Language of document : ECLI:EU:C:2007:174

OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

DÁMASA RUIZA-JARABA COLOMERA

przedstawiona w dniu 20 marca 2007 r.(1)

Sprawy połączone C‑11/06 i C‑12/06

Rhiannon Morgan

przeciwko

Bezirksregierung Köln

i

Iris Bucher

przeciwko

Landrat des Kreises Düren

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Verwaltungsgericht Aachen (Niemcy)]

Swoboda przemieszczania się studentów – Warunki przyznania stypendium edukacyjnego na naukę w innych państwach członkowskich – Uprzednie uczęszczanie przez okres co najmniej roku do placówki krajowej – Stałe miejsce zamieszkania w regionie przygranicznym






I –    Wstęp

1.        Pewien prawnik latynoamerykańskiego pochodzenia podzielił swego czasu sędziów na trzy kategorie: rzemieślników, którzy, niczym prawdziwe automaty używające jedynie swych rąk, produkują na skalę przemysłową serie wyroków, bez zbytniego oglądania się na problemy ludzkie i na porządek społeczny; architektów, którzy używając rąk i rozumu kierują się tradycyjnymi metodami wykładni, prowadzącymi ich nieuniknienie do prostego odtworzenia woli ustawodawcy i na artystów, którzy przy pomocy swych rąk, rozumu i serca otwierają przed społeczeństwem nowe horyzonty, nie zapominając o rzeczywistości i o konkretnych okolicznościach faktycznych(2).

2.        Mimo iż do prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości wszystkie te kategorie są potrzebne, w wykonywaniu powierzonej mu roli Trybunał zawsze identyfikował się z ostatnią z nich, w szczególności w czasach, gdy nieunikniona ewolucja idei, która doprowadziła do utworzenia Wspólnoty, zwalniała swoje tempo.

3.        Jedną z tych pierwotnych idei jest swoboda przemieszczania się, pojęcie, które, mimo zaliczenia go do grona postulatów podstawowych, nie ma wyraźnie określonej stałej treści, ponieważ odnosi się ono do zmiennej rzeczywistości, rozwijającej się wraz ze zmianą wymogów socjalnych, postępem w dziedzinie transportu, zwiększeniem się wymiany handlowej czy z innymi wreszcie czynnikami ułatwiającymi przemieszczanie się jednostki i jej rodziny(3).

4.        W tym właśnie kontekście sytuują się pytania prejudycjalne postawione przez Verwaltungsgericht Aachen (sąd administracyjny w Akwizgranie), które stwarzają okazję do dokładnego zbadania konsekwencji swobody przemieszczania się studentów europejskich oraz kwestii stypendiów edukacyjnych na naukę w innych państwach członkowskich, jak również sprecyzowanie pewnych zasadniczych elementów tej swobody.

5.        W skrócie, sprawy dotyczą dwóch młodych Niemek, które spotkały się z odmownym rozpatrzeniem ich wniosków o stypendium edukacyjne w Zjednoczonym Królestwie i w Niderlandach, w pierwszym przypadku ze względu na to, iż kształcenie nie stanowiło kontynuacji nauki rozpoczętej niespełna rok wcześniej w Niemczech, a w drugim przypadku z powodu niezamieszkiwania w rejonie przygranicznym.

6.        Ze względu na wagę tych kwestii po zaprezentowaniu ram prawnych sporu (II) i opisaniu stanu faktycznego, jak i przebiegu postępowania w obu sprawach (III i IV), zwrócę uwagę na problematykę mobilności studentów (V), przedstawię orzecznictwo dotyczące dwóch fundamentalnych kwestii podniesionych w postawionych pytaniach (VI) i przeanalizuję różne istotne aspekty stypendiów naukowych, takie jak ich związek ze swobodą przemieszczania się i swobodą świadczenia usług (VII). Te rozważania pozwolą mi na udzielenie odpowiedzi na postawione pytania (VIII). Na zakończenie trzeba będzie rozwiać obawy co do konsekwencji, które może za sobą pociągnąć moja propozycja (IX).

II – Ramy prawne

A –    Uregulowanie wspólnotowe

7.        Sąd odsyłający jest zdania, że w rozpatrywanych przezeń sprawach zastosowanie mają postanowienia traktatu WE dotyczące obywatelstwa Unii i swobody przemieszczania się (1); te ramy prawne należy uzupełnić o postanowienia tegoż traktatu odnoszące się do edukacji (2) i o przepisy prawa wtórnego mające zastosowanie do studentów (3).

1.      Obywatelstwo Unii i swoboda przemieszczania się

8.        Artykuł 17 ust. 1 WE ustanawia obywatelstwo Unii, stawiając tym samym jednostkę w centrum podejmowanych przez Unię działań(4); „[o]bywatelem Unii jest każda osoba mająca przynależność państwa członkowskiego”; zatem to do danego państwa członkowskiego należy określenie w swoim ustawodawstwie warunków przyznania tego atrybutu(5).

9.        Zgodnie z art. 17 ust. 2 obywatele Unii korzystają z praw i podlegają obowiązkom przewidzianym w traktacie. Obywatelstwo Unii upoważnia w szczególności do „swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich” z zastrzeżeniem warunków i ograniczeń przewidzianych w traktacie i we właściwych uregulowaniach.

10.      Obywatelstwo Unii daje również prawo wyborcze (art. 19 WE), prawo do ochrony za granicą (art. 20 WE), jak również prawo do pytań i petycji (art. 21 WE).

11.      Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej(6) używa pojęcia określonego w art. 17 WE kilkakrotnie(7), a w art. 45 ust. 1 proklamuje „wolność poruszania się i zamieszkania na terytorium państw członkowskich”.

2.      Kompetencje Wspólnoty w zakresie edukacji

12.      Działanie Wspólnoty zmierzające do osiągnięcia celów, które sobie wyznaczyła, obejmuje, zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. q) WE „przyczynianie się do osiągnięcia wysokiej jakości edukacji i kształcenia zawodowego oraz rozkwitu kultur państw członkowskich”.

