WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 24 października 2013 r.(*)
Obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych – Dyrektywa 72/166/EWG – Artykuł 3 ust. 1 – Dyrektywa 90/232/EWG – Artykuł 1 – Wypadek drogowy – Zgon rodziców małoletniego powoda – Prawo do zadośćuczynienia dla dziecka – Szkoda niematerialna – Zadośćuczynienie – Objęcie obowiązkowym ubezpieczeniem
W sprawie C‑277/12
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Augstākās tiesas Senāts (Łotwa) postanowieniem z dnia 16 maja 2012 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 1 czerwca 2012 r., w postępowaniu:
Vitālijs Drozdovs,
przeciwko
Baltikums AAS,
TRYBUNAŁ (druga izba),
w składzie: R. Silva de Lapuerta, prezes izby, J.L. da Cruz Vilaça, G. Arestis, J.C. Bonichot i A. Arabadjiev (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: N. Jääskinen,
sekretarz: M. Aleksejev, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 20 marca 2013 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu V. Drozdovsa przez N. Frīdmane, advokāte,
– w imieniu Baltikums AAS przez G. Radilovecę, advokāte,
– w imieniu rządu łotewskiego przez A. Nikolajevą oraz I. Kalniņša, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu niemieckiego przez F. Wannek oraz T. Henzego, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu litewskiego przez R. Janeckaitė, A. Svinkūnaitė oraz D. Kriaučiūnasa, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez A. Saukę oraz K.P. Wojcika, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 11 lipca 2013 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy interpretacji art. 3 ust. 1 dyrektywy Rady 72/166/EWG z dnia 24 kwietnia 1972 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności (Dz.U. L 103, s. 1, zwanej dalej „pierwszą dyrektywą”) oraz art. 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy Rady 84/5/EWG z dnia 30 grudnia 1983 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów silnikowych (Dz.U. 1984, L 8, s. 17, zwanej dalej „drugą dyrektywą”).
2 Wniosek ten złożono w ramach sporu pomiędzy V. Drozdovsem, reprezentowanym przez V. Balakirevą, a zakładem ubezpieczeń Baltikums AAS (zwanym dalej „Baltikums”) w przedmiocie wypłaty przez ten zakład zadośćuczynienia z tytułu odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych za krzywdę moralną poniesioną przez V. Drozdovsa z powodu śmierci jego rodziców w wypadku drogowym.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Artykuł 1 pierwszej dyrektywy ma następujące brzmienie:
W rozumieniu niniejszej dyrektywy:
[…]
2. »osoba poszkodowana« oznacza osobę, której przysługuje odszkodowanie z powodu strat lub szkód spowodowanych przez pojazdy;
[…]”.
4 Artykuł 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy stanowi:
„[…] [k]ażde państwo członkowskie podejmie wszelkie stosowne środki, aby zapewnić, że [by] odpowiedzialność cywilna odnosząca się do ruchu pojazdów normalnie przebywających na jego terytorium [była] objęta ubezpieczeniem. Zakres pokrycia szkód oraz warunki ubezpieczenia zostaną ustalone w ramach tych środków”.
5 Artykuł 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy przewiduje:
„Ubezpieczenie, o którym mowa w art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy], pokrywa obowiązkowo zarówno szkody majątkowe, jak i uszkodzenia ciała.
2. Bez uszczerbku dla możliwości ustanowienia wyższych kwot gwarancyjnych każde państwo członkowskie wymaga, aby kwoty, przy których ubezpieczenie jest obowiązkowe, wynosiły przynajmniej:
– w przypadku uszkodzeń ciała – 350 000 [EUR], jeśli jest tylko jeden poszkodowany; kiedy więcej poszkodowanych dochodzi tego samego roszczenia, kwotę tę mnoży się przez liczbę poszkodowanych,
– w przypadku szkód materialnych – do 100 000 [EUR] na szkodę, niezależnie od liczby poszkodowanych.
Państwa członkowskie mogą zamiast kwot minimalnych, o których mowa powyżej, ustalić kwotę minimalną w wysokości 500 000 [EUR] w przypadku uszkodzeń ciała, jeśli więcej poszkodowanych dochodzi tego samego roszczenia lub, w wypadku uszkodzeń ciała i szkód majątkowych, jedną globalną kwotę minimalną w wysokości 600 000 [EUR] na jedno roszczenie, niezależnie od liczby poszkodowanych i natury szkód”.
