźnie potwierdza, że teza Komisji, zgodnie z którą domniemanie przyjęte w oparciu o posiadanie całego kapitału pozwala na wniosek co do odpowiedzialności spółki dominującej, nie jest prawnie uzasadnione. Posiadanie całego kapitału może wprawdzie stanowić poszlakę wywierania decydującego wpływu, lecz samo nie stanowi dowodu na to. Zgodnie bowiem z tym wyrokiem konieczne jest nadal przedstawienie dodatkowego dowodu względem liczby posiadanych udziałów.

49      Co się tyczy wcześniejszej polityki decyzyjnej Komisji, Eni podnosi, że do momentu wydania decyzji Komisji z dnia 19 stycznia 2005 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 WE oraz art. 53 EOG (sprawa COMP/E‑1/37.773 – MCAA, zwanej dalej „decyzją w sprawie MCAA”), odpowiedzialności spółki za naruszenie art. 81 WE nigdy nie można przyjąć wyłącznie na podstawie kontroli sprawowanej nad inną spółką. Wobec braku innych czynników Komisja nie może przypisać ani stwierdzić odpowiedzialności spółki stojącej na czele grupy.

50      Eni odsyła między innymi do decyzji Komisji z dnia 16 grudnia 2003 r. dotyczącej postępowania na mocy art. 81 WE oraz art. 53 EOG (sprawa COMP/E‑1/38.240 – Rury przemysłowe) (streszczenie w Dz.U. 2004, L 125, s. 50) oraz do decyzji Komisji z dnia 20 października 2004 r. (sprawa COMP/C.38.238/B.2 – Surowiec tytoniowy – Hiszpania) i z dnia 20 października 2005 r. (sprawa COMP/C.38.281/B.2 – Surowiec tytoniowy – Włochy) dotyczących postępowania na mocy art. 81 WE. Eni przypomina wnioski wyciągnięte z tych decyzji, których szczegółowa ocena została przedstawiona w drugim piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów.

51      Z decyzji tych wynika, że praktyka Komisji – stosowana przynajmniej od 2005 r. – jednoznacznie polegała na nieprzypisywaniu decydującego znaczenia okoliczności posiadania przez spółkę dominującą całego kapitału przedsiębiorstwa, które faktycznie uczestniczyło w naruszeniu, w celu określenia wpływu, jaki spółka ta wywierała na politykę handlową tej spółki zależnej. Posiadanie wszystkich lub prawie wszystkich udziałów w kapitale „łagodzi” ciężar dowodu, który Komisja musi przedstawić, ale nigdy w całości go nie usuwa. Eni wskazuje następnie dowody, którym Komisja przypisała szczególną wagę w ramach innych decyzji. Żadna z tych okoliczności nie występuje w ramach relacji łączących Eni ze spółkami Polimeri lub Syndial.

52      Eni podnosi ponadto, że jest w pełni świadoma orzecznictwa dotyczącego stosowania grzywien w dziedzinie konkurencji, które całkowicie wykluczyło powoływanie argumentów opierających się na wcześniejszej praktyce decyzyjnej Komisji. Sąd stwierdził jednak, że nawet przy stosowaniu tego przepisu (w szczególności art. 15 rozporządzenia nr 17) w każdym indywidualnym przypadku Komisja ma obowiązek przestrzegania ogólnych zasad prawa, których wykładni dokonały sądy wspólnotowe, w tym także zasady równego traktowania (wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑59/02 Archer Daniels Midland przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3627). Przysługujące Komisji uprawnienia dyskrecjonalne są więc ograniczone wymogiem przestrzegania zasad podstawowych. Należy ponadto oddzielić ustalanie wysokości grzywny, w ramach którego Komisji przysługują uprawnienia dyskrecjonalne, od wskazania podmiotu lub podmiotów prawa odpowiedzialnych za naruszenie. W tym ostatnim przypadku Komisja nie dysponuje uprawnieniami dyskrecjonalnymi. Zostało to potwierdzone w opinii rzecznika generalnego J. Kokott w sprawie C‑280/06 ETI i in. (wyrok Trybunału z dnia 11 grudnia 2007 r.), Zb.Orz. s. I‑10893, I‑10896. Komisja nie może zatem powoływać się na te uprawnienia w celu pominięcia własnej wcześniejszej praktyki decyzyjnej. Eni zwraca wreszcie uwagę, że Komisja nie uzasadniła prawidłowo i szczegółowo zmiany swojej praktyki, choć taki obowiązek istnieje, gdy instytucja zamierza odejść od swojej wcześniejszej ugruntowanej praktyki. Eni uważa, że obowiązek uzasadnienia tym bardziej ma zastosowanie w niniejszej sprawie ze względu na to, że ta nowa praktyka skutkuje przypisaniem odpowiedzialności podmiotom prawa, które w żaden sposób nie uczestniczyły w naruszeniach objętych sankcjami (wyrok Sądu z dnia 28 kwietnia 1994 r. w sprawie T‑38/92 AWS Benelux przeciwko Komisji, Rec. s. II‑211).

53      W rezultacie Eni uważa, iż ze względu na to, że w celu przypisania jej odpowiedzialności za zarzucane zachowania Komisja oparła się wyłącznie na domniemaniu wywierania przez nią decydującego wpływu na Polimeri w związku z posiadaniem przez nią całego kapitału tej spółki, instytucja ta naruszyła zasady dotyczące odpowiedzialności spółek dominujących za naruszenia popełnione przez swoje spółki zależne, takie jak zdefiniowane we wspólnotowym orzecznictwie dotyczącym art. 81 WE i 82 WE oraz art. 2 rozporządzenia nr 1/2003, zgodnie z którymi ciężar udowodnienia naruszenia reguł konkurencji spoczywa na Komisji.

54      Co się tyczy „innych okoliczności” wymienionych w zaskarżonej decyzji i powoływanych przez Komisję w swoich pismach, Eni wskazuje najpierw, że zależności służbowe, na które instytucja ta się powołuje, miały miejsce wyłącznie w ramach spółki zależnej i ograniczały się wyłącznie do niej oraz nie sięgały spółek wyższego szczebla. Komisja ograniczyła się jedynie do stwierdzenia, że spółce dominującej przysługiwały zwykłe uprawnienia w zakresie powoływania zarządu. Nie może być tu zatem mowy o odrębnej okoliczności wskazującej na istnienie kontroli. Następnie fakt, że Eni nigdy nie przestała prowadzić działalności związanej z sektorem chemicznym również nie stanowi takiej okoliczności. Stwierdzenie takie, które dodatkowo pozbawione jest sensu, nie pojawiło się w zaskarżonej decyzji. Co się wreszcie tyczy „reorganizacji systemowych”, o których wspomina Komisja, zostały one wymienione w zaskarżonej decyzji w celu zakwestionowania znaczenia okoliczności powołanej przez samą Eni. Reorganizacje te świadczą ponadto o tym, że prowadzenie działalności w zakresie niezwiązanym z działalnością podstawową, w tym działalności w sektorze chemicznym, zostało w odróżnieniu od innych sektorów pozostawione odrębnym spółkom.

55      Komisja wnosi o oddalenie pierwszej części zarzutu pierwszego. Uważa ona zasadniczo, że jeżeli spółka dominująca posiada 100% kapitału spółki zależnej, to istnieje domniemanie, że spółka dominująca ma decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej.

 Ocena Sądu

56      W zaskarżonej decyzji Komisja wskazuje, że spółkę dominującą można uznać za odpowiedzialną za niezgodne z prawem postępowanie spółki zależnej w sytuacji, gdy ta spółka zależna nie kształtuje w sposób autonomiczny swego zachowania na rynku. Komisja odwołuje się w tym względzie w szczególności do pojęcia przedsiębiorstwa w prawie konkurencji (motywy 333, 334 zaskarżonej decyzji). Komisja wskazuje ponadto, iż można domniemywać, że spółka zależna, w której spółka dominująca posiada 100% udziałów, stosuje się zasadniczo do instrukcji, jakich udziela jej spółka dominująca, przy czym nie zachodzi potrzeba badania, czy spółka dominująca rzeczywiście korzysta z tego uprawnienia. To spółka dominująca bądź jej spółka zależna winna obalić to domniemanie poprzez dostarczenie dowodów, które świadczą o tym, że spółka zależna kształtuje w sposób autonomiczny swoje zachowanie na rynku, zamiast stosować instrukcje spółki dominującej. W związku z tym pojęcie przedsiębiorstwa przestaje mieć do nich zastosowanie (motyw 335 zaskarżonej decyzji).

57      Komisja następnie wskazuje, że EniChem SpA ponosi odpowiedzialność za swój bezpośredni udział w naruszeniu. Precyzuje ona, że działalność Eni w zakresie produktów, których dotyczy postępowanie, początkowo była prowadzona przez EniChem Elastomeri, pośrednio kontrolowaną przez Eni poprzez jej spółkę zależną EniChem SpA. Jak przypomniano powyżej w pkt 4, w dniu 1 listopada 1997 r. EniChem Elastomeri została połączona z EniChem SpA. Eni kontrolowała 99,97% spółki EniChem SpA. W dniu 1 stycznia 2002 r. EniChem SpA przekazała swoją strategiczną działalność chemiczną (w tym działalność związaną z KB i KSB) swojej spółce zależnej Polimeri, w której posiadała 100% udziałów. Eni kontroluje bezpośrednio i całkowicie Polimeri od dnia 21 października 2002 r. Od dnia 1 maja 2003 r. EniChem SpA zmieniła firmę swojej spółki na Syndial (motywy 26–32, 365–367 zaskarżonej decyzji).

58      Komisja podnosi wreszcie, że Eni kontrolowała, bezpośrednio bądź pośrednio, prawie cały kapitał zakładowy spółek EniChem Elastomeri, EniChem SpA, Syndial i Polimeri, i w związku z tym istnieje kilka okoliczności potwierdzających według niej domniemanie, że Eni wywierała decydujący wpływ na zachowanie swoich spółek zależnych. Ponadto Komisja uznała, przypominając w szczególności, że w dniu 1 stycznia 2002 r. Polimeri przejęła strategiczną działalność chemiczną EniChem SpA i w związku z tym istniało poważne ryzyko, że w momencie wykonywania zaskarżonej decyzji aktywa spółki Syndial nie będą wystarczające do zapłaty grzywny, że odpowiedzialnością za zachowanie Syndial należy obciążyć Polimeri, oraz postanowiła nie kierować zaskarżonej decyzji do Syndial. Komisja wywiodła z tego, że adresatami zaskarżonej decyzji powinny być spółki Polimeri i Eni, które powinny solidarnie odpowiedzieć za naruszenie (motywy 365–401 zaskarżonej decyzji).

59      Część pierwsza zarzutu pierwszego podniesionego przez Eni opiera się zasadniczo na postulacie prawnym, zgodnie z którym nie istnieje domniemanie, że spółka dominująca posiadająca 100% kapitału swojej spółki zależnej ma decydujący wpływ na jej zachowanie.

60      Należy w tym względzie przypomnieć, że wspólnotowe prawo konkurencji dotyczy działalności przedsiębiorstw, a pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdą jednostkę wykonującą działalność gospodarczą niezależnie od jej formy prawnej i sposobu finansowania. Trybunał wyjaśnił też, że pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych. Jeżeli taki podmiot gospodarczy naruszy reguły konkurencji, ponosi za to odpowiedzialność zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej. Naruszenie wspólnotowego prawa konkurencji musi być przypisane bez wątpienia podmiotowi prawa, któremu będzie można nałożyć grzywny; również do tego podmiotu winno być skierowane pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Istotne jest także, żeby pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wskazywało, w jakim charakterze osobie prawnej zarzuca się stwierdzone fakty (zob. wyrok Trybunału z dnia 10 września 2009 r. w sprawie C‑97/08 P Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8237, pkt 54–57 i przytoczone tam orzecznictwo).

61      Ponadto z utrwalonego orzecznictwa wynika, iż zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej między innymi w przypadku gdy, mimo posiadania odrębnej podmiotowości prawnej, spółka zależna nie określa w sposób samodzielny swojego zachowania na rynku, lecz zasadniczo wykonuje polecenia wydawane jej przez spółkę dominującą, w szczególności ze względu na powiązania gospodarcze, organizacyjne i prawne łączące oba te podmioty prawa. Jest tak bowiem dlatego, że w tego rodzaju sytuacji spółka dominująca i jej spółka zależna są częścią tej samej jednostki gospodarczej, a tym samym tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu przywołanego orzecznictwa. Okoliczność bowiem, że spółka dominująca oraz jej spółka zależna stanowią jedno przedsiębiorstwo, pozwala Komisji na skierowanie decyzji nakładającej grzywnę do spółki dominującej bez konieczności wykazania jej osobistego udziału w naruszeniu (zob. ww. w pkt 60 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 58, 59 i przytoczone tam orzecznictwo).