13.      W tytule XI znajdującym się w części trzeciej traktatu zamieszczony jest rozdział 3 zatytułowany „Edukacja, kształcenie zawodowe i młodzież”, który zawiera art. 149 WE i 150 WE wprowadzone w 1992 r. na mocy Traktatu o Unii Europejskiej.

14.      Artykuł 149 WE stanowi, co następuje:

„1. Wspólnota przyczynia się do rozwoju edukacji o wysokiej jakości, poprzez zachęcanie do współpracy między państwami członkowskimi oraz, jeśli jest to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działalności, w pełni szanując odpowiedzialność państw członkowskich za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych, jak również ich różnorodność kulturową i językową.

2. Działanie Wspólnoty zmierza do:

–        rozwoju wymiaru europejskiego w edukacji, zwłaszcza przez nauczanie i upowszechnianie języków państw członkowskich;

–        sprzyjania mobilności studentów i nauczycieli, między innymi poprzez zachęcanie do akademickiego uznawania dyplomów i okresów studiów;

–        promowania współpracy między instytucjami edukacyjnymi;

–        rozwoju wymiany informacji i doświadczeń w kwestiach wspólnych dla systemów edukacyjnych państw członkowskich;

–        sprzyjania rozwojowi wymiany młodzieży i wymiany instruktorów społeczno‑oświatowych;

–        popierania rozwoju kształcenia na odległość.

[...]

4. Aby przyczynić się do osiągnięcia celów określonych w niniejszym artykule, Rada przyjmuje:

–        środki zachęcające, z wyłączeniem jakiejkolwiek harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich, stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w artykule 251 i po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym i Komitetem Regionów;

–        zalecenia, stanowiąc większością kwalifikowaną na wniosek Komisji”.

15.      W podobnym duchu art. 150 WE reguluje kwestię kształcenia zawodowego.

3.      Prawo wtórne

16.      Ze względu na istnienie zbiorowości ludzkich o różnych właściwościach, nie dziwi fakt, że Komisja poświęca im szczególną uwagę, tak jak to miało miejsce w przypadku dyrektywy Rady 93/96/EWG z dnia 29 października 1993 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów(8).

17.      Ustanowienie obywatelstwa Unii wiązało się z koniecznością wprowadzenia zmian w przepisach regulujących swobodę przemieszczania się i pobytu, co zostało dokonane dyrektywą 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się(9), która uchyliła dyrektywę 93/96.

18.      Dyrektywa 2004/38 reguluje prawo wjazdu na terytorium państw członkowskich i wyjazdu z niego (art. 4 i 5), jak również kwestię prawa pobytu, którą traktuje odmiennie w zależności od jego długości: a) jeżeli pobyt nie przekracza trzech miesięcy, nakłada wymóg posiadania ważnego dowodu tożsamości lub paszportu, b) jeżeli pobyt trwa dłużej niż trzy miesiące, a krócej niż trzy lata, nakłada na osoby zapisane do instytucji prywatnej lub publicznej obowiązek posiadania ubezpieczenia zdrowotnego od zdarzeń, które mogą zrealizować się w państwie przyjmującym oraz wystarczających zasobów, tak aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej tego państwa [art. 7 ust. 1 lit. c)]; c) legalny pobyt przekraczający pięć lat daje prawo pobytu niepodlegające żadnym warunkom (art. 16).

B –    Ustawodawstwo niemieckie

19.      Kwestia stypendiów edukacyjnych jest uregulowana w ustawie federalnej o wspieraniu edukacji (Bundesgesetz über individuelle Förderung der Ausbildung, zwanej dalej „BAföG”)(10). Artykuł 4 określa jej terytorialny zakres zastosowania, zastrzegając udzielenie stypendiów jedynie dla celów kształcenia w kraju, z kilkoma wyjątkami określonymi w art. 5 i 6.

20.      Paragraf 5 ust. 1 dotyczy kształcenia przygranicznego:

„Osobom uczącym się określonym w § 8 ust. 1 przyznaje się stypendium edukacyjne, pod warunkiem że uczęszczają one codziennie ze swego stałego miejsca zamieszkania na terytorium niemieckim do placówki edukacyjnej położonej za granicą. Stałe miejsce zamieszkania w rozumieniu ustawy znajduje się w miejscowości, która nie stanowi jedynie tymczasowego ośrodka stosunków życiowych, niezależnie od zamiaru stałego osiedlenia się; kto przebywa w danym miejscu jedynie w celu kształcenia, nie posiada tam stałego miejsca zamieszkania”.

21.      Paragraf 5 ust. 2 dotyczy kształcenia poza granicami kraju:

„Osobom uczącym się, które mają stałe miejsce zamieszkania na terytorium niemieckim i które pobierają naukę w placówce edukacyjnej położonej za granicą, przyznaje się stypendium edukacyjne, jeżeli:

1.      studia te są pomocne w kształceniu zainteresowanego na danym etapie, a przynajmniej ich część może zostać zaliczona do wymaganej lub zwykłej długości tego cyklu kształcenia, lub

2.      w ramach współpracy międzynarodowej między niemiecką placówką edukacyjną a placówką zagraniczną kolejne cykle w ramach jednolitego kształcenia odbywają się na przemian w placówce niemieckiej oraz zagranicznej, lub

3.      po przynajmniej rocznym uczęszczaniu do niemieckiej placówki edukacyjnej nauka jest kontynuowana w placówce edukacyjnej w państwie członkowskim Unii Europejskiej

[...]”.

22.      Paragraf 6 pozwala na uwzględnienie przypadków szczególnych:

„Stypendium edukacyjne może zostać przyznane obywatelom niemieckim w rozumieniu ustawy zasadniczej, których stałe miejsce zamieszkania znajduje się za granicą i którzy pobierają naukę w placówce edukacyjnej, lub którzy z takiego miejsca zamieszkania dojeżdżają do placówki znajdującej się w sąsiednim państwie, jeżeli przemawiają za tym szczególne okoliczności […]”.