6 Artykuł 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy Rady 90/232/EWG z dnia 14 maja 1990 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych (Dz.U. L 129, s. 33, zwanej dalej „trzecią dyrektywą”) przewiduje, że „[…] ubezpieczenie określone w art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy] obejmuje odpowiedzialność z tytułu uszkodzenia ciała wszystkich pasażerów, innych niż kierowca, wynikającą z ruchu pojazdu”.
Prawo łotewskie
7 Artykuł 15 Sauszemes transportlīdzekļu īpašnieku civiltiesiskās atbildības obligātās apdrošināšanas likums [ustawy o obowiązkowym ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej właścicieli pojazdów drogowych, Latvijas Vēstnesis, 2004, nr 65 (3013), zwanej dalej „OCTA”], zatytułowany „Granica odpowiedzialności ubezpieczyciela”, w brzmieniu obowiązującym w okresie wystąpienia okoliczności faktycznych postępowania głównego stanowił:
„(1) W przypadku szkody ubezpieczyciel, który zawarł z właścicielem pojazdu, który spowodował wypadek, umowę ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej, lub biuro ubezpieczycieli komunikacyjnych wypłaca odszkodowanie za szkodę w granicach odpowiedzialności ubezpieczyciela:
1) do 250 000 [łotewskich LVL] dla każdej osoby, która doznała szkody na osobie;
2) do 70 000 [LVL] za szkodę materialną, niezależnie od liczby poszkodowanych.
(2) Osoby trzecie mogą domagać się zgodnie z prawem powszechnym odszkodowania za szkody, za które nie zostało im wypłacone odszkodowanie na mocy niniejszej ustawy lub które wykraczają poza granice odpowiedzialności ubezpieczyciela”.
8 Artykuł 19 OCTA, zatytułowany „Szkody osobowe”, przewidywał:
„(1) Szkodę materialną poniesioną przez poszkodowanego w wypadku stanowią:
1) koszty leczenia;
2) czasowa niezdolność do pracy;
3) trwała niezdolność do pracy;
4) śmierć.
(2) Szkodę niematerialną stanowi krzywda związana z bólem i cierpieniem psychicznym w wyniku:
1) urazu fizycznego poszkodowanego;
2) okaleczenia lub niepełnosprawności poszkodowanego;
3) śmierci żywiciela rodziny, osoby zależnej lub małżonka;
4) inwalidztwo pierwszej grupy żywiciela rodziny, osoby zależnej lub małżonka.
(3) Rada ministrów ustali wysokość odszkodowania i zadośćuczynienia z ubezpieczenia i sposób jego obliczania w odniesieniu do osobowych szkód materialnych i niematerialnych”.
9 Artykuł 23 OCTA, zatytułowany „Szkody związane ze zgonem poszkodowanego”, przewidywał:
„(1) Prawo do odszkodowania z tytułu ubezpieczenia w przypadku zgonu osoby, na której utrzymaniu pozostawały, mają:
1) małoletnie dzieci, także przysposobione:
a) do osiągnięcia pełnoletności,
[…]”.
10 Artykuł 5 kodeksu cywilnego (Civillikums Latvijas Republikas Saeimas un Ministru Kabineta Ziņotājs, 1993, nr 1) w brzmieniu obowiązującym w okresie zajścia okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym (zwanego dalej „kodeksem cywilnym”) stanowił:
„Przy rozstrzyganiu sporu w oparciu o zasady słuszności lub wyłącznie na podstawie przepisów prawa sąd orzeka zgodnie z ogólnymi zasadami prawa”.
11 Artykuł 1635 kodeksu cywilnego stanowił:
„Osoba poszkodowana ma prawo domagać się od sprawcy naprawienia każdej bezprawnej szkody, czyli każdego bezprawnego działania, jeżeli działanie można mu przypisać”.
12 Artykuł 2347 kodeksu cywilnego przewidywał:
„Osoba, która spowodowała, poprzez działanie, które można jej przypisać, uszkodzenie ciała innej osoby, musi wypłacić jej odszkodowanie za koszty leczenia i, według oceny sądu, za utracony zarobek.