62      W szczególnym przypadku, gdy spółka dominująca posiada 100% kapitału swej spółki zależnej, która naruszyła wspólnotowe zasady konkurencji, po pierwsze, wspomniana spółka dominująca może wywierać decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej i, po drugie, istnieje wzruszalne domniemanie, iż owa spółka dominująca rzeczywiście wywiera decydujący wpływ na zachowanie swojej spółki zależnej. W tych okolicznościach wystarczy, iż Komisja wykaże, że cały kapitał spółki zależnej znajduje się w posiadaniu jej spółki dominującej, aby przyjąć domniemanie, że ta ostatnia wywiera decydujący wpływ na politykę handlową swej spółki zależnej. Komisja będzie zatem mogła uznać spółkę dominującą za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę grzywny nałożonej na spółkę zależną, chyba że spółka dominująca, na której spoczywa ciężar obalenia domniemania, przedstawi wystarczające dowody mogące wykazać, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny. Wprawdzie Trybunał w pkt 28 i 29 ww. w pkt 42 wyroku w sprawie Stora odwołał się także do innych okoliczności poza faktem posiadania 100% kapitału spółki zależnej, takich jak brak zakwestionowania wpływu wywieranego przez spółkę dominującą na politykę handlową spółki zależnej i wspólną reprezentację obu spółek w toku postępowania administracyjnego, to jednak wymienione okoliczności zostały przytoczone jedynie w celu przedstawienia całego szeregu elementów, na których Sąd oparł swoje rozumowanie, a nie w celu uzależnienia zastosowania wspomnianego wyżej domniemania od przedstawienia dodatkowych poszlak rzeczywistego wywierania wpływu przez spółkę dominującą (zob. ww. w pkt 60 wyrok w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 60–62 i przytoczone tam orzecznictwo).

63      Wynika z tego, że wbrew twierdzeniom Eni istnieje wzruszalne domniemanie, zgodnie z którym spółka dominująca posiadająca cały kapitał swojej spółki zależnej wywiera decydujący wpływ na jej zachowanie. Postulat prawny Eni jest zatem błędny.

64      Co się tyczy powoływanej przez Eni wcześniejszej praktyki administracyjnej Komisji i w zakresie, w jakim spółka ta zarzuca tej instytucji naruszenie zasady równego traktowania, należy przede wszystkim przypomnieć, że z powodów opisanych w pkt 60–62 powyżej zachowanie spółki zależnej, która narusza reguły konkurencji, może zostać przypisane spółce dominującej. Należy następnie zaznaczyć, że przypisanie naruszenia spółce dominującej jest rozwiązaniem fakultatywnym, pozostawionym uznaniu Komisji (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 24 września 2009 r. w sprawach połączonych C‑125/07 P, C‑133/07 P, C‑135/07 P i C‑137/07 P Erste Bank der österreichischen Sparkassen przeciwko Komisji, Zb.Orz.
s. I‑8681, pkt 82; wyrok Sądu z dnia 14 grudnia 2006 r. w sprawach połączonych od T‑259/02 do T‑264/02 i T‑271/02 Raiffeisen Zentralbank Österreich i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5169, pkt 331). W tych okolicznościach należy uznać, iż sam fakt, że w ramach wcześniejszej praktyki decyzyjnej Komisja uznała, że okoliczności danej sprawy nie uzasadniają przypisania zachowania spółki zależnej jej spółce dominującej, nie oznacza, że instytucja ta jest zobowiązana do przedstawienia takiej samej oceny w późniejszej decyzji (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 20 kwietnia 1999 r. w sprawach połączonych od T‑305/94 do T‑307/94, od T‑313/94 do T‑316/94, T‑318/94, T‑325/94, T‑328/94, T‑329/94 i T‑335/94 Limburgse Vinyl Maatschappij i in. przeciwko Komisji, zwany „wyrokiem w sprawie PVC II”, Rec. s. II‑931, pkt 990). Na marginesie należy przypomnieć, że w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo naruszyło art. 81 ust. 1 WE, nie może ono uniknąć wszelkich sankcji na tej podstawie, że grzywna nie została nałożona na inny podmiot gospodarczy, jeśli sytuacja tego podmiotu nie jest nawet rozpatrywana przez Sąd (zob. ww. wyrok w sprawie PVC II, pkt 1237 i przytoczone tam orzecznictwo).

65      W zakresie, w jakim Eni podnosi przy pomocy swoich argumentów dotyczących wcześniejszej praktyki decyzyjnej, że Komisja naruszyła ciążący na niej obowiązek uzasadnienia, wystarczy stwierdzić, że, mając na uwadze okoliczności wymienione w zaskarżonej decyzji (przedstawione w pkt 56–58 powyżej), Komisja wystarczająco uzasadniła powody, dla których postanowiła przypisać Eni zachowanie jej spółek zależnych.

66      Wreszcie w zakresie, w jakim za pomocą swoich argumentów dotyczących wcześniejszej praktyki decyzyjnej Eni podnosi naruszenie zasady pewności prawa, należy przypomnieć, że praktyka Komisji, taka, jak wynika z niniejszej sprawy, opiera się na ścisłej wykładni art. 81 ust. 1 WE. Zasada pewności prawa nie może mieć wpływu na ewentualną zmianę praktyki decyzyjnej Komisji (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie T‑99/04 AC‑Treuhand przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1501, pkt 163).

67      Wobec powyższego pierwszą część pierwszego zarzutu podniesionego przez Eni należy oddalić jako bezzasadną.

b)     W przedmiocie części drugiej, opartej na błędnym zastosowaniu obiektywnej odpowiedzialności

 Argumenty stron

68      Zdaniem Eni Komisja wykracza w zaskarżonej decyzji poza samo domniemanie przypisania spółce dominującej ewentualnych naruszeń popełnionych przez jej spółki zależne całkowicie przez nią kontrolowane i tym samym zakłada przyjęcie opierającej się na niewzruszalnym domniemaniu całkowitej i bezwarunkowej obiektywnej odpowiedzialności spółki dominującej. Takie podejście jest sprzeczne zarówno z art. 81 WE, jak i ogólnymi zasadami indywidualizacji odpowiedzialności i kar.

69      Eni podkreśla między innymi, że Komisja stwierdziła, iż co do zasady okoliczności podniesione w celu obalenia domniemania nie miały znaczenia w niniejszej sprawie. Stanowisko to zdaje się wskazywać na to, że w zaskarżonej decyzji przyjęto istnienie niepodważalnej odpowiedzialności. Komisja uznała bowiem, że czynniki, takie jak: brak przepływu informacji między spółką zależną i spółką dominującą, brak wspólnego kierownictwa w ramach poszczególnych spółek wchodzących w skład grupy, okoliczność, że Eni działała wyłącznie w charakterze holdingu finansowego względem przedsiębiorstw sektora chemicznego, jak również kwestia posiadania przez spółkę stojącą na czele grupy wiedzy o ewentualnych naruszeniach prawa konkurencji popełnionych przez jej spółki zależne, nie mają znaczenia.

70      Okoliczność, że Eni „bezpośrednio lub pośrednio” powoływała „większość, jeśli nie wszystkich członków zarządu” spółek zależnych, stanowiła dla Komisji wystarczający element, aby uznać, że to jej należy przypisać rzekome naruszenie reguł konkurencji, którego dopuściły się spółki Syndial/Polimeri. Jednak tego rodzaju uprawnienie było naturalną konsekwencją posiadania całego (czy też tylko większości) kapitału. Eni nie jest w stanie wskazać, jaki dowód byłby w stanie obalić przyjęte domniemanie.

71      W opinii Eni decyzja w sprawie MCAA (zob. pkt 49 powyżej), świadczy o radykalizacji zamiaru Komisji, aby odpowiedzialność spółek dominujących uczynić odpowiedzialnością obiektywną. Takie podejście narusza fundamentalne zasady indywidualizacji odpowiedzialności i kar ze względu na to, że odpowiedzialność spółki dominującej opiera się jedynie na posiadaniu udziałów odrębnych osób prawnych. Stanowi to również naruszenie samej zasady legalności.

72      Wprawdzie zasadę indywidualizacji odpowiedzialności należy dostosować, jeżeli stosuje się ją w ramach postępowania administracyjnego i dotyczy ona osób prawnych, w przypadku których nie można mówić w kontekście winy o elemencie wolitywnym sensu stricto. Mimo to nawet podmioty zbiorowe mają „zdolność do naruszania obowiązujących je norm prawnych”, „konsekwencją czego [jest] oczywiście to, że nie można im przypisywać naruszeń, których nie popełniły” [opinia rzecznika generalnego D. Ruiza‑Jaraba Colomera w sprawach połączonych C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji (wyrok Trybunału z dnia 7 stycznia 2004 r.), Rec. s. I‑123, I‑133]. Jak już wielokrotnie potwierdzono w orzecznictwie, pewne jest, że mając na względzie charakter rozpatrywanych naruszeń, jak i charakter i surowość sankcji, które się z nimi wiążą, odpowiedzialność za popełnienie tych naruszeń ma charakter indywidualny (wyrok Trybunału z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie C‑49/92 P Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, Rec. s. I‑4125) oraz że osoba prawna może zostać ukarana jedynie za czyny, które są jej indywidualnie zarzucane (wyrok Trybunału z dnia 14 lipca 2005 r. w sprawach połączonych C‑65/02 P i C‑73/02 P ThyssenKrupp przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑6773). Sąd przypomniał te zasady w wyrokach z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie T‑279/02 Degussa przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑897 oraz z dnia 4 lipca 2006 r. w sprawie T‑304/02 Hoek Loos przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑1887. Określenie osoby, której należy przypisać naruszenie, nigdy nie może odbywać się z pominięciem indywidualnego charakteru odpowiedzialności, która z konieczności musi w konsekwencji wiązać się z rolą odgrywaną przez przedsiębiorstwo będące adresatem decyzji w sektorze działalności, której dotyczy kartel. Wynika stąd, że przesłanką odpowiedzialności w dziedzinie konkurencji nie jest posiadanie określonej części kapitału, lecz odpowiedzialność związana z zarządzaniem.

73      Eni uważa wreszcie, że zaskarżona decyzja jest wadliwa w zakresie uzasadnienia. I tak, chociaż zdaniem Komisji przepływ informacji między spółką zależną i spółką dominującą pozostaje bez znaczenia, instytucja ta przeprowadziła szczegółową analizę tego przepływu i obowiązków osób, które faktycznie uczestniczyły w rzekomych zachowaniach antykonkurencyjnych. Ponadto wyniki tej analizy nie były rozstrzygające, ponieważ nie pozwoliły wyciągnąć wniosków w stosunku do Eni (motyw 376 zaskarżonej decyzji). Tymczasem, mając na uwadze nowy charakter stanowiska Komisji co do przesłanek odpowiedzialności za naruszenia reguł konkurencji, tego rodzaju powierzchownego uzasadnienia nie można uznać za zgodne z art. 253 WE. Eni zwraca w tym zakresie uwagę, że „w przypadku gdy decyzja wykracza swym zakresem poza wcześniejsze decyzje, Komisja musi dokładnie przedstawić swój tok rozumowania (wyrok Trybunału z dnia 26 listopada 1975 r. w sprawie 73/74 Groupement des fabricants de papiers peints de Belgique i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 1491).

74      Komisja wnosi o oddalenie drugiej części zarzutu pierwszego. Uważa ona zasadniczo, że zaskarżona decyzja nie stwierdza zastosowania obiektywnej odpowiedzialności.

 Ocena Sądu

75      W ramach części drugiej zarzutu pierwszego Eni wychodzi z założenia, że Komisja przyjęła w zaskarżonej decyzji niewzruszalne domniemanie odpowiedzialności spółki dominującej za działanie spółek w pełni od niej zależnych.

76      Jednak takie założenie jest błędne.

77      W zaskarżonej decyzji Komisja jasno wskazała bowiem, że miała prawo przyjąć domniemanie, iż w pełni kontrolowana spółka zależna stosuje się zasadniczo do instrukcji, jakich udziela jej spółka dominująca, bez konieczności badania, czy spółka dominująca rzeczywiście korzystała z tych uprawnień, oraz że ciężar obalenia tego domniemania spoczywa na spółce dominującej lub na spółce zależnej. Komisja uściśliła w tym względzie, że można było przedstawić dowody, które świadczą o tym, że spółka zależna kształtuje swe zachowanie na rynku w sposób autonomiczny i nie stosuje instrukcji spółki dominującej, wobec czego pojęcie przedsiębiorstwa przestaje mieć do nich zastosowanie (motyw 335 zaskarżonej decyzji).

78      W rezultacie, wbrew twierdzeniom Eni, Komisja nie przyjęła w zaskarżonej decyzji niewzruszalnego domniemania. Okoliczność, że Komisja, w motywach 383–394 zaskarżonej decyzji, odrzuciła argumenty podniesione przez Eni w celu obalenia domniemania wynikającego z pełnej kontroli nad swoimi spółkami zależnymi, nie oznacza, że domniemanie to jest niewzruszalne. Komisja wyraziła jedynie stanowisko, zgodnie z którym argumenty wysuwane przez Eni nie pozwalają obalić tego domniemania. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby Eni zakwestionowała stanowisko Komisji w tym względzie, co zresztą spółka ta czyni w ramach części trzeciej niniejszego zarzutu.