23.      Paragraf 8 ust. 1 określa podmiotowy zakres zastosowania BAföG, wskazując, że:

„Stypendium edukacyjne przyznaje się:

1. Obywatelom niemieckim w rozumieniu ustawy zasadniczej (Grundgesetz);

[…]

8.       osobom uczącym się, które na warunkach określonych w § 3 Freizügigkeitsgesetz/EU [ustawy o swobodnym przepływie obywateli Unii] mają prawo wjazdu i pobytu na terytorium niemieckim jako małżonkowie lub dzieci, albo którym prawa te nie przysługują jako dziecku obywatela Unii tylko dlatego, że mają one 21 lub więcej lat i nie pozostają na utrzymaniu rodziców lub ich małżonków;

9.      osobom uczącym się, które są obywatelami innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub innego państwa członkowskiego Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym i które przed rozpoczęciem nauki były zatrudnione na terytorium Niemiec; wykonywana działalność musi co do zasady pozostawać w związku z pobieraną nauką […]”.

III – Okoliczności faktyczne i postępowania przed sądem krajowym

A –    Sprawa C‑11/06

24.      R. Morgan, urodzona w 1983 r. w Niemczech, jest obywatelką tego kraju i ukończyła w nim szkołę średnią. Po uzyskaniu matury spędziła rok w Zjednoczonym Królestwie, pracując jako opiekunka do dzieci.

25.      W dniu 20 września 2004 r. podjęła studia w zakresie genetyki stosowanej na University of West of England w Bristolu. Władze Zjednoczonego Królestwa przyznały jej status pracownika migrującego i prawo do zasiłku na utrzymanie(11).

26.      Przed rozpoczęciem studiów w Zjednoczonym Królestwie, w sierpniu 2004 r., wystąpiła z wnioskiem o przyznanie stypendium, który został oddalony przez Bezirksregierung Köln decyzją z dnia 25 sierpnia 2004 r., ze względu na fakt, iż nie spełniła warunków określonych w § 5 ust. 2 BAföG. Decyzja ta została utrzymana w mocy przez kolejną, wydaną 3 lutego 2005 r., w której nie uwzględniono również łącznego zastosowania § 6 i 5 ust. 1 BAföG.

27.      R. Morgan wystąpiła ze skargą na tę decyzję administracyjną do Verwaltungsgericht Aachen, która to skarga dała początek sprawie C‑11/06.

B –    Sprawa C‑11/06

28.      I. Bucher, obywatelka niemiecka urodzona w 1983 r., mieszkała ze swymi rodzicami w Bonn do dnia 1 lipca 2003 r., kiedy to przeprowadziła się ze swoim partnerem do Düren(12).

29.      W dniu 1 lipca 2003 r. podjęła studia w zakresie ergoterapii w Hogeschool Zuyd de Heerlen(13) (Niderlandy).

30.      W dniu 28 stycznia 2004 r. wystąpiła o stypendium, którego jej odmówiono decyzją Landrat des Kreises Düren z dnia 7 lipca 2004, ze względu na niespełnienie warunków określonych w § 5 ust. 1 BAföG, jako że zmiana miejsca zamieszkania miała na celu jedynie kształcenie, co zostało potwierdzone przez decyzję Bezirksregierung Köln z dnia 16 listopada 2004 r.

31.      I. Bucher wystąpiła ze skargą na tę odmowę do Verwaltungsgericht Aachen, co dało początek sprawie C‑12/06.

IV – Pytania prejudycjalne i postępowanie przed Trybunałem

32.      Verwaltungsgericht Aachen uznał, że o ile § 5 i 6 BAföG nie mogą stanowić podstawy dla wniosków przedstawionych przez skarżące, mogłyby one oprzeć je na zasadach wspólnotowych, i postanowił zawiesić postępowanie i wystąpić do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy odmowa przyznania przez państwo członkowskie własnemu obywatelowi stypendium edukacyjnego na pełen cykl kształcenia w innym państwie członkowskim z tym uzasadnieniem, że kształcenie to nie stanowi kontynuacji przynajmniej rocznego uczęszczania do krajowej placówki edukacyjnej w przypadku takim jak w niniejszej sprawie, jest niezgodna ze swobodą przemieszczania się przyznaną obywatelom Unii w art. 17 WE i 18 WE?

2)      Czy odmowa przyznania przez państwo członkowskie własnemu obywatelowi, który jako mieszkaniec »przygraniczny« kończy naukę w sąsiednim państwie członkowskim, stypendium edukacyjnego z tym uzasadnieniem, że przebywa on w niemieckiej miejscowości przygranicznej jedynie w celu kształcenia i to miejsce pobytu nie jest jego stałym miejscem zamieszkania w przypadku takim jak w niniejszej sprawie, jest niezgodna ze swobodą przemieszczania się przyznaną obywatelom Unii w art. 17 WE i 18 WE?”.

33.      Pierwsze pytanie jest pytaniem dotyczącym obu spraw, podczas gdy drugie dotyczy tylko sprawy I. Bucher.

34.      Postanowieniem z dnia 16 marca 2006 r. Prezes Trybunału zarządził połączenie spraw C‑11/06 i C‑12/06 ze względu na istniejący między nimi obiektywny związek.

35.      Bezirksregierung Köln, Landrat des Kreises Düren, rządy niemiecki, austriacki, fiński, włoski, niderlandzki, szwedzki oraz rząd Zjednoczonego Królestwa, a także Komisja przedstawiły uwagi na piśmie w terminie wyznaczonym na podstawie art. 23 statutu.

36.      W dniu 30 stycznia 2007 r. odbyła się rozprawa, podczas której byli obecni i przedstawili swe uwagi pełnomocnicy R. Morgan i I. Bucher oraz rządów Niemiec, Niderlandów, Austrii, Zjednoczonego Królestwa i Komisji.