Kto wykonuje działalność o wysokim stopniu niebezpieczeństwa dla otoczenia (transport, przemysł, roboty budowalne, niebezpieczne substancje) jest zobowiązany naprawić szkody wynikające z tego niebezpieczeństwa, jeżeli nie jest w stanie wykazać, że szkoda wystąpiła w skutek działania siły wyższej, z winy lub z rażącego niedbalstwa poszkodowanego. Jeżeli właściciel, posiadacz lub użytkownik utracił władanie nad źródłem niebezpieczeństwa bez własnej winy, z powodu bezprawnego działania innej osoby, osoba ta jest odpowiedzialna za wyrządzoną szkodę. Jeżeli również posiadacz (właściciel, posiadacz, użytkownik) działał w sposób bezprawny, możliwe jest podważenie odpowiedzialności za szkodę zarówno osoby posługującej się przedmiotem stanowiącym źródło zwiększonego niebezpieczeństwa, jak też jego posiadacza, według stopnia winy każdej z tych osób”.
13 Zgodnie z art. 22 kodeksu postępowania karnego [Kriminālprocesa likums Latvijas Vēstnesis, 2005, nr 74 (3232)], zatytułowanym „Prawo do odszkodowania za poniesioną szkodę”:
„[o]sobie, która w wyniku bezprawnego działania poniosła szkodę, w tym krzywdę moralną, obrażenia fizyczne i uszczerbek majątkowy, gwarantowane jest prawo do sądowego dochodzenia i uzyskania zadośćuczynienia względnie odszkodowania”.
14 Artykuły 7 i 10 Noteikumi par apdrošināšanas atlīdzības apmēru un aprēķināšanas kārtību par personai nodarītajiem nemateriālajiem zaudējumiem (dekretu rady ministrów dotyczącego kwoty i sposobu obliczania zadośćuczynienia z tytułu odpowiedzialności za krzywdy wyrządzone osobom) z dnia 17 maja 2005 r. [Latvijas Vēstnesis, 2005, nr 80 (3238), zwanego dalej „dekretem”], które wykonują art. 19 ust. 3 ustawy OCTA, stanowią:
Artykuł 7
Kwota zadośćuczynienia z tytułu ubezpieczenia za ból i cierpienie psychiczne wynikające ze śmierci żywiciela, osoby pozostającej na utrzymaniu lub małżonka wynosi 100 [LVL] dla każdego wnioskującego i na osobę, w rozumieniu art. 23 ust. 1 ustawy o obowiązkowym ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej właścicieli pojazdów drogowych.
[…]
Artykuł 10
Całkowita kwota zadośćuczynienia objętego ubezpieczeniem jest ograniczona do 1000 [LVL] dla każdego poszkodowanego w wypadku drogowym, jeśli za wszystkie szkody, o których mowa w pkt 3, 6, 7 i 8, jest wypłacane zadośćuczynienie”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
15 W dniu 14 lutego 2006 r. rodzice V. Drozdovsa zginęli w wypadku drogowym w Rydze (Łotwa). Urodzony w dniu 25 sierpnia 1995 r. V. Drozdovs został umieszczony pod opieką babci, V. Balakirevej (zwanej dalej „opiekunką”).
16 Wypadek został spowodowany przez kierowcę samochodu ubezpieczonego przez Baltikums. Sprawca rzeczonego wypadku znajdował się pod wpływem alkoholu, prowadził z nadmierną prędkością będący w złym stanie technicznym pojazd i w momencie wypadku wykonał niebezpieczny manewr wyprzedzania, za co został skazany wyrokiem sądu karnego na karę sześciu lat pozbawienia wolności oraz odebrano mu prawo jazdy na okres pięciu lat.
17 W dniu 13 grudnia 2006 r. opiekunka poinformowała Baltikums o szkodzie i wezwała ów zakład ubezpieczeń do wypłacenia małoletniemu odszkodowania obejmującego zadośćuczynienie za krzywdę moralną, oszacowaną na 200 000 LVL. W dniu 29 stycznia 2007 r. na podstawie art. 7 łotewskiego dekretu nr 331 Baltikums wypłacił zadośćuczynienie w wysokości 200 LVL z tytułu cierpień psychicznych dziecka, a także odszkodowanie w wysokości 4497,47 LVL z tytułu szkody majątkowej, co nie jest przedmiotem sporu.