79      Wynika stąd również, że brak uzasadnienia podnoszony w tym względzie przez Eni jest bezzasadny.

80      Wobec powyższego drugą część pierwszego zarzutu podniesionego przez Eni należy oddalić jako bezzasadną.

c)     W przedmiocie części trzeciej, opartej na błędzie w ocenie dowodów przedłożonych przez Eni

 Argumenty stron

81      Eni, podważając stanowisko Komisji dotyczące ciążącego na niej domniemania podnosi, że w toku postępowania administracyjnego przedstawiła uporządkowany zestaw danych i informacji, który pozwala wykazać, że wchodzące w skład grupy spółki prowadzące działalność w sektorze chemicznym działały w sposób niezależny.

82      Po pierwsze, odnośnie do analizy przepływu informacji między spółkami wchodzącymi w skład grupy Komisja doszła do wniosku, że „stosunki zależności między poszczególnymi osobami kierującymi działalnością związaną z [KB/KSB prowadziły] bezpośrednio do [prezesa zarządu] EniChem SpA i Polimeri” (motyw 376 zaskarżonej decyzji). Przepływ informacji w żaden sposób nie mógł sięgać Eni. Komisji udało się bowiem wskazać na zarządy spółek operacyjnych jedynie pośrednio i dzięki powierzchownemu opisowi. Eni odsyła w tym względzie do motywu 377 zaskarżonej decyzji i wyjaśnia, że opisana tam sytuacja odzwierciedla normalną wewnętrzną strukturę każdej spółki handlowej. Z motywu tego nie wynika jednak żadna wskazówka co do poziomu, na którym podejmuje się poszczególne decyzje w obrębie danej spółki operacyjnej. Niniejsza sytuacja zasadniczo różni się od sytuacji mającej miejsce w innych sprawach, gdzie osoby faktycznie uczestniczące w naruszeniach, których popełnienie należy przypisać spółce zależnej, miały obowiązek składać sprawozdania spółce dominującej. Eni odsyła w tym względzie do szeregu decyzji Komisji. Również z tego punktu widzenia sytuacja Eni różni się do sytuacji spółek Dow, Shell i Unipetrol.

83      Komisja stwierdziła, bez żadnego uzasadnienia, że „nie [musi] przedstawiać dowodów na istnienie przepływu informacji, aby móc przyjąć domniemanie” (motyw 392 zaskarżonej decyzji), oraz że „twierdzenie [Eni], zgodnie z którym nie wiedziała [o zachowaniach antykonkurencyjnych swoich spółek zależnych] nie ma znaczenia” (motyw 383 zaskarżonej decyzji). Tymczasem stwierdzenie przepływu informacji między spółkami wchodzącymi w skład grupy i w konsekwencji wiedza spółki dominującej na temat zachowań swoich spółek zależnych na rynku są czynnikami, które mają znaczenie, gdyż pozwalają wykazać, że spółka stojąca na czele grupy rzeczywiście ingerowała w prowadzenie działalności swoich spółek zależnych.

84      Ponadto twierdzenie, zgodnie z którym „aby wywierać decydujący wpływ na politykę handlową spółki zależnej, niekoniecznie trzeba sprawować zarząd nad codzienną działalnością tej spółki” (motyw 384 zaskarżonej decyzji) jest błędne, gdyż „decydujący wpływ”, który spółka dominująca wywiera na zachowanie swoich spółek zależnych na rynku, zakłada aktywne angażowanie się tej pierwszej w zarządzanie tej drugiej. W niniejszej sprawie żadna okoliczność nie wskazuje na to, że polityki handlowe i cele spółek Syndial/Polimeri były określane przez Eni. Spółka ta dodaje, że Komisja w swoich pismach przedłożonych Sądowi stara się pomniejszać znaczenie tej okoliczności, uznając, że chodzi tu co najwyżej o „okoliczność dodatkową” względem domniemania. Oznacza to jednak potwierdzenie, że przypisanie Eni odpowiedzialności za naruszenie nie było możliwe.

85      Po drugie, Eni podnosi, że w toku postępowania administracyjnego podnosiła, że nigdy nie była bezpośrednio aktywna w sektorze, którego dotyczą naruszenia. Eni podkreśliła również, że sektor chemiczny nie wchodzi w zakres jej podstawowej działalności. W latach 90. Eni przekształciła się w operacyjną spółkę holdingową i przeprowadziła skomplikowany proces podziału działalności na różne gałęzie, który nie objął działalności związanej z sektorem chemicznym. Działalność ta została jednak poddana racjonalizacji w ramach procesu, który zakończył się w 2002 r. wraz z przekazaniem Polimeri całej działalności chemicznej grupy. Dochody netto Polimeri, osiągnięte w 2002 r., w szczególności w rozpatrywanym sektorze, w porównaniu do dochodów Eni za ten sam rok pokazują, że działalność chemiczna stanowi w polityce przemysłowej grupy stosunkowo mało istotną działalność. Niezależność sektora chemicznego znajduje też potwierdzenie w regułach zarządzania przedsiębiorstwami wchodzącymi w skład grupy, opisanych przez Eni w toku postępowania administracyjnego. W szczególności decyzje odnoszące się do strategii przemysłowych spółek zależnych były dyskutowane i przyjmowane w ramach poszczególnych „gałęzi operacyjnych” i poszczególne „jednostki organizacyjne” tych przedsiębiorstw, bez jakiegokolwiek bezpośredniego udziału członków zarządu, prezesów spółek operacyjnych, czy tym bardziej innych szczebli spółki dominującej. Ponadto statut Eni i jej reguły zarządzania przedsiębiorstwami pokazują, że w odniesieniu do swoich spółek zależnych Eni odgrywa rolę jedynie koordynatora technicznego i finansowego oraz udziela im niezbędnej pomocy finansowej. Co się tyczy hipotetycznego wsparcia finansowego udzielanego przez Eni swoim spółkom zależnym, o czym wspomina Komisja w swoich pismach przedłożonych Sądowi, nie odniesiono się do nich w zaskarżonej decyzji. Okoliczność ta nie ma zresztą znaczenia, gdyż każdy akcjonariusz ma prawo uczestniczyć w operacjach finansowych dotyczących spółki, w której posiada udziały.

86      Odsyłając do motywów 387, 388, 390 i 391 zaskarżonej decyzji, Eni twierdzi, że Komisja przeprowadziła jedynie powierzchowną, a tym samym oczywiście błędną, analizę informacji przedłożonych w toku postępowania administracyjnego. W zaskarżonej decyzji systematycznie pomijano wszystkie okoliczności mogące osłabić wyjściowe założenie Komisji, a mianowicie że spółka, która w pełni kontroluje kapitał innej spółki, powinna w każdym przypadku ponosić odpowiedzialność za zachowanie tej spółki zależnej.

87      Ponadto twierdzenie, zgodnie z którym „zdefiniowanie podstawowej działalności spółki dominującej i opisanie jej roli jako »spółki holdingowej« nie stanowi przekonywającego argumentu na poparcie stanowiska, że spółka zależna była rzeczywiście autonomiczna”, jest sprzeczne z utrwaloną praktyką Komisji, potwierdzoną ostatnio w sprawie Surowiec tytoniowy – Włochy (zob. pkt 50 powyżej). Tego rodzaju zróżnicowane traktowanie, które ponadto nigdzie nie zostało uzasadnione, stanowi jawne naruszenie zasady niedyskryminacji, której Komisja ma obowiązek przestrzegać przy wykonywaniu swoich uprawnień dyskrecjonalnych.

88      Eni podnosi również, że przynajmniej do 2001 r. bezpośrednio nie posiadała całego kapitału przedsiębiorstw aktywnych w procesie produkcji i sprzedaży KB i KSB oraz że udziały w kapitale zakładowym Polimeri nabyła dopiero w dniu 21 października 2002 r., czyli w momencie zakończenia postępowania administracyjnego. Co się tyczy argumentu, zgodnie z którym Eni „stale reorganizowała działalność” spółek zależnych, argument ten nic nie wnosi do stanowiska Komisji.

89      Po trzecie, Komisja podnosi, że „braku krzyżowania się kierownictwa nie można uznawać za okoliczność istotną ani tym bardziej rozstrzygającą” (motyw 393 zaskarżonej decyzji). Twierdzeniem tym Komisja uchyliła się od zajęcia stanowiska wobec okoliczności, na które powołała się Eni w toku postępowania administracyjnego, z których wynikało, że żadna osoba równocześnie nie pełniła funkcji kierowniczych w spółkach sektora KB i KSB i w spółce dominującej.

90      Komisja twierdzi wreszcie w swoich pismach przedłożonych Sądowi, że w celu obalenia dowodu ciążącego na spółce dominującej posiadającej cały kapitał spółki zależnej, która popełniła naruszenie, należy przedstawić szczególne i nadzwyczajne okoliczności. Stanowisko to potwierdza, że we wszystkich przypadkach zgodnego z powszechnie obowiązującym prawem posiadania kontrolnego udziału spółka dominująca zawsze będzie uznawana z tego tylko powodu za solidarnie odpowiedzialną za ewentualne naruszenia reguł konkurencji przez swoje spółki zależne. Stanowisko Komisji jest radykalne i rozszerzające oraz pozostaje w sprzeczności z jej wcześniejszą praktyką, a tym samym prowadzi do nierównego traktowania.

91      Eni wywodzi z tego, że dowody, które spółka ta przedstawiła w celu wykazania niezależności swoich spółek zależnych, zostały albo zbadane i całkowicie oddalone bez zbadania ich kontekstu, albo też odrzucone przy użyciu sformułowań tak ogólnych, że powody ich odrzucenia stają się niezrozumiałe. Takie działanie stanowi ponadto jawne naruszenie zasady dobrej administracji.

92      Komisja wnosi o oddalenie trzeciej części zarzutu pierwszego. Twierdzi ona zasadniczo, że okoliczności wskazane przez Eni nie wystarczają do tego, by obalić istniejące w niniejszej sprawie domniemanie.

 Ocena Sądu

93      Z powodów wskazanych w ramach pierwszej części zarzutu pierwszego Komisja mogła przyjąć domniemanie, iż wobec objęcia w sposób bezpośredni lub pośredni całości kapitału zakładowego swych spółek zależnych Eni wywierała decydujący wpływ na ich zachowanie.

94      Zadaniem Eni jest zatem obalenie tego domniemania poprzez wykazanie, że rzeczone spółki zależne kształtowały swą politykę handlową w sposób autonomiczny, wobec czego nie stanowiły wraz z nią jednolitego podmiotu gospodarczego, a tym samym jednego przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 81 WE.

95      Mówiąc ściślej, Eni powinna przedstawić wszystkie dowody dotyczące związków organizacyjnych, ekonomicznych i prawnych pomiędzy nią samą a jej spółką zależną, które jej zdaniem mogłyby wykazać, iż razem nie stanowią jednego podmiotu gospodarczego. Przy dokonywaniu oceny Sąd winien bowiem wziąć pod uwagę wszystkie przedstawione dowody, których charakter i znaczenie mogą się różnić w zależności od konkretnych okoliczności zachodzących w każdej rozpatrywanej sprawie (wyrok Sądu z dnia 12 grudnia 2007 r. w sprawie T‑112/05 Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑5049, pkt 65).

96      Po pierwsze, przy pomocy niektórych swoich argumentów Eni podnosi zasadniczo, że ze względu na rolę, która została jej przypisana, w szczególności w statucie, nie mogła wywierać decydującego wpływu na działalność handlową swoich spółek zależnych. Spółka ta podnosi między innymi, że odgrywa rolę „zwykłego koordynatora technicznego i finansowego”. Eni nigdy nie była „bezpośrednio aktywna w sektorze, którego dotyczy naruszenie”. Żadna osoba nie sprawowała funkcji kierowniczych równocześnie w spółce zależnej i w Eni. Wiedza spółki dominującej na temat zachowań spółki zależnej na rynku jest ponadto okolicznością mającą znaczenie. W niniejszej sprawie wspomniany przez Komisję przepływ informacji nie pozwala wyciągnąć wniosków w odniesieniu do Eni.

97      Tymczasem to nie stosunek podżegania do naruszenia między spółką dominującą a spółką zależną, ani tym bardziej udział tej pierwszej w naruszeniu, lecz fakt, że stanowią one to samo przedsiębiorstwo w opisanym powyżej rozumieniu, które upoważnia Komisję do skierowania decyzji nakładającej grzywny na spółkę dominującą w ramach grupy spółek. Tym samym przypisanie spółce dominującej zachowania o znamionach naruszenia jej spółki zależnej nie wymaga dowodu, że spółka dominująca wpływa na politykę swej spółki zależnej w określonej dziedzinie będącej przedmiotem naruszenia (ww. w pkt 95 wyrok z dnia 12 grudnia 2007 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 58, 83). W szczególności okoliczność, że Eni odgrywała jedynie rolę koordynatora technicznego i finansowego oraz że świadczy na rzecz spółek zależnych niezbędną pomoc finansową, nie wystarczy do tego, aby wykluczyć, że spółka ta wywiera decydujący wpływ na zachowanie tych spółek zależnych, koordynując w szczególności inwestycje finansowe w obrębie grupy. W kontekście bowiem grupy spółek koordynująca w szczególności inwestycje finansowe w ramach grupy spółka ma za zadanie łączyć udziały w różnych spółkach oraz zapewniać jednolitość kierownictwa, w szczególności poprzez sprawowanie wskazanego nadzoru budżetowego (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 30 września 2009 r. w sprawie T‑168/05 Arkema przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 76).