V –    Mobilność studentów

A –    Stała historyczna

37.      Pomimo iż, zdaniem Tomasza Morusa, naukę najlepiej pobierać we własnym języku, który „ma bogaty zasób wyrazów, miłe dla ucha brzmienie i doskonale oddaje myśli”(14), głód wiedzy skłania do wyruszania do źródeł, do pobierania nauki od najbardziej uczonych, bez względu na miejsce, w którym się znajdują i język, w którym wykładają. To pragnienie jest przyczyną wędrówki, jaką przez wieki podejmowali uczniowie zmierzający do swoich mistrzów.

38.      Spośród istniejących w czasach antycznych ośrodków, które przyciągały przeróżne osoby, wymienić należy Akademię Platona, Liceum Arystotelesa, szkołę pitagorejską, czy wreszcie założoną przez Ptolemeusza Sotera w III w. przed naszą erą szkołę aleksandryjską, w której wyróżniał się Euklides.

39.      Począwszy od IX w., wraz z rozwojem życia monastycznego, w klasztorach i opactwach pojawiły się specjalne sale, w których nauki pobierali mnisi i które niejednokrotnie posiadały specjalne zewnętrzne aneksy przeznaczone dla innych uczniów (Jarrow, Cork, Corbie, Richenau, Montecassino…). Jednocześnie biskupi i zgromadzenia zakładali szkoły katedralne w cieniu największych świątyń (Reims, Chartres, Kolonia, Moguncja, Wiedeń, Liège…). Fenomen ten nie był obcy również światu arabskiemu, i tak Bagdad czy Kordoba stanowiły ośrodki naukowe wyposażone w bogate biblioteki i obserwatoria astronomiczne.

40.      Około XII wieku nauczaniem zaczęły zajmować się osoby niezwiązane ze szkołami religijnymi. W ten właśnie sposób zrodziła się idea uniwersytetów, szkół otwartych dla studentów i profesorów różnych narodowości, którzy posługując się łaciną, jako lingua franca, poświęcali się przekazywaniu wiedzy. Pierwszy uniwersytet utworzono w Bolonii, ale już wkrótce kolejne uczelnie powstały w całej Europie (Paryż, Palencia, Oxford, Montpellier, Salamanka…)(15).

41.      Uniwersytety wywołały dużą mobilność społeczną. Dzieci szlachciców, mieszczan, kupców, rzemieślników i chłopów miały do nich dostęp a trudności finansowe pokonywano dzięki stypendiom i prebendom. Niemniej jednak pojawienie się państw narodowych i wojny ujęły tym początkom ich ekumenicznego charakteru.

42.      I tak, Juan Luis Vives (1492–1540) prowadził swą działalność na uniwersytetach w Walencji, na Sorbonie w Paryżu, w Brugii i w Oksfordzie; Miguel Servet (1511–1553) odbył studia prawnicze w Tuluzie, medyczne w Paryżu i w Montpellier, a teologię studiował w Louvain; Dawid Hume (1711–1776) studiował literaturę i filozofię w Reims i w Andegawenii, następnie, po dwóch latach spędzonych w Paryżu, wrócił do Szkocji, gdzie zaproponowano mu katedrę, której w końcu odmówił; Karol Marks (1818–1883) kształcił się na uniwersytecie w Bonn, ale mieszkał też w Paryżu, Brukseli i Londynie, wywierając głęboki wpływ na życie intelektualne.

43.      Wśród tych podróżników wiedzy szczególne miejsce zajmuje Erazm z Rotterdamu (1469–1536). Studiował na uniwersytecie w Paryżu, został guwernerem syna króla Szkocji Grzegorza II, doktoryzował się z teologii w Bolonii, odrzucając zaproszenie papieża Leona X, który nakłaniał go do pozostania w Rzymie. Wyjechał do Anglii, gdzie został dobrze przyjęty przez Henryka VIII i utrzymywał kontakty z Johnem Coltem i Tomaszem Morusem. Przebywał w Cambridge, gdzie jako profesor tytularny wykładał teologię. Pracował w wydawnictwie Aldusa Manucjusza w Wenecji. Zyskał sobie szacunek cesarza Karola V, jednocześnie króla Hiszpanii, który mianował go doradcą w sprawach Flandrii(16). Zamieszkał na jakiś czas we Fryburgu i wreszcie wycofał się z życia publicznego, by w Bazylei poświęcić się publikacji swoich dzieł(17). Dziś jego historia podsyca marzenia, pokazując, że pod koniec średniowiecza życie intelektualne w Europie nie znało granic i nie było podzielone przez różnice językowe, które, mimo niezaprzeczalnej wartości kulturowej, jaką reprezentują, stoją na przeszkodzie wymianie idei i postępowi w kierunku bliższej i mocniejszej unii między mieszkańcami naszego kontynentu. Mit Erazma niesie w sobie światełko nadziei na pokonanie tych barier(18).

B –    Problem współczesny

44.      Przyprawiającemu o zawrót głowy rozwojowi współczesnego społeczeństwa towarzyszy wzrost popytu na wykształcenie na wysokim poziomie, konieczność specjalizacji oraz coraz większa świadomość znaczenia wykształcenia dla budowania przyszłości. Wszędzie pojawiają się również podobne problemy i wyzwania, dotyczące finansowania, jakości, równego dostępu, doskonalenia personelu, perspektyw zatrudnienia absolwentów czy podziału korzyści wynikających ze współpracy międzynarodowej.

45.      W ten właśnie kontekst wpisuje się tzw. proces „boloński”, któremu początek dała deklaracja 40 ministrów podpisana 19 czerwca 1999 r.(19) mająca na celu utworzenie do 2010 r. europejskiej przestrzeni szkolnictwa wyższego(20) i w ramach którego zmierzamy powoli do wyznaczonych celów, między innymi do zwiększenia mobilności studentów, mającej wciąż duże znaczenie mimo dużych postępów w zakresie komunikacji osiągniętych dzięki rozwojowi sieci informatycznych.

