Sprawa C‑199/11
Europese Gemeenschap
przeciwko
Otis NV i in.
(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
złożony przez rechtbank van koophandel te Brussel)
Reprezentacja Unii Europejskiej przed sądami krajowym – Artykuł 282 WE i art. 335 TFUE – Żądanie odszkodowania za szkodę poniesioną przez Unię z powodu kartelu – Artykuł 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – Prawo do rzetelnego procesu – Prawo do sądu – Równość broni – Artykuł 16 rozporządzenia nr 1/2003
Streszczenie – wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 6 listopada 2012 r.
1. Unia Europejska – Reprezentacja przed sądami krajowymi – Powództwo cywilne o naprawienie szkody wyrządzonej Unii wskutek praktyki antykonkurencyjnej mogącej mieć wpływ na zamówienia publiczne udzielone przez różne instytucje i organy Unii – Uprawnienie Komisji do reprezentacji – Spoczywający na Komisji obowiązek dysponowania pełnomocnictwem udzielonym jej w tym celu, przez wspomniane instytucje lub organy – Brak
(art. 81 WE, 282 WE; art. 101 TFUE)
2. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Zakaz – Prawo do powoływania się przed sądem na naruszenie art. 81 WE i do żądania naprawienia wyrządzonej szkody – Prawo przysługujące również Unii
(art. 81 WE)
3. Prawo Unii – Zasady – Prawo do skutecznej ochrony sądowej – Zakres
(Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47)
4. Konkurencja – Zasady Unii – Stosowanie przez sądy krajowe – Ocena porozumienia lub praktyki, które były już przedmiotem decyzji Komisji – Przesłanki
(art. 101 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 16)
5. Pytania prejudycjalne – Ocena ważności – Stwierdzenie nieważności – Brak właściwości sądów krajowych
(art. 267 TFUE)
6. Prawo Unii – Zasady – Prawo do skutecznej ochrony sądowej – Ustanowienie w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej – Sądowa kontrola decyzji wydanych przez Komisję w dziedzinie konkurencji – Kontrola zgodności z prawem i nieograniczone prawo orzekania zarówno w odniesieniu do kwestii prawnych, jak i stanu faktycznego – Naruszenie – Brak
(art. 261 TFUE, 263 TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47; rozporządzenia Rady: nr 17, art. 17; nr 1/2003, art. 31)
7. Prawo Unii – Zasady – Prawo do skutecznej ochrony sądowej – Ustanowienie w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej – Decyzja Komisji stwierdzająca istnienie praktyki antykonkurencyjnej – Powództwo o naprawienie szkody poniesionej przez Unię wskutek owej praktyki antykonkurencyjnej, wniesione przez Komisję do sądu krajowego – Obowiązek sądów krajowych do niewydawania orzeczeń sprzecznych z decyzją Komisji stwierdzającą istnienie praktyki antykonkurencyjnej – Właściwość sądów krajowych do oceny istnienia szkody i związku przyczynowego – Naruszenie – Brak
(art. 81 WE; art. 101 TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 16)
1. Wykładni prawa Unii należy dokonywać w ten sposób, iż nie stoi ono na przeszkodzie temu, aby Komisja Europejska reprezentowała Unię Europejską przed sądem krajowym, do którego wniesione zostało powództwo cywilne o naprawienie szkody wyrządzonej Unii wskutek porozumienia lub uzgodnionej praktyki zakazanych na mocy art. 81 WE i art. 101 TFUE i mogących mieć wpływ na niektóre zamówienia publiczne udzielone przez różne instytucje i organy Unii, bez konieczności posiadania przez Komisję pełnomocnictwa udzielonego przez inne zainteresowane instytucje lub organy.
(por. pkt 36; pkt 1 sentencji)
2. Każda osoba jest uprawniona do powoływania się przed sądem na naruszenie art. 81 WE i tym samym do powoływania się na nieważność porozumienia lub praktyki zakazanych przez ten artykuł. W odniesieniu do możliwości żądania naprawienia szkody spowodowanej przez umowę lub zachowanie mogące ograniczyć lub zakłócić konkurencję, pełna skuteczność art. 81 WE i w szczególności skuteczność (effet utile) zakazu ustanowionego w jego ust. 1 zostałyby zakwestionowane, gdyby każda osoba nie mogła żądać naprawienia szkody, która została jej wyrządzona przez umowę lub zachowanie mogące ograniczyć lub zakłócić konkurencję. Takie uprawnienie umacnia bowiem funkcjonowanie unijnych przepisów dotyczących konkurencji i zniechęca do – często ukrytych – porozumień i praktyk mogących ograniczyć lub zakłócić konkurencję. Z tego punktu widzenia skargi o odszkodowanie przed sądami krajowymi mogą przyczynić się w znaczący sposób do utrzymania skutecznej konkurencji w Unii.