98      Odnośnie do rzekomej okoliczności, że działalność chemiczna miała niewielkie znaczenie w obrębie polityki przemysłowej grupy, nie stanowi ona dowodu na to, że Eni pozostawiła swoim spółkom zależnym całkowitą niezależność i pozwoliła im decydować o ich zachowaniu na rynku (zob. podobnie ww. w pkt 48 wyrok w sprawach połączonych Bolloré i in. przeciwko Komisji, pkt 144).

99      Po drugie, Komisja powołuje się także na dodatkowe okoliczności, które pozwalają uznać, iż Eni wywierała decydujący wpływ na zachowanie swych spółek zależnych. W szczególności Komisja podnosi, że zależności służbowe prowadziły bezpośrednio do prezesów zarządów [conseil d’administration] [PDG] spółek EniChem SpA (obecnie Syndial) i Polimeri. Eni nie kwestionuje tego ustalenia, ale uściśla jedynie, że chodzi tu o normalną wewnętrzną strukturę każdej spółki handlowej. Ponadto Komisja wskazuje, w motywie 379 zaskarżonej decyzji, że prezesi zarządów spółek EniChem SpA (obecnie Syndial) oraz Polimeri odpowiadają przed swoimi zarządami. Tymczasem zarządy te są powoływane bezpośrednio lub pośrednio przez Eni, czego spółka ta nie kwestionuje.

100    Po trzecie, co się tyczy motywów 387, 388, 390 i 391 zaskarżonej decyzji, należy stwierdzić, wbrew twierdzeniom Eni, że przeprowadzona przez Komisję analiza okoliczności wskazanych w toku postępowania administracyjnego nie była powierzchowna. Komisja dokładnie ustosunkowała się do argumentów Eni. Spółka ta nie wyjaśniła zresztą, dlaczego stanowisko, jakie zajęła Komisja w tym zakresie, jest „oczywiście błędne”, jak spółka ta podniosła w swojej skardze.

101    Po czwarte, odnośnie do okoliczności, że zaskarżona decyzja jest niezgodna z praktyką decyzyjną Komisji, argumenty Eni należy oddalić z tych samych powodów, które zostały przedstawione w ramach części pierwszej zarzutu pierwszego i powtórzone w pkt 64–66 powyżej.

102    Po piąte, odnośnie do okoliczności, że Eni nie posiadała
bezpośrednio – lecz pośrednio – całego kapitału przedsiębiorstw prowadzących działalność w zakresie wytwarzania KB i KSB, należy uznać, że okoliczność ta, sama w sobie, nie pozwala wykazać, że Eni i przedsiębiorstwa, których dotyczy naruszenie, nie stanowiły jednolitego podmiotu gospodarczego.

103    Po szóste, co się tyczy utrzymywanego naruszenia zasady dobrej administracji, należy przypomnieć, że zasada ta w szczególności znajduje się wśród gwarancji zapewnianych przez wspólnotowy porządek prawny w postępowaniu administracyjnym i związany jest z nią obowiązek zbadania przez właściwą instytucję, przy zachowaniu staranności i bezstronności, wszystkich istotnych kwestii rozpatrywanego przypadku (wyroki Sądu: z dnia 24 stycznia 1992 r. w sprawie T‑44/90 La Cinq przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1, pkt 86; z dnia 20 marca 2002 r. w sprawie T‑31/99 ABB Asea Brown Boveri przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1881, pkt 99). Tymczasem, mając w szczególności na uwadze okoliczności przedstawione w pkt 100 powyżej, brak jest podstaw do twierdzenia, że Komisja zbadała wszystkie istotne kwestie rozpatrywanego przypadku bez zachowania staranności i bezstronności.

104    Z powyższych ustaleń wynika, że argumenty wysuwane w ramach części pierwszej zarzutu pierwszego nie pozwalają podważyć wniosku, że Eni i jej spółki zależne można uznać za jednolity podmiot gospodarczy.

105    Wobec powyższego trzecią część zarzutu pierwszego podniesionego przez Eni należy oddalić jako bezzasadną.

d)     W przedmiocie części czwartej, opartej na naruszeniu zasady ograniczonej odpowiedzialności spółek kapitałowych oraz zasad wspólnych w dziedzinie odpowiedzialności

 Argumenty stron

106    Według Eni działania Komisji są nie do pogodzenia z powszechnie uznanymi we wspólnotowym i krajowym prawie spółek handlowych zasadami, jak również z przewidzianymi w nich przesłankami przypisania odpowiedzialności, które potwierdzają i zasadniczo opierają się na całkowicie indywidualnym charakterze tej odpowiedzialności. Zasada ograniczonej odpowiedzialności nieuchronnie warunkuje kryteria przypisania odpowiedzialności. Krąg podmiotów odpowiedzialnych za naruszenie lub bezprawne działanie nie może wykraczać poza spółkę zależną, która faktycznie dopuściła się czynów, i ulegać poszerzeniu, tak aby obejmował, w sposób pochodny lub niezależny, jej spółkę dominującą, i to na podstawie niewzruszalnego domniemania opartego na strukturze kapitałowej grupy.

107    Komisja uznała bez przedstawienia żadnego konkretnego uzasadnienia, że zasady te nie mają znaczenia w niniejszym przypadku, w szczególności ze względu na to, że dotyczą one innych dziedzin prawnych. Eni powołuje się w tym względzie na motyw 396 zaskarżonej decyzji. Tymczasem podmiot dokonujący wykładni norm wspólnotowych nie może arbitralnie pomijać zakresu bądź skutków pojęcia wspólnego porządkom prawnym państw członkowskich pod pretekstem, że zasada ta formalnie odnosi się do innej dziedziny prawnej niż ta, której dotyczy kwestia jej zastosowania.

108    Odnośnie do zasady ograniczonej odpowiedzialności powszechnie uznanej w prawie spółek handlowych oznacza ona, że wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości swoich wkładów, a w konsekwencji spółka sama odpowiada za swoje zobowiązania swoim majątkiem. Innymi słowy, wspólnicy – osoby fizyczne lub, jak w przypadku grupy spółek, osoby prawne – nie ponoszą odpowiedzialności względem osób trzecich. Zasada ta została przyjęta w prawie wspólnotowym. Eni odsyła w tym zakresie do szeregu dyrektyw dotyczących prawa spółek.

109    Na tym tle, zgodnie z zasadą ograniczonej odpowiedzialności, samo sprawowanie kontroli przez spółkę holdingową, stojącą na czele grupy, nie musi koniecznie oznaczać automatycznej utraty niezależności przez poszczególne przedsiębiorstwa posiadające odrębną podmiotowość prawną. Odstąpienie od zasady ograniczonej odpowiedzialności jest dopuszczalne wyłącznie w przypadku nadużycia formy spółki, to znaczy w przypadku zaistnienia zbioru zbieżnych poszlak wskazujących na istnienie jednego ośrodka interesów, w tym w znaczeniu prawnym. Zasady te zostały uznane w Stanach Zjednoczonych, we Francji i w Zjednoczonym Królestwie, zaś Eni przedłożyła analizę przepisów prawa spółek obowiązujących w tych państwach. Co się tyczy Stanów Zjednoczonych, Eni odsyła do dwóch opinii sporządzonych przez biegłych. Jej zdaniem opinie te potwierdzają argumenty przedstawione dokładnie w ramach pierwszego zarzutu skargi. Opinii tych nie należy traktować jako nowego zarzutu ani zarzutu przedstawionego jedynie skrótowo.

110    Poza tymi zasadami, przyjętymi według niej w prawie państw członkowskich, Eni wskazuje również na reguły mające zastosowanie w prawie konkurencji w przypadku przejęć przedsiębiorstw. W tym względzie co do zasady to osoba fizyczna lub prawna zarządzająca danym przedsiębiorstwem w chwili popełnienia naruszenia powinna za nie odpowiadać, nawet gdy w momencie wydania decyzji stwierdzającej naruszenie odpowiedzialność za prowadzenie przedsiębiorstwa ponosi inna osoba. Eni odsyła w szczególności do wyroków Trybunału: z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑279/98 P Cascades przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9693; w sprawie C‑297/98 P SCA Holding przeciwko Komisji, Rec. s. I‑10101; a także do wyroku Sądu z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie T‑6/89 Enichem Anic przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1623. Wspomniane kryterium ciągłości gospodarczej ma zastosowanie tylko i wyłącznie wówczas, gdy osoba prawna odpowiedzialna za prowadzenie przedsiębiorstwa przestała istnieć prawnie po popełnieniu naruszenia (ww. w pkt 72 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Anic Partecipazioni). Nawet w takim przypadku nie jest to mechanizm automatyczny stosowany tylko w oparciu o więzy strukturalne, co mogłoby prowadzić do ukarania innego podmiotu prawa niż podmiot początkowo prowadzący przedsiębiorstwo, lecz o szczególne i uzasadnione powody gwarantujące w szczególności, że ta konstrukcja prawna nie będzie prowadzić do obejścia reguł konkurencji. Innymi słowy, kryterium ciągłości gospodarczej ma zastosowanie tylko w wyjątkowych przypadkach, gdyż „skupienie uwagi na czynie, nie zaś na osobie, która się go dopuściła, wtedy gdy osoba ta nadal istnieje i może odpowiedzieć za swoje działanie, narusza zasadę winy i indywidualizacji kar” (ww. w pkt 72 opinia rzecznika generalnego D. Ruiza‑Jaraba Colomera w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji). Eni odsyła również do ww. w pkt 52 opinii rzecznika generalnego J. Kokott w sprawie ETI i in.

111    Eni wywodzi z tego, że oparcie lub uzasadnienie naruszenia art. 81 WE tylko okolicznością posiadania kontrolnego udziału, poprzez przyjęcie niewzruszalnego i bezwzględnego domniemania, prowadzi w sposób nieuzasadniony do stworzenia źródła odpowiedzialności obiektywnej, czyli niezawierającej elementu winy oraz pośredniej w zakresie, w jakim odnosi się ona do czynów, których rzeczywistym sprawcą jest inny podmiot. Taki przypadek oznacza naruszenie prawa do obrony, poprzez albo odwrócenie ciężaru dowodu, albo nawet ograniczenie możliwości przedstawienia dowodu zwalniającego z odpowiedzialności. Ponadto zaskarżona decyzja jest w tym zakresie pozbawiona uzasadnienia ze względu na to, że Komisja nie wskazuje konkretnych powodów, które skłoniły ją do przyjęcia takiego stanowiska.

112    Komisja wnosi o oddalenie czwartej części zarzutu pierwszego. Podkreśla ona w szczególności, że argumenty Eni zostały już oddalone w motywie 396 zaskarżonej decyzji.

 Ocena Sądu

113    Część czwarta zarzutu pierwszego podniesionego przez Eni opiera się na założeniu, że Komisja uznała jej odpowiedzialność wyłącznie na podstawie okoliczności posiadania przez nią kontrolnego pakietu udziałów, przyjmując niewzruszalne i bezwzględne domniemanie. Zdaniem Eni prowadzi to do powstania źródła odpowiedzialności obiektywnej, czyli bez elementu winy, oraz pośredniej.

114    Tymczasem, ze względów przedstawionych w ramach części drugiej niniejszego zarzutu, z zaskarżonej decyzji wynika, że domniemanie, które Komisja przyjęła w niniejszej sprawie, jest wzruszalne. Eni mogła zatem kwestionować przypisanie jej odpowiedzialności za naruszenie, co zresztą zrobiła w toku postępowania administracyjnego oraz w ramach części trzeciej niniejszego zarzutu.

115    Wynika stąd, że część czwarta zarzutu pierwszego podniesionego przez Eni opiera się na błędnym założeniu.

116    Ponadto ze względów przedstawionych powyżej w pkt 60–62 Komisja może przypisać spółce dominującej odpowiedzialność za naruszenie popełnione przez jej spółkę zależną w sytuacji, gdy rzeczona spółka zależna nie kształtuje w sposób autonomiczny swego zachowania na rynku. W niniejszej sprawie z rozważań przedstawionych w ramach trzech pierwszych części niniejszego zarzutu wynika, że Komisja w tym względzie nie popełniła błędu.