46.      W związku w procesem bolońskim instytucje wspólnotowe przyjęły pewną liczbę aktów dotyczących swobody przemieszczania się studentów(21), tak aby odpowiedzieć na zwiększającą się liczbę wniosków dotyczących tymczasowego studiowania za granicą, zbiegającą się w czasie z możliwością znalezienia pracy i zintegrowania się ze strukturami każdego z państw członkowskich. Taka wymiana przynosi korzyści zarówno tym, którzy zmieniają miejsce swojego pobytu, społeczeństwu, które ich przyjmuje, jak również społeczeństwu, które opuszczają, ale niesie ze sobą również pewne ryzyko, ponieważ może zmniejszyć różnorodność i przyspieszyć komercjalizację nauczania oraz prowadzić do nasilenia drenażu mózgów.

47.      Co więcej, to przemieszczanie się stanowi źródło różnorodnych nowych wyzwań, związanych w szczególności z językiem lub adaptacją(22), administracją i finansowaniem(23). Celem pomocy na kształcenie jest rozwiązanie problemów związanych z wydatkami poniesionymi na zapłacenie wpisowego, czesnego, pokrycie kosztów pobytu czy zamieszkania. Pomoc ta pochodzi z trzech źródeł: ze środków prywatnych, krajowych i europejskich. Pierwszy rodzaj pomocy wypłacany jest przez osoby prywatne według kryteriów, jakie one same ustalą, drugi rodzaj pomocy regulowany jest przepisami lokalnymi, regionalnymi lub krajowymi, opartymi na pewnych zasadach, takich jak obiektywność i równość; wreszcie osią ostatniego rodzaju pomocy są działania Wspólnoty, na których czele stoją programy „Erasmus”, rozpoczęty w 1987 r. i włączony obecnie w program „Socrates”(24) oraz „Leonardo da Vinci”, uruchomiony w 1994 r. program wspierający kształcenie zawodowe.

48.      W sprawach R. Morgan i I. Bucher dyskusja dotyczy subwencji ustanowionych przez regulację krajową, przy założeniu, że zgodność między tymi trzema systemami finansowania odpowiada regułom określonym przez każdy z nich, ponieważ zwykle, w związku z tym, że nie pokrywają one wszystkich kosztów(25), dopuszcza się jednoczesne pobieranie stypendiów z różnych źródeł.

VI – Orzecznictwo w przedmiocie stypendiów edukacyjnych a swoboda przemieszczania się

49.      Udzielenie odpowiedzi Verwaltungsgericht Aachen wymaga dokonania analizy orzecznictwa dotyczącego dwóch punktów podniesionych w pytaniach prejudycjalnych.

A –    Stypendia edukacyjne

50.      Trybunał Sprawiedliwości badał już przy okazji innych spraw kwestię różnego rodzaju pomocy, o którą można ubiegać się na początku, w trakcie lub w celu zakończenia nauki. Wydane do tej pory wyroki dotyczyły spraw, w których odwołania wniesiono w państwie przyjmującym lub w państwie pochodzenia, ale już po przemieszczeniu się, natomiast R. Morgan i I. Bucher wystąpiły z wnioskami do organów swojego państwa pochodzenia jeszcze przed wyjazdem. Mimo iż, jak to podkreślano w większości przedstawionych uwag, fakt ten miałby stać na przeszkodzie stwierdzeniu naruszenia zasady równego traktowania obywateli niemieckich i obywateli innych państw członkowskich, wykluczając zastosowanie wypracowanego w tym zakresie orzecznictwa, nie zaszkodzi przypomnieć rozważania, które mogą okazać się przydatne w rozpatrywanej sprawie.

51.      Wśród wyroków poruszających kwestie związane z problemami, których dotyczy rozpatrywana sprawa, należy wymienić te, które zapadły w sprawach Grzelczyk(26), D’Hoop(27) i Bidar(28) i których znaczenie jest tym większe, iż dotyczą one również kwestii obywatelstwa Unii.

52.      Jakiś czas temu Trybunał uznał w wyroku w sprawie Gravier(29), że uiszczenie opłaty, wpisowego czy czesnego przez studentów pochodzących z innych państw członkowskich, stanowiące warunek uzyskania dostępu do nauczania zawodowego stanowi zakazaną na mocy traktatu dyskryminację ze względu na przynależność państwową (pkt 26). W podobny sposób w wyroku w sprawie Blaizot i in.(30) stwierdzono nierówność między „uzupełniającą opłatą za wpis na studia pobieraną od studentów pochodzących z innych państw członkowskich, którzy pragną wpisać się na dany cykl studiów”, ponieważ „studia uniwersyteckie w zakresie weterynarii objęte są zakresem pojęcia szkolenie zawodowe” (pkt 24).

53.      Powyższe orzecznictwo zostało w niedługi czas potem doprecyzowane w wyrokach zapadłych w sprawach Lair(31) i Brown(32), w których dokonano rozróżnienia na stypendia mające na celu „pokrycie kosztów wpisu na studia lub innych kosztów, w szczególności wydatków na czesne, których uiszczenie konieczne jest dla uzyskania samego dostępu do nauki”, od innych wydatków, przeznaczonych na „pokrycie kosztów utrzymania oraz na kształcenie”, uznając, że tylko te pierwsze są objęte zakresem zastosowania traktatu (pkt 14–16 wyroku w sprawie Lair i 17–19 wyroku w sprawie Brown). Zmiany wprowadzone Traktatem ustanawiającym Unię Europejską(33) oraz przyjęcie dyrektywy 93/96 doprowadziły, po wydaniu wyroku w sprawie Grzelczyk, do porzucenia tego podziału.