Z tego wynika, że każda osoba jest uprawniona żądać naprawienia wyrządzonej szkody, jeśli między tą szkodą a porozumieniem lub praktyką zakazaną przez art. 101 TFUE istnieje związek przyczynowy. Prawo to przysługuje zatem również Unii.
(por. pkt 40–44)
3. Zasada skutecznej ochrony sądowej jest ogólną zasadą prawa Unii, która obecnie jest wyrażona w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Wspomniany art. 47 zapewnia, w prawie Unii, ochronę przyznaną na mocy art. 6 ust. 1 europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka. Na zasadę skutecznej ochrony sądowej zawartą w owym art. 47 składają się różne elementy, obejmujące w szczególności prawo do obrony, prawo dostępu do sądu oraz prawo do uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela.
Jeśli chodzi o prawo dostępu do sądu, aby sąd mógł zgodnie z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej podjąć decyzję w sprawie sporu dotyczącego praw i obowiązków wynikających z prawa Unii, musi być uprawniony do zbadania wszystkich kwestii prawnych i faktycznych istotnych dla rozstrzyganego przez niego sporu.
Co się tyczy zasada równości broni, która jest konsekwencją samego pojęcia rzetelnego procesu, wiąże się ona z obowiązkiem przyznania każdej ze stron rozsądnej możliwości przedstawienia swojej sprawy, w tym również swoich dowodów, w warunkach niestawiających jej w wyraźnie mniej korzystnej sytuacji w stosunku do strony przeciwnej. Równość broni ma zatem na celu zachowanie równowagi między stronami postępowania, gwarantując, by każda ze stron procesu mogła ocenić i zakwestionować każdy dokument przedstawiony sądowi. Natomiast szkoda, jaka miałaby powstać wskutek niezachowania tej równowagi, musi być co do zasady wykazana przez tego, kto ją poniósł.
(por. pkt 46–49, 71, 72)
4. Jeżeli krajowe sądy orzekają w sprawie porozumień, decyzji lub praktyk na mocy art. 101 TFUE, które są już przedmiotem decyzji Komisji, nie mogą wydawać decyzji sprzecznych z decyzją wydaną przez Komisję. Zasada ta obowiązuje również, jeżeli do sądów krajowych wniesione zostaje powództwo o naprawienie szkody poniesionej wskutek porozumienia lub praktyki, których niezgodność z art. 101 TFUE została stwierdzona decyzją tej instytucji. Stosowanie reguł konkurencji Unii oparte jest na obowiązku lojalnej współpracy między sądami krajowymi a Komisją lub sądami Unii, w ramach której każdy z tych organów musi wykonywać funkcje powierzone mu przez traktat.
Zasada, zgodnie z którą sądy krajowe nie mogą wydawać orzeczeń sprzecznych z decyzją Komisji dotyczącą postępowania na mocy art. 101 TFUE, stanowi więc szczególny wyraz podziału kompetencji w ramach Unii pomiędzy sądami krajowymi z jednej strony a Komisją i sądami Unii z drugiej.
(por. pkt 50–52, 54)
5. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 53)
6. Zasada, zgodnie z którą sądy krajowe nie mogą wydawać orzeczeń sprzecznych z decyzją Komisji dotyczącą postępowania na mocy art. 101 TFUE, nie powoduje, że pozwane w postępowaniu głównym pozbawione są prawa dostępu do sądu.
Prawo Unii przewiduje bowiem system kontroli sądowej decyzji Komisji dotyczących postępowań na mocy art. 101 TFUE, który zapewnia wszystkie gwarancje wymagane przez art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Decyzja Komisji może zatem zostać poddana kontroli pod względem legalności dokonywanej przez sądy Unii na podstawie art. 263 TFUE.