117    Co się wreszcie tyczy argumentów podniesionych przez Eni, które dotyczą reguł obowiązujących w prawie konkurencji w przypadku sukcesji przedsiębiorstw, należy stwierdzić, że argumenty te są nieistotne dla sprawy, gdyż odpowiedzialność Eni, przypisana jej w niniejszej sprawie przez Komisję, nie dotyczy takiej sytuacji. Przy założeniu, że Eni przy pomocy swoich argumentów kwestionuje w istocie odpowiedzialność przypisaną jej za naruszenie, które popełniła EniChem SpA (obecnie Syndial), podczas gdy spółka Syndial nie została wymieniona w zaskarżonej decyzji, należy odrzucić te argumenty. Należy bowiem podkreślić, że wbrew temu, co zasadniczo podnosi Eni, jeżeli dwa podmioty stanowią ten sam podmiot gospodarczy, okoliczność, że podmiot, który popełnił naruszenie, dalej istnieje, sama w sobie nie stoi na przeszkodzie temu, by sankcja została nałożona na podmiot, który przejął prowadzenie jej działalności gospodarczej (zob. podobnie ww. w pkt 72 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 355–358; ww. w pkt 46 wyrok w sprawie Jungbunzlauer przeciwko Komisji, pkt 132). Takie nałożenie sankcji jest dopuszczalne zwłaszcza w przypadku, gdy podmioty te znajdowały się pod kontrolą tej samej osoby i, z uwagi na ścisłe związki pomiędzy nimi pod względem gospodarczym i organizacyjnym, stosowały zasadniczo jednakowe wytyczne gospodarcze (ww. w pkt 52 wyrok w sprawie ETI i in., pkt 49). W niniejszej sprawie poza sporem pozostaje to, że w chwili, gdy dopuściły się zachowania noszącego znamiona naruszenia, spółki EniChem SpA i Polimeri, bezpośrednio lub pośrednio, znajdowały się pod całkowitą kontrolą tej samej spółki, a mianowicie Eni. W tych okolicznościach zasada indywidualizacji odpowiedzialności nie stoi na przeszkodzie temu, by sankcja za naruszenie popełnione najpierw przez EniChem SpA, a następnie kontynuowane przez Polimeri w całości została nałożona na tę ostatnią spółkę, jak wskazano w motywach 369–373 zaskarżonej decyzji (zob. podobnie ww. w pkt 52 wyrok w sprawie ETI i in., pkt 51). Z tego względu, mając na uwadze okoliczność, że Eni była spółką dominującą spółek EniChem SpA i Polimeri, nic nie stoi na przeszkodzie temu, by zachowanie noszące znamiona naruszenia tych przedsiębiorstw, w tym wynikające z przeniesienia działalności EniChem SpA (obecnie Syndial), zostało, w sytuacji gdy Syndial nie jest adresatem zaskarżonej decyzji, przypisane Eni.

118    Wobec powyższego czwartą część pierwszego zarzutu podniesionego przez Eni należy oddalić jako bezzasadną, a w konsekwencji oddalić należy cały zarzut pierwszy.

2.     W przedmiocie zarzutu drugiego, podniesionego pomocniczo, opartego na niezgodnym z prawem ustaleniu kwoty grzywny

119    Tytułem zarzutu pomocniczego Eni podnosi, że grzywnę nałożoną na nią solidarnie z Polimeri należy uchylić, a przynajmniej znacznie obniżyć ze względu na to, że jej wysokość została ustalona w sposób niezgodny z prawem.

120    Drugi zarzut Eni składa się z trzech części. W części pierwszej podważa ona zastosowanie mnożnika dla celów odstraszających. W drugiej części spółka ta uważa, że Komisja popełniła błąd, przyjmując okoliczność obciążającą w niniejszej sprawie polegającą na powrocie do naruszenia. W trzecim zarzucie podnosi ona, że Komisja przy ustalaniu kwoty grzywny powinna była uwzględnić wykluczenie Syndial z procesu ustalania grzywny.

a)     W przedmiocie części pierwszej, opartej na błędnym zastosowaniu współczynnika mnożenia dla celów odstraszających

 Argumenty stron

121    Po pierwsze, Eni podkreśla, że ustalając wyjściową kwotę grzywny w oparciu o wagę naruszenia, Komisja wzięła pod uwagę wyłącznie jego charakter, zaś całkowicie pominęła jego rzeczywisty wpływ na rynek. Eni w tym względzie powołuje się na motyw 462 zaskarżonej decyzji.

122    Strony postępowania administracyjnego przedstawiły jednak informacje pozwalające ocenić skutki naruszenia. W szczególności Syndial podniosła, że przedsiębiorstwa uczestniczące w utrzymywanym kartelu miały jedynie ograniczony udział w rynku KB (30%) i KSB (40%).

123    W tych okolicznościach wydaje się, że trudno jest twierdzić, iż ewentualne porozumienie między przedsiębiorstwami, których dotyczy naruszenie, mogło mieć znaczący wpływ na ceny. Komisja zignorowała informacje przedstawione w drugim piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów. Zakładając nawet, że zgodnie z wytycznymi Komisja nie miała obowiązku mierzyć skutków naruszenia, mimo wszystko powinna ona była wziąć je pod uwagę, aby ocenić wagę naruszenia, co zresztą znajduje potwierdzenie w praktyce decyzyjnej Komisji i w orzecznictwie (ww. w pkt 72 wyrok w sprawie Degussa przeciwko Komisji).

124    Po drugie, mając na względzie rzeczywiste możliwości zakłócenia przez sprawców naruszenia właściwego działania konkurencji oraz konieczność zapewnienia „odpowiednio odstraszającego efektu” grzywny, Komisja oparła się na wielkości sprzedaży KB i KSB przedsiębiorstw, których dotyczy naruszenie (motyw 467 zaskarżonej decyzji), jak również całkowitych obrotach grup, w których skład wchodzą te przedsiębiorstwa (motyw 474 zaskarżonej decyzji).

125    Wynik uzyskany w odniesieniu do Eni jest oczywiście sprzeczny z zasadą proporcjonalności. W zaskarżonej decyzji w ogóle nie uwzględniono bowiem czynnika subiektywnego, czyli świadomości antykonkurencyjnego charakteru spornych zachowań, ani też rozmiarów i znaczenia rynku, którego dotyczy naruszenie, którego całkowita wartość w obrębie EOG wynosiła w 2001 roku 550 mln EUR (motyw 467 zaskarżonej decyzji).

126    Ponadto wielkość całkowitego obrotu grupy Eni została przeceniona, co zostało zakazane w orzecznictwie Sądu. Eni odsyła w tym zakresie do wyroku Sądu z dnia 9 lipca 2003 r. w sprawie T‑220/00 Cheil Jedang przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2473. Uznając możliwość wzięcia pod uwagę kryterium całkowitego obrotu grupy w celu określenia odstraszającego skutku, Sąd wyjaśnił, że aby uniknąć całkowicie machinalnych i nieproporcjonalnych wyników, bezwzględnie należy uwzględniać „szczególną rolę” przedsiębiorstwa na rynku, którego dotyczy naruszenie. Tymczasem, jak wykazano już w ramach zarzutu pierwszego, co zostało potwierdzone w zaskarżonej decyzji, działalność sektora chemicznego nigdy nie wchodziła w skład podstawowej działalności Eni. W rezultacie wskutek wzięcia pod uwagę całkowitego obrotu grupy i w konsekwencji zastosowania do wysokości grzywny współczynnika mnożenia o celu odstraszającym wynoszącego dwa, grzywna, którą Komisja nałożyła na Eni, jest zbyt wysoka i nieproporcjonalna.

127    Komisja wnosi o oddalenie pierwszej części zarzutu drugiego. Uważa ona zasadniczo, że nie popełniła błędu w ustaleniu wagi naruszenia.

 Ocena Sądu

128    Na początku należy zwrócić uwagę na fakt, że niezależnie od tytułu części pierwszej zarzutu drugiego Eni kwestionuje w istocie ustalenie wagi naruszenia, co też zostało przez nią potwierdzone na rozprawie.

129    Wagę naruszeń należy ustalić na podstawie licznych okoliczności, do których należą szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst i odstraszające działanie grzywien, przy czym nie ma potrzeby ustalania wiążącej lub wyczerpującej listy kryteriów, które należy obowiązkowo uwzględnić (wyroki Trybunału: z dnia 15 października 2002 r. w sprawach połączonych C‑238/99 P, C‑244/99 P, C‑245/99 P, C‑247/99 P, od C‑250/99 P do C‑252/99 P i C‑254/99 P Limburgse Vinyl Maatschappij i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑8375, pt 465; ww. w pkt 43 wyrok w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 241).

130    Wśród okoliczności, które mogą wpływać na ocenę wagi naruszeń, znajdują się: zachowanie każdego przedsiębiorstwa, rola odgrywana przez każde z nich w powstaniu kartelu, korzyść z niego odniesiona, rozmiary przedsiębiorstw i wartość danych towarów oraz zagrożenie, jakie stanowi ten rodzaj naruszeń dla celów Wspólnoty (zob. wyrok Trybunału z dnia 25 stycznia 2007 r. w sprawie C‑407/04 P Dalmine przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑829, pkt 130 i przytoczone tam orzecznictwo).

131    Ponadto wytyczne stanowią w szczególności, że przy ocenie wagi naruszenia należy wziąć pod uwagę jego charakter, rzeczywisty wpływ na rynek tam, gdzie może to być zmierzone, oraz rozmiar właściwego rynku geograficznego. Naruszenia zostały zatem podzielone na trzy kategorie, a mianowicie naruszenia o małym znaczeniu, naruszenia poważne i naruszenia bardzo poważne (pkt 1A akapity pierwszy i drugi wytycznych).

132    Ponadto wytyczne przewidują, że oprócz charakteru naruszenia, jego rzeczywistego wpływu na rynek oraz zakresu geograficznego tego rynku należy też uwzględnić rzeczywiste ekonomiczne możliwości wyrządzenia przez sprawców naruszenia znacznej szkody innym podmiotom działającym na rynku, w szczególności konsumentom, oraz określić kwotę grzywny na poziomie, który zapewni jej wystarczająco odstraszający charakter (pkt 1A akapit czwarty wytycznych).

133    Uprawnienie Komisji do nakładania grzywien na przedsiębiorstwa, które umyślnie lub przez niedbalstwo dopuściły się naruszenia postanowień art. 81 WE, stanowi jeden z instrumentów nadanych Komisji w celu umożliwienia jej spełnienia misji nadzorczej przyznanej jej przez prawo wspólnotowe, obejmującej obowiązek prowadzenia ogólnej polityki mającej na celu stosowanie w dziedzinie konkurencji reguł ustalonych w traktacie i doprowadzenia do tego, ażeby zachowania przedsiębiorstw były z nimi zgodne. Z powyższych uwag wynika, że Komisja musi zapewnić swym działaniom odstraszający skutek, dokonując oceny wagi naruszenia w celu ustalenia kwoty grzywny, przede wszystkim jeśli chodzi o naruszenia wyjątkowo szkodliwe dla realizacji celów Wspólnoty (wyrok Trybunału z dnia 7 czerwca 1983 r. w sprawach połączonych od 100/80 do 103/80 Musique Diffusion française i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑1825, pkt 105, 106; ww. w pkt 103 wyrok w sprawie ABB Asea Brown Boveri przeciwko Komisji, pkt 166; wyrok Sądu z dnia 25 października 2005 r. w sprawie T‑38/02 Groupe Danone przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑4407, pkt 169).

134    Wymaga to dostosowania kwoty grzywny przy uwzględnieniu jej pożądanego oddziaływania na przedsiębiorstwo, na które została nałożona, po to, by grzywna nie była zbyt niska ani zbyt wysoka, w szczególności w świetle możliwości finansowych danego przedsiębiorstwa, zgodnie z wymogami dotyczącymi, po pierwsze, konieczności zapewnienia skuteczności grzywny, oraz, po drugie, przestrzegania zasady proporcjonalności. Przedsiębiorstwo o dużym rozmiarze, dysponujące znacznymi zasobami finansowymi w stosunku do zasobów innych członków kartelu, może łatwiej zgromadzić środki niezbędne do zapłacenia swej grzywny, co uzasadnia nałożenie na nie, w celu zapewnienia odstraszającego skutku tej grzywny, między innymi poprzez zastosowanie mnożnika, grzywny proporcjonalnie wyższej niż grzywna za to samo naruszenie dokonane przez przedsiębiorstwo, które nie dysponuje takimi zasobami (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawach połączonych T‑236/01, T‑239/01, od T‑244/01 do T‑246/01, T‑251/01 i T‑252/01 Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1181, pkt 241, 243; zob. również ww. w pkt 103 wyrok Sądu w sprawie ABB Asea Brown Boveri przeciwko Komisji, pkt 170; wyrok z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie T‑15/02 BASF przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑497, pkt 235).