1.      Wyrok w sprawie Grzelczyk

54.      Rudy Grzelczyk, obywatel francuski, studiował wychowanie fizyczne na Uniwersytecie Katolickim w Louvain-la-Neuve (Belgia), pokrywając z własnych środków koszty kształcenia i pobytu. Na początku czwartego i ostatniego roku studiów wystąpił z wnioskiem o przyznanie mu tzw. minimex – minimum środków do życia – którego mu jednak odmówiono, ponieważ nie był Belgiem.

55.      Trybunał przypomniał, że w wyroku w sprawie Hoeckx(34) zakwalifikowano minimex jako „przywilej socjalny w rozumieniu rozporządzenia nr 1612/68”(35) (pkt 27); zasygnalizował również zmiany, jakie zaszły w mającej zastosowanie regulacji krajowej (pkt 28), zgodnie z którymi nieposiadający statusu pracownika w rozumieniu rozporządzenia nr 1612/68 student będący obywatelem belgijskim, który znalazłby się w takiej samej sytuacji jak R. Grzelczyk, spełniałby wszystkie warunki przyznania świadczenia. Trybunał wykazał tym samym istnienie „dyskryminacji ze względu na samą tylko przynależność państwową” (pkt 29), sprzecznej „ze swej zasady” z art. 6 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 12 WE), interpretowanego „łącznie z postanowieniami traktatu dotyczącymi obywatelstwa Unii, tak aby określić jego zakres zastosowania” (pkt 30).

56.      Po kilku uwagach dotyczących obywatelstwa Unii (pkt 31–33) i przypomnieniu wyroków w sprawach Lair i Brown (pkt 34 i 35), Trybunał powiązał zakaz nierównego traktowania z „prawem do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich”, ograniczonym przez dyrektywę 93/96, podkreślającą wymóg wypłacalności, dyrektywę, która zdaniem Trybunału różni się od dyrektyw 90/364 i 90/365 „ze względu na szczególne cechy pobytu studentów” (pkt 37–44)(36); Trybunał podkreślił także zmienność napotykanych stanów faktycznych (pkt 45).

2.      Wyrok w sprawie D’Hoop

57.      Marie-Nathalie D’Hoop, obywatelka belgijska, otrzymała we Francji dyplom ukończenia szkoły średniej, który został uznany w jej państwie pochodzenia, gdzie rozpoczęła studia uniwersyteckie. Następnie wystąpiła z wnioskiem o przyznanie jej zasiłku dla osób oczekujących na podjęcie pracy – pomocy finansowej dającej dostęp do programów wprowadzania na rynek pracy, przeznaczonych dla młodych osób poszukujących pierwszego zatrudnienia. Zasiłku tego jej nie przyznano, ponieważ na poziomie szkoły średniej nie uczęszczała do liceum belgijskiego.

58.      Mimo iż zasiłek dla osób oczekujących na podjęcie pracy stanowi przywilej socjalny w rozumieniu rozporządzenia nr 1612/68(37), okoliczności faktyczne sprawy wykluczały zastosowanie do rozstrzygnięcia sporu tegoż rozporządzenia oraz art. 48 WE (pkt 17–20). Dlatego też Trybunał skierował swe rozważania na grunt postanowień dotyczących obywatelstwa Unii, właściwych rationae temporis (pkt 23–26), co doprowadziło go do wniosku, iż jest niezgodna z prawem do swobodnego przemieszczania się sytuacja, w której obywatel „może być traktowany w państwie członkowskim, którego jest obywatelem, gorzej niż wówczas, gdyby nie skorzystał z możliwości swobodnego przemieszczania się, jakie stwarza mu traktat” (pkt 30 i 31); spostrzeżenie to nabiera szczególnego znaczenia „w dziedzinie edukacji” (pkt 32).

59.      Na podstawie tych rozważań Trybunał stwierdził, że uregulowanie krajowe wprowadza zróżnicowanie „między obywatelami belgijskimi, którzy naukę na poziomie średnim odbyli w całości w Belgii, i tymi, którzy korzystając ze swego prawa do swobodnego przemieszczania się, uzyskali dyplom […] w innym państwie członkowskim” (pkt 33), i którzy są z tego względu traktowani mniej korzystnie (pkt 34). Odmienne traktowanie mogłoby być uzasadnione, jeżeli opierałoby się na obiektywnie uzasadnionych przyczynach, niezależnych od przynależności państwowej zainteresowanych osób oraz jeżeli byłoby proporcjonalne do uzasadnionego celu, jednakże w badanym przypadku, o ile można uznać za słuszny cel „wolę ustawodawcy krajowego zapewnienia istnienia rzeczywistego związku między osobą ubiegającą się o przedmiotowy zasiłek i właściwym geograficznym rynkiem pracy”, o tyle jedyny warunek odwołujący się do miejsca uzyskania dyplomu jest „zbyt ogólny i wyłączny” (pkt 36–39).

3.      Wyrok w sprawie Bidar

60.      Dany Bidar, obywatel francuski, osiedlił się w Zjednoczonym Królestwie, gdzie ukończył szkołę średnią. W celu podjęcia studiów wyższych wystąpił z wnioskiem o przyznanie właściwej pomocy finansowej do London Borough of Ealing, która przyznała mu stypendium pokrywające wpisowe, ale odmówiła udzielenia pożyczki przeznaczonej na pokrycie kosztów utrzymania, z tego względu, iż zainteresowany nie „osiedlił się” w tym kraju.

61.      Trybunał miał za zadanie zbadać, czy odmowa przyznania pomocy była sprzeczna z traktatem, w szczególności z art. 12 WE. W tym celu przypomniał orzecznictwo odnoszące się do tego postanowienia, jak również do art. 18 WE, oraz ewolucję orzecznictwa i prawa wspólnotowego (pkt 28–41), potwierdzając, że sytuacja obywatela Unii, który legalnie przebywa w innym państwie członkowskim, jest objęta zakresem zastosowania art. 12 akapit 1 WE, także wtedy, gdy chodzi o przyznanie pomocy dla studentów, czy to w formie preferencyjnej pożyczki, czy też w formie stypendium, przeznaczonej na pokrycie kosztów utrzymania (pkt 42), co potwierdził także w odniesieniu do dyrektywy 2004/38 (pkt 43).