18 W dniu 13 września 2007 r. opiekunka wniosła skargę przeciwko Baltikums, domagając się wypłaty zadośćuczynienia w wysokości 200 000 LVL za krzywdę moralną poniesioną przez V. Drozdovsa. Skarga, w której uzasadnieniu wskazano, że zgon rodziców V. Drozdovsa spowodował u niego cierpienia psychiczne ze względu na jego młody wiek, opierała się na art. 15 ust. 1 akapit pierwszy, art. 19 ust. 2 akapit trzeci oraz art. 39 ust. 1 i 6 OCTA, a także art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy.
19 Jako że rzeczona skarga oraz apelacja wniesiona przez opiekunkę zostały oddalone między innym na podstawie art. 7 dekretu, wniosła ona skargę kasacyjną do sądu odsyłającego, żądając uchylenia wyroku sądu apelacyjnego i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez ten sąd.
20 W swej skardze kasacyjnej opiekunka podnosi między innymi, że sąd apelacyjny błędnie zastosował art. 15 ust. 1 akapit pierwszy OCTA, ponieważ przepis ten należało interpretować w zgodzie zwłaszcza z pierwszą i drugą dyrektywą. Tymczasem z tych uregulowań Unii wynika, że państwo członkowskie nie może określić kwot odszkodowania na poziomie niższym od kwot minimalnych przewidzianych w art. 1 drugiej dyrektywy. Z powyższego wynika, że art. 7 dekretu nie jest zgodny z kwotami odszkodowania określonymi w art. 15 ust. 1 akapit pierwszy OCTA i wspomnianymi wyżej dyrektywami.
21 Sąd odsyłający zauważa, że art. 1 drugiej dyrektywy określa obowiązkową wysokość ubezpieczenia w przypadku uszkodzeń ciała i szkód materialnych, ale nie odnosi się wprost do krzywdy moralnej. Ponadto Trybunał przyznał, iż pierwsza i druga dyrektywa nie mają na celu harmonizacji systemów odpowiedzialności cywilnej państw członkowskich, z uwagi na co państwa te mogą swobodnie określić system mający zastosowanie do wypadków drogowych. Z powyższego można wywieść, że omawiane dyrektywy nie odnoszą się do kwoty zadośćuczynienia za osobową krzywdę moralną.
22 Niemniej jednak sąd odsyłający uważa, że uprawniony jest również wniosek, iż rzeczone dyrektywy stoją na przeszkodzie przepisom państw członkowskich określającym maksymalne limity w ramach systemu ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych. Celem tego ubezpieczenia jest zapewnienie poszkodowanym w wypadkach drogowych przynajmniej częściowego naprawnienia szkód, które mogą być obiektywnie oszacowane, a zwłaszcza szkód materialnych i osobowych, w tym krzywd moralnych.
23 Ponadto Trybunał orzekł, że omawiane dyrektywy zabraniają odmowy lub znaczącego zmniejszenia odszkodowania dla poszkodowanych w wypadkach komunikacyjnych i wprowadzania maksymalnych kwot gwarancyjnych na poziomie niższym niż minimalne kwoty gwarancyjne określone w art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy.
24 Sąd odsyłający zauważa również, że skuteczny system ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej musi zmierzać do pogodzenia odmiennych interesów poszkodowanych w wypadkach drogowych, właścicieli pojazdów mechanicznych i ubezpieczycieli. Wyraźnie określone limity wysokości odszkodowania gwarantują poszkodowanym odszkodowanie przewidziane za poniesioną szkodę, ograniczają składki ubezpieczeniowe do rozsądnych kwot i pozwalają ubezpieczycielom osiągnąć dochód.
25 Sąd odsyłający wyjaśnia, że prawodawca krajowy ograniczył wysokość odszkodowania z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z wypadków i drogowych, określając maksymalne limity, oraz że powierzył rządowi zadanie wydania przepisów dotyczących kwoty i zasad obliczania zadośćuczynienia za osobowe szkody niemajątkowe. Według sądu odsyłającego przepisy te znacząco ograniczają prawo do odszkodowania z tytułu tego ubezpieczenia w szczególności poprzez przyznanie „śmiesznie niskiego” zadośćuczynienia w wysokości 100 LVL za cierpienia psychiczne spowodowane śmiercią żywiciela.
26 W tych okolicznościach Augstākās tiesas Senāts postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy wypłata obowiązkowego odszkodowania za uszkodzenie ciała przewidzianego w art. 3 [pierwszej dyrektywy] i [art. 1 ust. 1 i 2] [drugiej dyrektywy] obejmuje także krzywdę moralną?
2) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pierwsze pytanie – czy art. 3 [pierwszej dyrektywy] i [art. 1 ust. 1 i 2] [drugiej dyrektywy] należy interpretować w ten sposób, że przepisy te nie pozwalają państwu członkowskiemu na ograniczenie maksymalnej kwoty zadośćuczynienia za szkodę niematerialną (moralną) wyznaczając maksymalną kwotę na poziomie znacznie niższym od granicy odpowiedzialności z tytułu ubezpieczenia określonej dyrektywami i ustawą krajową?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
27 Poprzez swe pierwsze pytanie sąd odsyłający stara się w istocie ustalić, czy art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy i art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych musi obejmować zadośćuczynienie za szkody niematerialne poniesione przez osoby bliskie poszkodowanych, którzy zmarli w wypadku drogowym.
28 Należy przypomnieć, że z preambuły dyrektyw pierwszej i drugiej wynika, iż zmierzają one z jednej strony do zapewnienia zarówno swobodnego ruchu pojazdów znajdujących się zwykle na terytorium Unii, jak i przemieszczania się osób w tych pojazdach oraz z drugiej strony do zagwarantowania poszkodowanym w wypadkach spowodowanych przez te pojazdy podobnego sposobu traktowania, bez względu na miejsce w obrębie terytorium Unii, w którym nastąpił wypadek (wyrok z dnia 23 października 2012 r. w sprawie C‑300/10 Marques Almeida, pkt 26 i przytoczone tam orzecznictwo).
29 Pierwsza dyrektywa, doprecyzowana i uzupełniona przez dyrektywy drugą i trzecią, zobowiązuje zatem państwa członkowskie do zagwarantowania, aby odpowiedzialność cywilna wynikająca z ruchu pojazdów mechanicznych przebywających zwykle na ich terytorium była objęta ubezpieczeniem, i precyzuje, w szczególności, typy szkód i poszkodowanych osób trzecich, które ubezpieczenie to ma objąć (ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo).
30 Należy jednakże przypomnieć, że obowiązek objęcia ubezpieczeniem od odpowiedzialności cywilnej szkód poniesionych w związku ruchem pojazdów mechanicznych przez osoby trzecie jest rzeczą odrębną od zakresu odszkodowań wypłacanych im z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego. Pierwsza kwestia jest bowiem objęta gwarancją prawa Unii i w nim zdefiniowana, druga natomiast – jest co do zasady regulowana przez prawo krajowe (ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo).
31 W kwestii tej Trybunał orzekł już, że tak z celu, jak i z brzmienia pierwszej, drugiej i trzeciej dyrektywy wynika, że nie zmierzają one do harmonizacji systemów odpowiedzialności cywilnej państw członkowskich i że w obecnym stanie prawa Unii państwa te zachowują swobodę w określaniu systemu odpowiedzialności cywilnej mającego zastosowanie do szkód wynikających z ruchu pojazdów mechanicznych (ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 29 i przytoczone tam orzecznictwo).
32 W konsekwencji, w świetle w szczególności art. 1 pkt 2 pierwszej dyrektywy, w obecnym stanie prawa Unii państwa członkowskie zasadniczo zachowują swobodę w określaniu w ramach swych systemów odpowiedzialności cywilnej zwłaszcza podlegających naprawie szkód wyrządzonych przez pojazdy mechaniczne, zakresu odszkodowania za te szkody i osób uprawnionych do rzeczonej naprawy.
33 Trybunał wyjaśnił jednak, że państwa członkowskie powinny wykonywać swoje kompetencje w tej dziedzinie przestrzegając prawa Unii oraz że przepisy krajowe regulujące odszkodowania z tytułu wypadków wynikających z ruchu pojazdów nie mogą pozbawiać skuteczności (effet utile) dyrektyw pierwszej, drugiej i trzeciej (ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 Jeżeli chodzi o objęcie obowiązkowym ubezpieczeniem wyrządzonych przez pojazdy mechaniczne szkód podlegających naprawieniu zgodnie z krajowym prawem w dziedzinie odpowiedzialności cywilnej, art. 3 ust. 1 zdanie drugie pierwszej dyrektywy niewątpliwie, jak zaznaczył to rząd niemiecki, pozostawiał państwom członkowskim zadanie określenia szkód objętych obowiązkowym ubezpieczeniem oraz jego warunków (zob. podobnie wyrok z dnia 28 marca 1996 r. w sprawie C‑129/94 Ruiz Bernáldez, Rec. s. I‑1829, pkt 15).