Chociaż w dziedzinach, w których zachodzi potrzeba dokonania złożonych ocen ekonomicznych, Komisja dysponuje pewnym zakresem uznania w sprawach gospodarczych, nie oznacza to, iż sąd Unii powinien powstrzymać się od kontroli dokonanej przez Komisję interpretacji danych o charakterze ekonomicznym. Sąd Unii powinien mianowicie w szczególności nie tylko zbadać materialną dokładność przytoczonych dowodów, ich wiarygodność i spójność, ale także sprawdzić, czy te dowody stanowią zbiór istotnych danych, które należy wziąć pod uwagę w celu oceny złożonej sytuacji, i czy mogą one stanowić poparcie dla wniosków wyciągniętych na ich podstawie. Sąd Unii powinien również zbadać z urzędu, czy Komisja uzasadniła swoją decyzję, a w szczególności czy wyjaśniła wagę i ocenę aspektów, które wzięła pod uwagę. Do sądu Unii należy ponadto przeprowadzenie kontroli legalności, której dokonuje na postawie dowodów przedstawionych przez stronę skarżącą na poparcie podniesionych zarzutów. Podczas tej kontroli sąd nie może – w celu zrezygnowania z przeprowadzenia dokładnej oceny zarówno pod względem prawnym, jak i faktycznym – opierać się na zakresie uznania, którym dysponuje Komisja, ani w odniesieniu do wyboru elementów podlegających ocenie w procesie stosowania kryteriów wymienionych w wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1/2003, ani w odniesieniu do oceny tych elementów. Wreszcie kontroli legalności dopełnia zgodnie z art. 261 TFUE nieograniczone prawo orzekania, które zostało nadane sądom Unii na podstawie art. 17 rozporządzenia nr 17 i utrzymane w mocy przez art. 31 rozporządzenia nr 1/2003. Prawo to, poza zwykłą kontrolą zgodności sankcji z prawem, upoważnia sąd do zastąpienia oceny Komisji własną oceną i w konsekwencji uchylenia, zmniejszenia lub podwyższenia nałożonej grzywny lub okresowej kary pieniężnej.
Kontrola przewidziana traktatami oznacza zatem, że sąd Unii sprawuje kontrolę zarówno pod względem prawnym, jak i faktycznym, oraz że ma prawo do oceny dowodów, stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji i do zmiany kwoty grzywien. Dlatego też kontrola legalności przewidziana w art. 263 TFUE, dopełniona nieograniczonym prawem orzekania o wysokości grzywny przewidzianym w art. 31 rozporządzenia nr 1/2003, jest zgodna z wymogami zasady skutecznej ochrony sądowej przewidzianej w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.
(por. pkt 54–57, 59–63)
7. Artykuł 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej nie stoi na przeszkodzie temu, aby Komisja Europejska występowała w imieniu Unii Europejskiej do sądu krajowego z powództwem o naprawienie szkody poniesionej przez Unię wskutek porozumienia lub praktyki, których niezgodność z art. 81 WE lub art. 101 TFUE została stwierdzona decyzją tej instytucji.
Takie powództwo cywilne o naprawienie szkody, wymaga nie tylko stwierdzenia wystąpienia zdarzenia powodującego szkodę, ale również istnienia szkody i bezpośredniego związku pomiędzy tą szkodą i zdarzeniem powodującym szkodę. Choć prawdą jest, że spoczywający na sądzie krajowym obowiązek niewydawania orzeczeń sprzecznych z decyzją Komisji stwierdzającą naruszenie art. 101 TFUE wymaga, aby uznał on istnienie niedozwolonego porozumienia lub niedozwolonej praktyki, należy jednak wyjaśnić, że istnienie szkody i bezpośredniego związku przyczynowego pomiędzy szkodą i porozumieniem lub praktyką, których dotyczy spór, w dalszym ciągu podlega ocenie sądu krajowego. W istocie nawet jeśli Komisja była zobowiązana do ustalenia dokładnych skutków naruszenia w swojej decyzji, do sądu krajowego nadal należy określenie w sposób indywidualny szkody spowodowanej w stosunku do każdej z osób, które wniosły powództwo o jej naprawienie. Taka ocena nie jest niezgodna z art. 16 rozporządzenia nr 1/2003.
(por. pkt 65, 66, 77; pkt 2 sentencji)