62.      Następnie Trybunał skupił się na ograniczeniach mających swe źródło w art. 18 WE, który odsyła do innych ograniczeń, określonych w traktacie i na przepisach przyjętych na jego podstawie, pośród których widnieje dyrektywa 93/96, wykluczająca w swym art. 3 prawo do wypłaty stypendiów pokrywających koszty utrzymania na rzecz studentów korzystających z prawa pobytu (pkt 44). Trybunał uznał, w zgodzie z wyrokiem w sprawie Grzelczyk, iż fakt, że studenci nie mogą wywodzić prawa do pomocy na pokrycie kosztów utrzymania z dyrektywy, nie stoi na przeszkodzie powołaniu się na art. 12 WE (pkt 46).

63.      Uznawszy, że art. 12 ma zastosowanie w sprawie, Trybunał zbadał kwestię obiektywnego charakteru warunków przyznania pomocy. Stwierdził, że wymogi ustawodawstwa dotyczące „osiedlenia się” w Zjednoczonym Królestwie wiążą się z ryzykiem postawienia w gorszej sytuacji „przede wszystkim obywateli innych państw członkowskich”, ponieważ „mogą łatwiej zostać spełnione w przypadku własnych obywateli” (pkt 50–53). Jednakże odmienne traktowanie mogłoby być uzasadnione chęcią stworzenia lepszych warunków „studentom, którzy wykażą określony stopień zintegrowania” (pkt 54–57), przy czym dowód na to, że student „zamieszkiwał w przyjmującym państwie członkowskim przez pewien okres”, jest wystarczający (pkt 59), ponieważ sytuacja „nie jest porównywalna z sytuacją wnioskodawcy ubiegającego o zasiłek dla osób oczekujących na podjęcie pracy […] lub zasiłek na poszukiwanie pracy” (pkt 58). W oparciu o te rozważania Trybunał uznał, że analizowane przepisy brytyjskie były niezgodne z art. 12 WE (pkt 60–63).

B –    Swoboda przemieszczania się

64.      Coraz częściej do Trybunału trafiają pytania o zakres pojęcia obywatelstwa Unii oraz praw, jakie z niego wynikają.

65.      Wyrok w sprawie Grzelczyk podkreślił istotną rolę tego atrybutu, mającego stać się „podstawowym statusem obywateli państw członkowskich” (pkt 31)(38) i którego znaczenie zwiększyło się w związku z zakazem dyskryminacji ustanowionym w art. 12 WE, na który, zgodnie z wyrokiem w sprawie Martínez Sala(39), może powołać się każda osoba legitymująca się paszportem wspólnotowym we wszystkich sytuacjach „należących do zakresu zastosowania rationae materiae prawa wspólnotowego” (pkt 63) z wyjątkiem sytuacji czysto wewnętrznych(40).

66.      Do tych sytuacji należą sytuacje związane z wykonywaniem praw wynikających z podstawowych swobód, takich jak swoboda przemieszczania się i pobytu(41). Stąd też często okazuje się, że zasada równego traktowania i swoboda przemieszczania się występują razem i razem przeciwstawiane są państwu przyjmującemu – jak w sprawach Grzelczyk i Bidar – lub państwu pochodzenia – jak w sprawie D’Hoop – w tym ostatnim przypadku ze względu na niezgodność z prawem wspólnotowym regulacji krajowej traktującej mniej korzystnie własnych obywateli, którzy wykonali przysługujące im prawa(42).

67.      Łączne przywołanie zakazu dyskryminacji i swobody przemieszczania się nie stoi na przeszkodzenie temu, aby zasady te miały swą własną treść, podlegającą ocenie jako taka(43). I tak, w wyrokach w sprawach Baumbast i R.(44) Trybunał opowiedział się za bezpośrednim zastosowaniem art. 18 WE(45), ponieważ jest to „jasne i precyzyjne postanowienie traktatu WE” (pkt 84)(46), a swoboda przemieszczania się – podobnie jak swoboda pobytu – jest „podstawowym prawem wynikającym z obywatelstwa Unii”(47).

68.      W wyroku w sprawie Grzelczyk zauważono również, że wymienione swobody mają swe granice (pkt 37), określone w traktacie i w przepisach wydanych w celu jego wykonania, a zatem, jeżeli istnieje szczególna regulacja, nie trzeba już wypowiadać się w przedmiocie art. 18 WE(48); w pozostałych przypadkach dopuszczalność ograniczeń, takich jak istnienie rzeczywistego związku między osobą i danym państwem(49), zależy od tego, czy są one obiektywne, niezależne od przynależności państwowej i proporcjonalne(50).

VII – Istotne aspekty stypendiów edukacyjnych na naukę w innym państwie członkowskim

69.      Po przeprowadzonej powyżej analizie najważniejszych dla rozpatrywanych sporów orzeczeń Trybunału, należy teraz skupić się na innych aspektach pytań prejudycjalnych, które określają ich ramy prawne, takich jak: charakter i szczególne cechy stypendiów edukacyjnych na kształcenie za granicą (A); możliwość powoływania się w tym zakresie na swobodę przemieszczania się (B) oraz znaczenie swobody świadczenia usług (C).

A –    Charakterystyka stypendiów edukacyjnych na kształcenie za granicą

70.      Zauważyłem już wcześniej, że stypendia edukacyjne przybierają bardzo różnorodne formy, ponieważ ich celem jest rozwiązanie wszelkiego rodzaju problemów. I tak, niektóre rodzaje stypendiów, które są przeznaczone na pokrycie kosztów wpisowego lub czesnego są bezpośrednio związane z kształceniem, a inne w sposób pośredni zmniejszają koszty związane z zakupem podręczników lub innych pomocy naukowych, transportem lub utrzymaniem.