135    Trzeba dodać, że Trybunał podkreślił w szczególności znaczenie uwzględniania przy ustalaniu kwoty grzywny całkowitego obrotu każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu (zob. podobnie wyroki Trybunału: z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C‑291/98 P Sarrió przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9991, pkt 85, 86; z dnia 14 lipca 2005 r. w sprawie C‑57/02 P Acerinox przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑6689, pkt 74, 75; a także wyrok Trybunału z dnia 29 czerwca 2006 r. w sprawie C‑289/04 P Showa Denko przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑5859, pkt 17).

136    Należy wreszcie podkreślić, że cel odstraszający, jaki Komisja może realizować przy ustalaniu kwoty grzywny, dotyczy zapewnienia przestrzegania przez przedsiębiorstwa ustanowionych w traktacie reguł konkurencji, przy prowadzeniu przez nie działalności w ramach Wspólnoty bądź EOG. Oznacza to, że czynnik odstraszający, który może zostać uwzględniony przy obliczaniu grzywny, jest określany przy wzięciu pod uwagę szeregu elementów, a nie tylko szczególnej sytuacji zainteresowanego przedsiębiorstwa. Zasada ta znajduje zastosowanie w szczególności w sytuacji, gdy Komisja określiła „mnożnik odstraszający”, który wpływa na wysokość nałożonej na przedsiębiorstwo grzywny (zob. podobnie ww. w pkt 135 wyrok w sprawie Showa Denko przeciwko Komisji, pkt 23, 24).

137    W niniejszej sprawie Komisja przyjęła w zaskarżonej decyzji przede wszystkim, że wskazane w tym akcie przedsiębiorstwa zawarły porozumienia dotyczące ustalania cen i podziału rynku, a także wymieniały poufne informacje handlowe. W ocenie Komisji naruszenia te, ze względu na sam ich charakter, są naruszeniami bardzo poważnymi (motyw 461 i art. 1 sentencji zaskarżonej decyzji). Następnie Komisja wskazała, że nie jest możliwe dokładne zmierzenie wpływu, jaki kartel wywiera na rynek EOG. Dodała także, że chociaż zmierzenie konkretnego wpływu kartelu na rynek nie jest możliwe, to jednak analizowane porozumienia zostały wprowadzone w życie przez będące ich stronami przedsiębiorstwa, a zatem wywarły skutek na rynku. Komisja stwierdziła w rezultacie, że przy ustalaniu kwoty grzywien nie weźmie pod uwagę wpływu kartelu na rynek (motyw 462 zaskarżonej decyzji). Instytucja ta podniosła wreszcie, że naruszenie obejmuje całe terytorium EOG (motyw 463 zaskarżonej decyzji). Z tych względów Komisja uznała, że analizowane naruszenie można uznać za bardzo poważne (motyw 464 zaskarżonej decyzji).

138    Komisja następnie zróżnicowała traktowanie poszczególnych przedsiębiorstw na podstawie łącznej kwoty obrotu dotyczącego KB i KSB za rok 2001, czyli za ostatni pełny rok naruszenia, z wyjątkiem spółek Shell (1998) i spółki Stomil (1999). Komisja podzieliła badane przedsiębiorstwa na pięć kategorii, przy czym EniChem została zaliczona do kategorii pierwszej (kwota wyjściowa grzywny wynosząca 55 mln EUR) (motywy 465–473 zaskarżonej decyzji).

139    Komisja wskazała ponadto, że w obrębie kategorii naruszeń bardzo poważnych skala sankcji umożliwia ustalenie kwoty grzywien na poziomie, który zapewnia im wystarczająco odstraszający charakter, przy uwzględnieniu rozmiaru każdego przedsiębiorstwa. Opierając się na uzyskanym w 2005 r. światowym obrocie uczestniczących w kartelu przedsiębiorstw, Komisja stwierdziła, że istnieje duża różnica między rozmiarem przedsiębiorstw Kaučuk (2,718 mld EUR obrotu) i Stomil (38 mln EUR obrotu) z jednej strony a pozostałymi badanymi przedsiębiorstwami, a w szczególności spółką Bayer (27,383 mld EUR obrotu), czyli pierwszym z dużych przedsiębiorstw, o których mowa w zaskarżonej decyzji. Na tej podstawie i biorąc pod uwagę okoliczności niniejszej sprawy, Komisja uznała, że wobec spółek Kaučuk i Stomil nie należy stosować mnożnika o celu odstraszającym oraz że w odniesieniu do Bayera właściwy będzie mnożnik 1,5. Wreszcie na tej samej podstawie i biorąc pod uwagę okoliczności niniejszej sprawy, Komisja zastosowała mnożniki odstraszające wynoszące 1,75 dla Dow (37,221 mld EUR obrotu), 2 dla EniChem (73,738 mld EUR obrotu) i 3 dla Shell (246,549 mld EUR obrotu) (motyw 474 zaskarżonej decyzji).

140    Po pierwsze, należy stwierdzić, że Eni w ramach swojej skargi nie kwestionuje celu kartelu stanowiącego naruszenie, jak zaklasyfikowano to w zaskarżonej decyzji, w szczególności w art. 1 sentencji decyzji. W tym względzie z zawartego w wytycznych opisu bardzo poważnych naruszeń wynika, że porozumienia i uzgodnione praktyki, których przedmiotem jest w szczególności, tak jak w niniejszej sprawie, ustalanie poziomu cen bądź podział części rynku, mogą być kwalifikowane jako „bardzo poważne” naruszenia na podstawie samego ich charakteru, a Komisja nie ma obowiązku wykazywania rzeczywistego wpływu naruszenia na rynek (zob. podobnie wyrok Trybunału z dnia 3 września 2009 r. w sprawie C‑534/07 P Prym i Prym Consumer przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑7415, pkt 75; zob. także wyroki Sądu: z dnia 27 lipca 2005 r. w sprawach połączonych od T‑49/02 do T‑51/02 Brasserie nationale i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3033, pkt 178; z dnia 18 czerwca 2008 r. w sprawie T‑410/03 Hoechst przeciwko Komisji, Rec. s. II‑881, pkt 345). Podobnie, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, kartele o charakterze horyzontalnym w dziedzinie cen stanowią najpoważniejsze naruszenia wspólnotowego prawa konkurencji i same w sobie mogą zostać uznane za bardzo poważne (zob. podobnie wyrok Sądu: z dnia 12 lipca 2001 r. w sprawach połączonych T‑202/98, T‑204/98 i T‑207/98 Tate & Lyle i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2035, pkt 103; ww. w pkt 133 wyrok w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji, pkt 147).

141    Komisja nie popełniła w rezultacie błędu, twierdząc, że rozpatrywane praktyki ze względu na sam swój charakter stanowiły naruszenia bardzo poważne.

142    Po drugie, co się tyczy ww. w pkt 72 wyroku w sprawie Degussa przeciwko Komisji, do którego odwołuje się Eni, wystarczy stwierdzić, że w sprawie, która zakończyła się wydaniem tego wyroku, Komisja zmierzyła rzeczywisty wpływ kartelu, czego nie zrobiła w niniejszej sprawie. Eni nie może zatem powoływać ww. w pkt 72 wyroku w sprawie Degussa przeciwko Komisji w celu podważenia legalności zaskarżonej decyzji w tym względzie.

143    Po trzecie, odnośnie do odwołania się przez Eni w swoich pismach do rozmiaru rynku, którego dotyczy naruszenie, na terytorium EOG za rok 2001 (czyli 550 mln EUR) lub udziału w rynku zainteresowanych przedsiębiorstw, należy uznać, że jakkolwiek czynniki te mogą zostać uwzględnione przy ustalaniu wagi naruszenia, to trzeba również wziąć pod uwagę inne czynniki mające znaczenie w zależności od rozpatrywanego przypadku (zob. podobnie ww. w pkt 130 wyrok w sprawie Dalmine przeciwko Komisji, pkt 132; wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑329/01 Archer Daniels Midland przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3255, pkt 102). W niniejszej sprawie należy wziąć pod uwagę fakt, że przedmiotowe naruszenie jest w istocie bardzo poważne i obejmuje całe terytorium EOG. W szczególności należy podkreślić, że zainteresowane przedsiębiorstwa porozumiały się w przedmiocie ustalania poziomu cen, podziału klientów w drodze zawierania porozumień nieagresji oraz wymiany poufnych informacji handlowych dotyczących cen, konkurentów i klientów. Ponadto należy przypomnieć, że zgodnie z pkt 1A wytycznych przewidywana kwota grzywny za naruszenie bardzo poważne jest wyższa niż 20 mln EUR. Następnie należy zauważyć, że sprzedaż przez EniChem produktów, których dotyczy naruszenie, za rok 2001 wynosiła ponad 164 mln EUR (motyw 468 zaskarżonej decyzji). Eni nie kwestionuje wreszcie tego, że wymierzona w stosunku do niej kwota grzywny nie przekracza przewidzianej w art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 górnej granicy 10% jej całkowitego obrotu uzyskanego w trakcie poprzedniego roku gospodarczego, której wyznaczenie ma na celu uniknięcie sytuacji, w której dane przedsiębiorstwo nie będzie w stanie zapłacić nałożonej na nie grzywny (zob. podobnie ww. w pkt 133 wyrok w sprawach połączonych Musique Diffusion française i in. przeciwko Komisji, pkt 119). Mając na uwadze te okoliczności, ustalenie kwoty wyjściowej grzywny na 55 mln EUR, przed zastosowaniem mnożnika o charakterze odstraszającym, nie wydaje się być nieproporcjonalne.

144    Po czwarte, co się tyczy utrzymywanej okoliczności, zgodnie z którą udział przedsiębiorstw, których dotyczy naruszenie, w rynku KB i KSB był ograniczony, Eni wyjaśniła na rozprawie, że podstawą dla jej oceny był rynek obejmujący nie tylko te dwa produkty, lecz również kauczuk naturalny, którego nie dotyczyła zaskarżona decyzja. W tych okolicznościach argumenty Eni w tym względzie są nieistotne dla sprawy.

145    Po piąte, co się tyczy braku „świadomości antykonkurencyjnego charakteru naruszenia”, z zaskarżonej decyzji oraz z wagi naruszenia wynika, że EniChem SpA w oczywisty sposób musiała być przecież świadoma antykonkurencyjnego charakteru swojego zachowania. Ponadto ze względów przedstawionych w ramach zarzutu pierwszego Komisja słusznie przypisała Eni odpowiedzialność za rozpatrywane naruszenie. W rezultacie argumenty podnoszone przez tę spółkę należy oddalić.

146    Po szóste, odnośnie do zastosowania mnożnika o charakterze odstraszającym, należy podkreślić, że nie można podważyć związku między, z jednej strony, rozmiarem i całkowitymi zasobami przedsiębiorstw a, z drugiej strony, koniecznością zagwarantowania odstraszającego skutku grzywny. Należy bowiem podkreślić, że przedsiębiorstwo o dużym rozmiarze, dysponujące znacznymi zasobami finansowymi w stosunku do zasobów innych członków kartelu, może łatwiej zgromadzić środki niezbędne do zapłacenia swej grzywny (ww. w pkt 134 wyrok w sprawie BASF przeciwko Komisji, pkt 235).

147    Kwestia ta różni się od kwestii zakwalifikowania przedsiębiorstwa do kategorii naruszeń bardzo poważnych, które to zaklasyfikowanie może wymagać uwzględnienia konkretnej wagi przedsiębiorstw na rynku, którego dotyczy naruszenie (zob. podobnie ww. w pkt 126 wyrok w sprawie Cheil Jedang przeciwko Komisji, pkt 88, 89). W rezultacie brak jest podstaw do stwierdzenia, że Komisja popełniła błąd, postanawiając uwzględnić rozmiar przedsiębiorstw i ich całkowite zasoby w celu zastosowania współczynnika mnożenia o charakterze odstraszającym.

148    Należy również zauważyć, że w niniejszej sprawie Komisja wzięła również pod uwagę szczególne znaczenie zainteresowanych przedsiębiorstw na rynku, gdyż wykorzystała wielkości sprzedaży przez przedsiębiorstwa KB i KSB za ostatni rok trwania naruszenia, w celu wyważenia wysokości grzywny w obrębie kategorii naruszeń bardzo poważnych.

149    W świetle powyższych okoliczności pierwszą część zarzutu drugiego podniesionego przez Eni należy oddalić jako bezzasadną.

b)     W przedmiocie części drugiej, opartej na nieuzasadnionym zwiększeniu podstawowej kwoty grzywny z uwagi na powrót do naruszenia

 Argumenty stron

–       Argumenty Eni

150    Odsyłając do motywów 487 i 488 zaskarżonej decyzji, Eni zwraca uwagę, że zachowania kartelowe ukarane decyzją Komisji 86/398/EWG z dnia 23 kwietnia 1986 r. dotyczącą postępowania przewidzianego w art. [81 WE] (sprawa IV/31.149 – Polipropylen) (Dz.U. L 230, s. 1, zwaną dalej „decyzją w sprawie Polipropylen”) i decyzją Komisji 94/599/WE z dnia 27 lipca 1994 r., dotyczącą postępowania przewidzianego w art. [81 WE] (sprawa IV/31.865 – PVC) (Dz.U. L 239, s. 14, zwaną dalej „decyzją w sprawie PVC II”), na które powołuje się Komisja w celu uzasadnienia swojej analizy dotyczącej powrotu do naruszenia, można uznać za podobne do tych, które są zarzucane w zaskarżonej decyzji.