35 Niemniej jednak w celu zmniejszenia rozbieżności, jakie istniały pomiędzy ustawodawstwami państw członkowskich w odniesieniu do zakresu obowiązku ubezpieczenia, art. 1 drugiej dyrektywy ustanowił w dziedzinie odpowiedzialności cywilnej obowiązek objęcia szkód majątkowych i uszkodzeń ciała ubezpieczeniem do wysokości pewnych określonych kwot. Artykuł 1 trzeciej dyrektywy rozszerzył ten obowiązek ubezpieczenia na uszkodzenia ciała pasażerów innych niż kierujący (ww. wyrok w sprawie Ruiz Bernáldez, pkt 16).
36 Państwa członkowskie są zobowiązane do zapewnienia, by odpowiedzialność cywilna wynikająca z ruchu pojazdów, mająca zastosowanie zgodnie z ich prawem krajowym, była objęta ubezpieczeniem zgodnym z przepisami pierwszej, drugiej i trzeciej dyrektywy (ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo).
37 Z powyższego wynika, że przysługująca państwom członkowskim swoboda określenia szkód objętych obowiązkowym ubezpieczeniem oraz jego warunków została ograniczona przez drugą i trzecią dyrektywę, ponieważ wprowadziły one obowiązek objęcia pewnych szkód ubezpieczeniem do wysokości określonych kwot minimalnych. Wśród tych obowiązkowo objętych ubezpieczeniem szkód znajdują się między innymi uszkodzenia ciała, jak wskazuje to art. 1 ust. 1 drugiej dyrektywy.
38 Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 68–73 swej opinii oraz jak orzekł Trybunał EFTA w wyroku z dnia 20 czerwca 2008 r. w sprawie E‑8/07 Celina Nguyen przeciwko The Norwegian State, EFTA Court Report, s. 224, pkt 26, 27, w świetle różnych wersji językowych art. 1 ust. 1 drugiej dyrektywy i art. 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy oraz celu ochronnego wspomnianych trzech dyrektyw należy uznać, że w zakres pojęcia uszkodzeń ciała wchodzi każda szkoda wynikająca z naruszenia integralności osoby, w tym zarówno cierpienia fizyczne, jak i psychiczne, o ile zadośćuczynienie za nią jest przewidziane z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego przez właściwe dla sporu prawo krajowe.
39 Zgodnie bowiem z utrwalonym orzecznictwem przepisy prawa Unii powinny być interpretowane i stosowane w sposób jednolity, w świetle wersji sporządzonych we wszystkich językach Unii. W przypadku rozbieżności pomiędzy różnymi wersjami językowymi tekstu prawa Unii dany przepis należy interpretować z uwzględnieniem ogólnej systematyki i celu uregulowania, którego stanowi część (zob. w szczególności wyrok z dnia 8 grudnia 2005 r. w sprawie C‑280/04 Jyske Finans, Zb.Orz. s. I‑10683, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
40 Tak oto, jako że różne wersje językowe art. 1 ust. 1 drugiej dyrektywy posługują się zasadniczo pojęciami zarówno uszkodzenia ciała, jak i szkody na osobie, należy oprzeć się na ogólnej systematyce i celu tego przepisu i dyrektywy. W tym względzie należy, po pierwsze, zaznaczyć, że pojęcia te uzupełniają pojęcie szkody materialnej, a po drugie, przypomnieć, że wspomniane przepisy i dyrektywa mają na celu w szczególności wzmocnienie ochrony poszkodowanych. W tych okolicznościach należy przyjąć szeroką interpretację rzeczonych pojęć przedstawioną w pkt 38 niniejszego wyroku.
41 W konsekwencji wśród szkód podlegających naprawieniu zgodnie z pierwszą, drugą i trzecią dyrektywą znajdują się szkody niematerialne, za które zadośćuczynienie przewidziane jest z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego przez właściwe dla sporu prawo krajowe.
42 Jeżeli chodzi o kwestię tego, kto może domagać się naprawy tychże szkód niematerialnych, po pierwsze, należy zaznaczyć, że z analizy art. 1 pkt 2 w związku z art. 3 ust. 1 zdanie pierwsze pierwszej dyrektywy wynika, iż ochrona, jaką należy zapewnić na mocy tej dyrektywy, obejmuje każdą osobę uprawnioną zgodnie z krajowym prawem odpowiedzialności cywilnej do naprawy szkody spowodowanej przez pojazdy mechaniczne.
43 Po drugie, należy wyjaśnić, że jak zaznaczył to rzecznik generalny w pkt 78 opinii i wbrew twierdzeniom rządu niemieckiego, trzecia dyrektywa nie zawęziła kręgu chronionych osób, lecz przeciwnie, wprowadziła obowiązek objęcia ubezpieczeniem szkód poniesionych przez pewne osoby uważane za szczególnie zagrożone.
44 Ponadto jako że pojęcie szkody zawarte w art. 1 pkt 2 pierwszej dyrektywy nie jest bardziej ograniczone, brak podstaw, aby uznać –wbrew twierdzeniom rządu estońskiego i litewskiego – że pewne szkody, takie jak szkody niematerialne, powinny zostać wykluczone z zakresu tego pojęcia, ponieważ podlegają one naprawieniu zgodnie z mającym zastosowanie prawem krajowym odpowiedzialności cywilnej.
45 Żaden z przepisów pierwszej, drugiej i trzeciej dyrektywy nie pozwala stwierdzić, że prawodawca Unii pragnął ograniczyć ochronę, jaką zapewniają te dyrektywy, jedynie do osób bezpośrednio uczestniczących w zdarzeniu powodującym szkodę.
46 W konsekwencji państwa członkowskie są zobowiązane zapewnić, aby zadośćuczynienie należne zgodnie z ich krajowym prawem odpowiedzialności cywilnej za szkodę niematerialną poniesioną przez bliskich członków rodziny poszkodowanego w wypadku drogowym było objęte obowiązkowym ubezpieczeniem do wysokości przynajmniej minimalnych kwot określonych w art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy.
47 W niniejszej sprawie powinno tak być, ponieważ według wyjaśnień sądu odsyłającego osoba znajdująca sią w sytuacji V. Drozdovsa ma na podstawie łotewskich przepisów o odpowiedzialności cywilnej prawo do zadośćuczynienia za szkodę niematerialną poniesioną wskutek śmierci rodziców.
48 W świetle ogółu powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy i art. 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych musi obejmować zadośćuczynienie za szkody niematerialne poniesione przez osoby bliskie poszkodowanych, którzy zmarli w wypadku drogowym, o ile zadośćuczynienie to jest przewidziane z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego przez właściwe dla sporu w postępowaniu głównym prawo krajowe.
W przedmiocie pytania drugiego
49 Poprzez drugie pytanie sąd odsyłający stara się w istocie ustalić, czy art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy i art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie krajowym przepisom zgodnie, z którymi obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych obejmuje zadośćuczynienie za szkodę niematerialną należne według krajowego prawa odpowiedzialności cywilnej z powodu śmierci członków bliskiej rodziny w wypadku drogowym jedynie do wysokości kwoty maksymalnej niższej od kwot określonych w art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy.
50 W pkt 46 niniejszego wyroku stwierdzono, że państwa członkowskie są zobowiązane zapewnić, aby zadośćuczynienie należne zgodnie z ich krajowym prawem odpowiedzialności cywilnej za szkodę niematerialną poniesioną przez bliskich członków rodziny poszkodowanego w wypadku drogowym było objęte obowiązkowym ubezpieczeniem do wysokości przynajmniej minimalnych kwot określonych w art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy
51 Należy również przypomnieć, iż Trybunał orzekł już, że art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy stoi na przeszkodzie krajowym uregulowaniom przewidującym maksymalne kwoty gwarancyjne o wysokości niższej od minimalnych kwot gwarancyjnych określonych przez ten przepis (zob. podobnie wyrok z dnia 14 września 2000 r. w sprawie C‑348/98 Mendes Ferreira i Delgado Correia Ferreira, Rec. s. I‑6711, pkt 40; postanowienie z dnia 24 lipca 2003 r. w sprawie C‑166/02 Messejana Viegas, Rec. s. I‑7871, pkt 20).