151    Jednak subiektywna przesłanka powrotu do naruszenia – czyli okoliczność, że rozpatrywane naruszenia zostały popełnione przez to samo przedsiębiorstwo – nie została spełniona.

152    W tym względzie, po pierwsze, Eni podnosi, że wspomniana działalność dotyczyła produktów i rynków różniących się od tych, które są przedmiotem zaskarżonej decyzji, i została przekazana innym podmiotom pewien czas przed wydaniem decyzji w sprawie Polipropylen i w sprawie PVC II.

153    Po drugie, osoby prawne ukarane decyzjami w sprawie Polipropylen i w sprawie PVC II różniły się od Eni. Należącym do grupy przedsiębiorstwem, którego dotyczyły te decyzje, była spółka EniChem SpA, obecnie Syndial, lub Anic SpA. Tymczasem to nie te przedsiębiorstwa były adresatami zaskarżonej decyzji. Eni nie została wymieniona w żadnej z decyzji wskazanych przez Komisję ani jako aktywny uczestnik ukaranego kartelu, ani z powodu kontrolowania dwóch spółek wchodzących w skład grupy.

154    Po trzecie, wnioski Komisji są niezgodne z zasadą ograniczonej odpowiedzialności oraz z jej indywidualnym charakterem w zakresie, w jakim instytucja ta przypisała okoliczność obciążającą spółce dominującej, podczas gdy odpowiedzialność tej spółki nie została stwierdzona we wcześniejszych decyzjach. Brak ten jest tym poważniejszy, że wpisuje się w uprawnienia w zakresie nakładania sankcji, których wykonywanie jest ograniczone zasadą legalności, a której przestrzeganie powinno gwarantować przedsiębiorstwom, że sankcje, które Komisja można na nie nakładać w postępowaniach przewidzianych w art. 81 WE, są w pełni możliwe do przewidzenia. Zresztą użyte przez Komisję niejasne i nigdzie niezdefiniowane sformułowania „naruszenia podobne” oraz „to samo przedsiębiorstwo” podkreślają brak uzasadnienia zaskarżonej decyzji w tym względzie.

155    Po czwarte, Eni kwestionuje uprawnienie Komisji w zakresie przypisania okoliczności obciążającej w związku z powrotem do naruszenia niezależnie od czasu, który upłynął między naruszeniami. Spółka ta odsyła w tym zakresie do wyroku Trybunału z dnia 8 lutego 2007 r. w sprawie C‑3/06 P Groupe Danone przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑1331, oraz do opinii rzecznika generalnego M. Poiaresa Madura w tej sprawie, Zb.Orz. s. I‑1337. Eni dodaje, że w odróżnieniu od tego wyroku, w którym Trybunał uznał, że Komisja słusznie wzięła pod uwagę mające znaczenie okoliczności, instytucja ta nie zrobiła tego w niniejszej sprawie, bez odpowiedniego uzasadnienia.

–       Argumenty Komisji

156    Na początku Komisja podnosi, że kwestia powrotu do naruszenia została poruszona w drugim piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, a Eni nie zakwestionowała jej ani w swojej odpowiedzi, ani podczas przesłuchania.

157    Co do istoty, po pierwsze, Komisja wskazuje, że ze względu na to, iż na potrzeby wspólnotowego prawa konkurencji poszczególne spółki wchodzące w skład tej samej grupy są uznawane za jednolity podmiot gospodarczy, miała prawo, skoro tak uznała, nałożyć we wcześniejszych decyzjach grzywnę na tę samą spółkę dominującą. Z tego względu Komisja twierdzi, że miała prawo uznać w zaskarżonej decyzji, że to samo przedsiębiorstwo zostało już ukarane za ten sam rodzaj naruszenia (wyrok Sądu z dnia 30 września 2003 r. w sprawie T‑203/01 Michelin przeciwko Komisji, Rec. s. II‑4071). Komisja podkreśla, że w wyroku tym Sąd przyjął możliwość zastosowania podwyższenia grzywny z powodu powrotu do naruszenia innej spółki wchodzącej w skład grupy, a dokładniej spółki „siostry” tej spółki, która została uprzednio ukarana. Ponadto pojęcie powrotu do naruszenia przez wzgląd na postawiony temu pojęciu cel niekoniecznie opiera się na stwierdzeniu, że już uprzednio nałożono karę pieniężną, a jedynie na stwierdzeniu, że już uprzednio dokonano naruszenia (ww. w pkt 133 wyrok z dnia 25 października 2005 r. w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji). W rezultacie bez znaczenia pozostaje fakt, że Komisja nie nałożyła grzywny na Eni jako taką w postępowaniach, które zakończyły się wydaniem decyzji w sprawie PVC II i w sprawie Polipropylen. Rozstrzygający charakter ma natomiast okoliczność, że spółki będące adresatami uprzednich decyzji były w całości kontrolowane przez Eni. Ponadto nie można uznać, że spółki należące do grupy, będące składnikami tego samego przedsiębiorstwa, unikają odpowiedzialności z tytułu powrotu do naruszenia tylko z uwagi na strukturę organizacyjną samej grupy.

158    Po drugie, bez znaczenia pozostaje okoliczność, że wcześniejsze naruszenia dotyczyły odrębnych sektorów oraz że działalność w tych sektorach została przekazana innym osobom prawnym. Podwyższenie grzywny z tytułu powrotu do naruszenia opiera się na okoliczności, że uprzednie stwierdzenie naruszenia nie wystarczyło, aby zapobiec powrotowi przez przedsiębiorstwo do niezgodnego z prawem zachowania. Ponadto orzecznictwo precyzuje, że co do zasady osoba fizyczna lub prawna zarządzająca danym przedsiębiorstwem w chwili popełnienia naruszenia powinna za nie odpowiedzieć, nawet gdy w momencie przyjęcia decyzji stwierdzającej naruszenie odpowiedzialność za prowadzenie przedsiębiorstwa ponosiła inna osoba (ww. w pkt 110 wyrok w sprawie Cascades przeciwko Komisji). Takie właśnie kryteria powinny mieć zastosowanie w przypadku ponownego powrotu do naruszenia.

159    Po trzecie, Trybunał w ww. w pkt 155 wyroku z dnia 8 lutego 2007 r. w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji potwierdził, że ewentualny powrót do naruszenia znajduje się wśród elementów, które należy wziąć pod uwagę przy analizowaniu wagi naruszenia, zgodnie z art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17, oraz że w tym kontekście skarżący zawsze mógł przecież przewidzieć konsekwencje prawne swojego zachowania. Podobnie rzecz ma się w przypadku art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003, który stanowi podstawę prawną zaskarżonej decyzji. Zastosowanie podwyższenia grzywny z tytułu powrotu do naruszenia nie narusza zatem zasady legalności.

160    Po czwarte, wykazano już, że ustalenie i ocena szczególnych cech danej sytuacji powrotu do naruszenia stanowią część uprawnień uznaniowych Komisji i że Komisja nie jest związana żadnym potencjalnym terminem przedawnienia w zakresie tego typu ustalenia (zob. ww. w pkt 155 wyrok z dnia 8 lutego 2007 r. w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji). W każdym razie naruszenia odnoszące się do polipropylenu i PVC zostały stwierdzone decyzjami wydanymi odpowiednio w 1986 i 1994 r. Jest czymś całkowicie logicznym, naturalnym i stosownym, aby uwzględniać tego rodzaju precedensy w przypadku nowych naruszeń popełnionych po 1996 r. Czas, który upłynął między dwoma naruszeniami, sam w sobie pozostaje bez znaczenia (wyrok Sądu z dnia 11 marca 1999 r. w sprawie T‑141/94 Thyssen Stahl przeciwko Komisji, Rec. s. II‑347). Co się tyczy upływu czasu między uprzednimi decyzjami i początkiem nowego naruszenia, jest on taki sam, czyli krótszy, jak okres, który został uwzględniony przez Trybunał i Sąd w postępowaniach zakończonych ww. w pkt 157 wyrokiem w sprawie Michelin przeciwko Komisji oraz ww. w pkt 155 wyrokiem z dnia 8 lutego 2007 r. w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji. Komisja dodaje, że zgodnie z tym ostatnim wyrokiem „może” ona uwzględnić czas, który upłynął od poprzedniego naruszenia, jako jedną z przesłanek potwierdzających skłonność do naruszania reguł konkurencji. W niniejszej sprawie Komisja dokładnie zbadała tę kwestię w motywie 489 zaskarżonej decyzji i uznała, że powrót do naruszenia należy uwzględnić.

 Ocena Sądu

161    Punkt 2 wytycznych jako przykład okoliczności obciążających wskazuje na „powtarzające się naruszenie [powrót do naruszenia] tego samego typu przez to samo przedsiębiorstwo”.

162    Pojęcie powrotu do naruszenia – tak jak jest ono rozumiane w niektórych krajowych porządkach prawnych – oznacza, że osoba dokonuje ponownych naruszeń po ukaraniu jej za podobne naruszenia (zob. ww. w pkt 160 wyrok w sprawie Thyssen Stahl przeciwko Komisji, pkt 617; ww. w pkt 157 wyrok w sprawie Michelin przeciwko Komisji, pkt 284).

163    Ewentualny powrót do naruszenia jest jednym z czynników, jakie należy wziąć pod uwagę przy przeprowadzaniu analizy wagi spornego naruszenia (ww. w pkt 72 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 91; ww. w pkt 155 wyrok z dnia 8 lutego 2007 r. w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji, pkt 26).

164    W niniejszej sprawie Komisja twierdzi w zaskarżonej decyzji, że spółka EniChem była już adresatem decyzji Komisji w sprawie kartelowej (a mianowicie decyzji w sprawie Polipropylen i w sprawie PVC II). Jest to dowodem na to, że wcześniejsze grzywny nie wystarczyły, aby skłonić to przedsiębiorstwo do zmiany swojego zachowania. Komisja wyciąga z tego wniosek, że taki powrót do naruszenia stanowi okoliczność obciążającą, która uzasadnia podwyższenie o 50% podstawowej kwoty grzywny (motyw 487 zaskarżonej decyzji).

165    Eni twierdzi w szczególności, że nie była adresatem wcześniejszych decyzji Komisji wymienionych przez nią w zaskarżonej decyzji.

166    Z decyzji tej wynika, że Komisja odwołała się w niniejszej sprawie do pojęcia „przedsiębiorstwa” w rozumieniu art. 81 WE, w celu zastosowania okoliczności obciążającej w związku z powrotem do naruszenia, co Komisja potwierdziła w swoich pismach. Mówiąc ściślej, Komisja uznała w istocie, że do zachowania noszącego znamiona naruszenia powróciło to samo przedsiębiorstwo, pomimo że osoby prawne uczestniczące w rozpatrywanym naruszeniu nie były identyczne. Należy przypomnieć w tym względzie, że pojęcie przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 81 WE należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych (zob. orzecznictwo przytoczone w pkt 60 powyżej). Na tym tle należy uznać, że w sytuacji, gdy Komisja zamierza posłużyć się pojęciem „przedsiębiorstwa” w rozumieniu art. 81 WE, musi przedstawić konkretne i szczegółowe dowody na poparcie swojego stanowiska.

167    Tymczasem należy zauważyć, po pierwsze, że w motywie 487 zaskarżonej decyzji Komisja używa nazwy „EniChem” w sposób ogólny, i definiuje ją w motywie 36 zaskarżonej decyzji jako używaną „dla określenia każdej spółki, w której udziały posiada Eni SpA”. Należy zatem uznać, że nazwa użyta przez Komisję w zaskarżonej decyzji, w ramach oceny powrotu do naruszenia, jest stosunkowo mało precyzyjna, przynajmniej jeśli chodzi o osoby prawne wchodzące w skład podmiotu gospodarczego, którego dotyczyły decyzje w sprawie Polipropylen i w sprawie PVC II. Ponadto, zakładając, że rzeczone osoby prawne są tymi samymi osobami, które zostały wymienione w motywach 26–35 zaskarżonej decyzji, należy podkreślić, że spółka, której dotyczyła decyzja w sprawie Polipropylen, a konkretnie Anic, nie znajdowała się pośród osób prawnych wymienionych w tych motywach. Ponadto motywy 26–35 zaskarżonej decyzji służą zasadniczo opisaniu zmian, które zaszły w spółkach kontrolowanych przez Eni w okresie trwania naruszenia, który jest późniejszy od wydania decyzji w sprawie Polipropylen i w sprawie PVC II. Motywy te nie zawierają wystarczająco konkretnych i szczegółowych informacji na temat zmian, które zaszły w spółkach kontrolowanych przez Eni przed naruszeniem ukaranym zaskarżoną decyzją.

168    Po drugie, Komisja w przypisie 262 zaskarżonej decyzji odsyła do decyzji w sprawie Polipropylen i w sprawie PVC II, wskazując, że decyzje te dotyczyły „Eni”. Należy przede wszystkim zauważyć, że nazwie „Eni” nie zostało w zaskarżonej decyzji przypisane umowne znaczenie, w odróżnieniu od nazwy „EniChem”. W szczególności z motywów 26–36 zaskarżonej decyzji wynika, że Komisja używa nazwy „Eni SpA” za każdym razem, gdy ma na myśli spółkę Eni, jako spółkę dominującą względem innych spółek.

169    Po trzecie, zakładając że poprzez użycie nazwy „Eni” w przypisie 262 zaskarżonej decyzji Komisja ma na myśli spółki wchodzące w skład „przedsiębiorstwa” w rozumieniu art. 81 WE, tworzonego przez osoby prawne kontrolowane przez Eni, należy zauważyć, że Komisja nie przytacza w zaskarżonej decyzji żadnych konkretnych i szczegółowych informacji w tym względzie. Komisja w swoich pismach przedłożonych Sądowi wskazuje jedynie, że Eni „całkowicie” kontrolowała spółki, których dotyczyły decyzje w sprawie Polipropylen i w sprawie PVC II. Tymczasem stwierdzenie to nie tylko nie zostało poparte żadnym dowodem, ale też nie pojawia się w zaskarżonej decyzji.

170    Po czwarte, w niniejszej sprawie należy zauważyć, że zmiany, które zaszły w przedmiotowych spółkach w zakresie struktury i kontroli, są wyjątkowo skomplikowane. Mówiąc ściślej, adresatem decyzji w sprawie Polipropylen była spółka Anic, zaś nazwa Eni nie została użyta w tej decyzji. Odnośnie do decyzji w sprawie PVC II, Komisja wspomina w jej motywie 8 o tym, że okoliczność, że spółka Anic „stała się” EniChem SpA oraz – w motywie 43 – że zmiana ta była wynikiem „różnych reorganizacji”, bez bliższych wyjaśnień. Co więcej, nazwa Eni znów nie pojawiła się w tej decyzji. Należy dodać, że w niniejszej sprawie działalność Eni w zakresie produktów, których dotyczy naruszenie, była początkowo prowadzona przez spółkę EniChem Elastomeri (przed jej włączeniem do spółki EniChem SpA w 1997 r., czyli przed wydaniem decyzji w sprawie PVC II) oraz że działalność spółki EniChem SpA została następnie przeniesiona do spółki Polimeri, co tylko bardziej komplikuje obraz zmian strukturalnych, które zaszły w przedmiotowych przedsiębiorstwach. Na tym tle Komisja powinna była być szczególnie dokładna i przedstawić wszystkie konkretne informacje niezbędne do tego, by uznać, że spółki, których dotyczy zaskarżona decyzja, i spółki, których dotyczyły decyzje w sprawie Polipropylen i w sprawie PVC II, wchodziły w skład tego samego „przedsiębiorstwa” w rozumieniu art. 81 WE.

171    Mając na uwadze powyższe ustalenia, Sąd uważa, że Komisja nie przedstawiła w zaskarżonej decyzji wystarczającej liczby konkretnych i szczegółowych informacji pozwalających uzasadnić, że do zachowania noszącego znamiona naruszenia powróciło to samo „przedsiębiorstwo” w rozumieniu art. 81 WE. W tych okolicznościach należy uwzględnić część drugą zarzutu drugiego i stwierdzić nieważność art. 2 lit. c) zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim nakłada na Eni grzywnę w wysokości 272,25 mln EUR.

c)     W przedmiocie części trzeciej, opartej na błędzie w obliczeniu grzywny związanym z wykluczeniem Syndial

 Argumenty stron

172    Eni przypomina, że po początkowym uwzględnieniu spółki Syndial wśród podmiotów odpowiedzialnych za naruszenie, i skierowaniu do tej spółki zarówno pierwszego, jak i drugiego pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, Komisja postanowiła wykluczyć ją z grona adresatów zaskarżonej decyzji. Komisja uzasadniła ten wybór okolicznością, że istniało „poważne ryzyko, że w momencie wydania i wykonywania decyzji w niniejszej sprawie aktywa spółki Syndial nie będą wystarczające do zapłaty grzywny” (motyw 372 zaskarżonej decyzji).

173    Tymczasem przyjęte przez Komisję kryterium w celu wykluczenia spółki Syndial z procesu ustalania grzywny nie jest zgodne z zasadami dotyczącymi sukcesji i przekazywania przedsiębiorstw.

174    Odsyłając do argumentów rozwiniętych w ramach zarzutu pierwszego, Eni podnosi, że jeżeli po przekształceniu spółki przedsiębiorstwo uznane za odpowiedzialne dalej istnieje, nadal ponosi odpowiedzialność za przypisane mu ewentualne naruszenie. Jedyny wyjątek od tej zasady to sytuacja, gdy osoba prawna przestaje istnieć. To jednak nie miało miejsca w niniejszej sprawie, gdyż – jak również wskazano w zaskarżonej decyzji – Syndial nadal istniała i nie została postawiona w stan likwidacji. Eni dodaje, że przypisując Polimeri odpowiedzialność za rzekome zachowania antykonkurencyjne popełnione przez inne spółki wchodzące w skład grupy przed przejęciem przez Polimeri sektora chemicznego, Komisja zlekceważyła fakt, że do końca 2001 r. spółka ta była wspólnym przedsięwzięciem, nad którą wspólną kontrolę sprawowała Eni wraz ze spółką Union Carbide.

175    Bezpodstawne wyłączenie Syndial przy obliczaniu grzywny miało wpływ na jej wysokość. Eni zwraca w tym względzie uwagę, że całkowity obrót Syndial za rok poprzedzający wydanie zaskarżonej decyzji wynosił 860 mln EUR oraz że w przypadku odpowiedzialności solidarnej całkowita kwota grzywny nie może przekroczyć 10% obrotu „najmniejszego przedsiębiorstwa”. Spółka ta odsyła w tym względzie do poglądów doktryny. Podczas gdy Syndial została wzięta pod uwagę w celu zastosowania okoliczności obciążającej z uwagi na powrót do naruszenia, bezpodstawnie została wykluczona z zastosowania ograniczenia wysokości grzywny do górnej granicy 10% przewidzianej w przepisach. Wynika z tego, że całkowita kwota grzywny nałożonej na Eni narusza art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 i wydaje się być rezultatem oczywistego nadużycia władzy.

176    Komisja wnosi o oddalenie trzeciej części zarzutu drugiego. Podnosi ona w szczególności, że wykluczenie Syndial nie miało wpływu na wysokość grzywny nałożonej na Eni.

 Ocena Sądu

177    Okoliczność, w której kilka spółek jest solidarnie zobowiązanych do zapłaty grzywny, ponieważ tworzą przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, nie oznacza, jeśli chodzi o stosowanie górnej granicy przewidzianej w art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003, że zobowiązanie każdej z nich nie przekracza 10% uzyskanego przez nią obrotu w ostatnim roku obrotowym. Górna granica 10% w rozumieniu tego przepisu powinna bowiem być obliczona na podstawie łącznego obrotu wszystkich spółek tworzących jednolitą jednostkę gospodarczą działającą jako przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, ponieważ jedynie łączny obrót spółek stanowiących części składowe może stanowić wskazówkę o wielkości i sile gospodarczej rozpatrywanego przedsiębiorstwa (wyroki Sądu: z dnia 20 marca 2002 r. w sprawie T‑9/99 HFB i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1487, pkt 528, 529; ww. w pkt 95 wyrok z dnia 12 grudnia 2007 r. w sprawie Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, pkt 90).

178    W rezultacie nawet przy założeniu, że Syndial była adresatem zaskarżonej decyzji, wysokość grzywny, którą Eni ma zapłacić solidarnie, nie mogła zostać ograniczona do wysokości 10% obrotu Syndial. Wynika z tego, że argumenty Eni są nieistotne dla sprawy.

179    Ponadto zakładając, że przy pomocy swoich argumentów Eni kwestionuje w istocie odpowiedzialność, która została jej przypisana za naruszenie popełnione przez EniChem SpA (obecnie Syndial), podczas gdy Syndial nie jest adresatem zaskarżonej decyzji, należy je oddalić z tych samych powodów, które zostały wymienione w pkt 117 powyżej. Okoliczność, że do końca 2001 r. Polimeri była wspólnym przedsiębiorstwem, nad którym wspólną kontrolę sprawowały Eni i Union Carbide, nie pozwala na zmianę tego wniosku, gdyż poza sporem pozostaje, że przeniesienie działalności między EniChem SpA (obecnie Syndial) i Polimeri nastąpiło w dniu 1 stycznia 2002 r.

180    Wobec powyższego trzecią część drugiego zarzutu podniesionego przez Eni należy oddalić jako bezzasadną.

181    Z powyższych względów należy uwzględnić część drugą zarzutu drugiego i w konsekwencji stwierdzić nieważność art. 2 lit. c) zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim ustala on kwotę grzywny nałożoną na Eni na 272,25 mln EUR oraz oddalić w pozostałym zakresie żądania dotyczące częściowego stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji.

B –  W przedmiocie żądań dotyczących zmiany wysokości grzywny

182    Na samym początku konieczne jest, aby, ze względów wymienionych w pkt 166–171 powyżej, Sąd w ramach wykonywania nieograniczonego prawa orzekania, na podstawie art. 31 rozporządzenia nr 1/2003, zmienił art. 2 lit. c) zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim Komisja, w celu uzyskania kwoty 272,25 mln EUR, błędnie przypisała Eni okoliczność obciążającą ze względu na powrót do naruszenia.

183    W okolicznościach niniejszej sprawy należy w celu ustalenia właściwej kwoty grzywny pozostawić w pozostałym zakresie bez zmian metodę obliczania stosowaną przez Komisję.

184    Kwotę grzywny zastosowanej wobec Eni ustala się więc na 181,5 mln EUR.

 W przedmiocie kosztów

185    Zgodnie z art. 87 § 2 regulaminu postępowania przed Sądem kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Na podstawie art. 87 § 3 akapit pierwszy, w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań każdej ze stron, Sąd może postanowić, że koszty zostaną rozdzielone. Biorąc pod uwagę okoliczności niniejszej sprawy, należy postanowić, że każda ze stron poniesie własne koszty.

Z powyższych względów

SĄD (pierwsza izba)

orzeka, co następuje:

1)      Stwierdza się nieważność art. 2 lit. c) decyzji Komisji C(2006) 5700 wersja ostateczna z dnia 29 listopada 2006 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 81 WE oraz art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/F/38.638 – Kauczuk butadienowy i kauczuk styrenowo‑butadienowy otrzymany w wyniku polimeryzacji emulsyjnej) w zakresie, w jakim ustala on kwotę grzywny nałożonej na ENI SpA na 272,25 mln EUR.

2)      Kwotę grzywny nałożonej na ENI ustala się na 181,5 mln EUR.

3)      W pozostałym zakresie skarga zostaje oddalona.

4)      Każda ze stron pokrywa własne koszty.

Dehousse Wiszniewska‑Białecka Wahl

Podpisy

Spis treści

Okoliczności powstania sporu

Przebieg postępowania i żądania stron

Co do prawa

A –  W przedmiocie żądań zmierzających do częściowego stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji

1.  W przedmiocie zarzutu pierwszego, opartego na niezgodnym z prawem przypisaniu Eni naruszenia

a)  W przedmiocie części pierwszej, opartej na błędnym zastosowaniu przesłanek przypisania naruszenia

Argumenty stron

Ocena Sądu

b)  W przedmiocie części drugiej, opartej na błędnym zastosowaniu obiektywnej odpowiedzialności

Argumenty stron

Ocena Sądu

c)  W przedmiocie części trzeciej, opartej na błędzie w ocenie dowodów przedłożonych przez Eni

Argumenty stron

Ocena Sądu

d)  W przedmiocie części czwartej, opartej na naruszeniu zasady ograniczonej odpowiedzialności spółek kapitałowych oraz zasad wspólnych w dziedzinie odpowiedzialności

Argumenty stron

Ocena Sądu

2.  W przedmiocie zarzutu drugiego, podniesionego pomocniczo, opartego na niezgodnym z prawem ustaleniu kwoty grzywny

a)  W przedmiocie części pierwszej, opartej na błędnym zastosowaniu współczynnika mnożenia dla celów odstraszających

Argumenty stron

Ocena Sądu

b)  W przedmiocie części drugiej, opartej na nieuzasadnionym zwiększeniu podstawowej kwoty grzywny z uwagi na powrót do naruszenia

Argumenty stron

–  Argumenty Eni

–  Argumenty Komisji

Ocena Sądu

c)  W przedmiocie części trzeciej, opartej na błędzie w obliczeniu grzywny związanym z wykluczeniem Syndial

Argumenty stron

Ocena Sądu

B –  W przedmiocie żądań dotyczących zmiany wysokości grzywny

W przedmiocie kosztów

* Język postępowania: włoski.