52 Jako że Baltikums podniósł, iż ustawodawca ma prawo przewidzieć dla szczególnych kategorii szkód maksymalne kwoty gwarancyjne niższe od minimalnych kwot gwarancyjnych określonych przez rzeczony przepis pod warunkiem zapewnienia, iż dla ogółu szkód osiągnięte są minimalne kwoty gwarancyjne określone przez tenże przepis, należy, po pierwsze, zaznaczyć, że art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy nie przewiduje rozróżnienia pomiędzy szkodami objętymi ubezpieczeniem innego aniżeli rozróżnienie pomiędzy uszkodzeniami ciała i szkodami materialnymi ani nie zezwala na takie rozróżnienie.
53 Po drugie, należy przypomnieć, że w pkt 33 niniejszego wyroku wskazano, iż państwa członkowskie powinny wykonywać swoje kompetencje w tej dziedzinie przestrzegając prawa Unii, oraz że przepisy krajowe regulujące odszkodowania z tytułu wypadków wynikających z ruchu pojazdów nie mogą pozbawiać skuteczności dyrektyw pierwszej, drugiej i trzeciej.
54 Tymczasem gdyby ustawodawcy krajowi mogli przewidzieć w prawie krajowym w zależności od przypadku dla każdej z różnych szczególnych kategorii zidentyfikowanych szkód maksymalne kwoty gwarancyjne niższe od minimalnych kwot gwarancyjnych określonych w art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy, odebrałoby to skuteczność (effet utile) owym minimalnym kwotom gwarancyjnym, a co za tym idzie – owemu przepisowi.
55 Ponadto z akt przedłożonych Trybunałowi wynika, że inaczej niż w okolicznościach, w których zapadł ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, sporne w postępowaniu głównym uregulowanie nie ma na celu ustalenia prawa poszkodowanego oraz ewentualnego zakresu tego prawa do odszkodowania z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego, lecz może ograniczyć zakres ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego.
56 Opiekunka podniosła bowiem, a rząd łotewski potwierdził podczas rozprawy przed Trybunałem, że odpowiedzialność cywilna ubezpieczonego z tytułu między innymi szkód niematerialnych poniesionych przez osoby z powodu wypadku drogowego może, zgodnie ze spornymi krajowymi uregulowaniami, przewyższać kwoty objęte obowiązkowym ubezpieczeniem.
57 W tych okolicznościach należy zatem stwierdzić, że sporne w postępowaniu krajowym przepisy naruszają przewidzianą przez prawo Unii gwarancję, że odpowiedzialność cywilna wynikająca z ruchu pojazdów mechanicznych ustalona przez właściwe prawo krajowe będzie objęta ubezpieczeniem zgodnym z dyrektywami pierwszą, drugą i trzecią (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Marques Almeida, pkt 38 i przytoczone tam orzecznictwo).
58 W związku z powyższym na pytanie drugie należy odpowiedzieć, że art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy i art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie krajowym przepisom zgodnie, z którymi obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych obejmuje zadośćuczynienie za szkodę niematerialną należne według krajowego prawa odpowiedzialności cywilnej z powodu śmierci członków bliskiej rodziny w wypadku drogowym jedynie do wysokości maksymalnej kwoty niższej od kwot określonych w art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy.
W przedmiocie kosztów
59 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 3 ust. 1 dyrektywy Rady 72/166/EWG z dnia 24 kwietnia 1972 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności oraz art. 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy Rady 84/5/EWG z dnia 30 grudnia 1983 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów silnikowych należy interpretować w ten sposób, że obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych musi obejmować zadośćuczynienie za szkody niematerialne poniesione przez osoby bliskie poszkodowanych, którzy zmarli w wypadku drogowym, o ile zadośćuczynienie to jest przewidziane z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego przez właściwe dla sporu w postępowaniu głównym prawo krajowe.
2) Artykuł 3 ust. 1 dyrektywy 72/166 i art. 1 ust. 1 i 2 drugiej dyrektywy 84/5 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie krajowym przepisom zgodnie, z którymi obowiązkowe ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych obejmuje zadośćuczynienie za szkodę niematerialną należne według krajowego prawa odpowiedzialności cywilnej z powodu śmierci członków bliskiej rodziny w wypadku drogowym jedynie do wysokości maksymalnej kwoty niższej od kwot określonych w art. 1 ust. 2 drugiej dyrektywy 84/5.
Podpisy