71.      W ogólnym ujęciu „stypendia edukacyjne” stanowią wszelkiego rodzaju pomoc przyznawaną tym, którzy pragną rozpocząć lub którzy pobierają naukę w celach edukacyjnych, kulturalnych, zawodowych lub naukowych, jak również nagrody uniwersyteckie.

72.      Charakter działalności administracji publicznej w tej dziedzinie stał się przedmiotem dyskusji, mającej na celu ustalenie, czy chodzi o działalność z zakresu świadczenia usług publicznych, czy też o rodzaj zachęt. W tym pierwszym przypadku władze publiczne świadczą pewne usługi na rzecz indywidualnych odbiorców, w drugim zaś zachęcają ich do podjęcia pewnych działań realizujących interes ogółu(51).

73.      Odpowiedź uzależniona jest od kształtu danego rodzaju stypendium, który określa się, uwzględniając ideę pomocy i jej cel. Na poziomie nauczania obowiązkowego władza publiczna zapewnia obywatelom pewien poziom wykształcenia. Istnieje zatem w tym przypadku wyraźny element świadczenia.

74.      Inaczej jest na wyższych poziomach nauczania, gdzie instytucje krajowe gwarantują nie tyle prawo do nauki, ile równe warunki wykonywania tego prawa, unikając dyskryminacji ze względów ekonomicznych; prowadzą one również działania zmierzające do zwiększenia poziomu wykształcenia oraz do udostępnienia kształcenia w dziedzinach popularnych lub odpowiadających potrzebom społecznym. Wykorzystują w tym celu technikę zachęt polegającą na udzielaniu pomocy bezpośredniej w postaci stypendiów, lub pośredniej w postaci zwolnienia z wpisowego – a zatem element świadczenia schodzi na drugi plan.

75.      Nowe problemy powstają w sytuacji, gdy student zwraca się do organów swego własnego państwa w celu rozwiązania problemów, przede wszystkim finansowych, z zamiarem pobierania nauki za granicą. Wówczas do głosu dochodzą omówione już zjawiska – mobilność i swoboda przemieszczania się, które mają szczególny wymiar transgraniczny – wymiar europejski.

76.      W przeciwieństwie do poglądu wysuwanego przez Komisję, stypendia przyznawane przez państwo pochodzenia nie są „eksportowane” do państwa przyjmującego i to pierwsze państwo nie subwencjonuje również swobody przemieszczania się. Każda pomoc jest udzielana w określonych warunkach, a pomoc przyznana na naukę na danym terytorium nie może służyć do finansowania innych zajęć lub nauki pobieranej w innym miejscu, chyba że jest to przewidziane w przepisach regulujących takie zmiany. Niemniej w przypadku stypendiów edukacyjnych na naukę za granicą element eksportu jest naturalny, ponieważ taka pomoc jest przyznawana na pokrycie ogólnych kosztów poniesionych w innych państwach.

77.      W konsekwencji, stypendium pozwalające na wyjazd za granicę stanowi przywilej, w przyznaniu którego państwo dysponuje szerszymi uprawnieniami dyskrecjonalnymi niż w przypadku pomocy mającej charakter świadczenia i który zachowuje swój charakter międzynarodowy.

78.      Taka kwalifikacja wyklucza zastosowanie orzecznictwa dotyczącego opodatkowania w przypadku zmiany miejsca zamieszkania, zgodnie z którym „traktat WE nie gwarantuje obywatelowi Unii, że przeniesienie jego działalności do państwa członkowskiego innego niż to, w którym dotąd zamieszkiwał, pozostaje bez skutków w [tej] dziedzinie”(52). Takich sytuacji nie można porównać z sytuacją, z jaką mamy do czynienia w sporach przed sądem krajowym, ponieważ, pomijając fakt, że chodzi w nich o osiągnięcie innych celów, ta pierwsza sytuacja dotyczy obowiązku zapłaty daniny na rzecz skarbu państwa, natomiast druga pobierania pewnych kwot z tejże instytucji.

B –    Możliwość powołania się na prawo do swobodnego przemieszczania się

79.      Wielu uczestników postępowania, którzy przedstawili Trybunałowi uwagi na piśmie, zauważyło, że Unia Europejska nie posiada kompetencji w zakresie stypendiów edukacyjnych oferowanych przez państwa członkowskie. Ich zdaniem, w związku z tym, że okoliczności faktyczne rozpatrywanych spraw nie dotyczą dziedziny objętej działaniem Wspólnoty, prawa określone w art. 18 WE nie mają zastosowania i nie ma potrzeby odpowiadać sądowi odsyłającemu, ponieważ sprawy R. Morgan i I. Bucher powinny zostać rozstrzygnięte poprzez zastosowanie przepisów niemieckich.

80.      Nie podzielam tych opinii. Aby je odrzucić, wystarczy przedstawić dwie grupy uzupełniających się wzajemnie argumentów: jedna z nich dotyczy swobody przemieszczania się sensu stricto, a druga kompetencji w zakresie edukacji.

1.      Zakres zastosowania swobody przemieszczania się

81.      Przede wszystkim należy zauważyć, że na swobodę przemieszczania się mogą powołać się obywatele wobec własnego państwa. Artykuł 17 WE wyraźnie stanowi, że obywatelem Unii jest każda osoba mająca „przynależność państwa członkowskiego”(53) i że może ona korzystać z praw, które z niej płyną(54).

82.      W przedstawionych przeze mnie wcześniej opiniach wyjaśniłem mój pogląd dotyczący autonomicznego charakteru swobody przemieszczania się. Powtórzę zatem, że „ustanowienie obywatelstwa Unii, którego konsekwencją jest prawo tych, którzy je posiadają do swobodnego przemieszczania się na terytorium wszystkich państw członkowskich, stanowi znaczący postęp jakościowy, w zakresie, w jakim oddziela tę swobodę przemieszczania się od jej składników funkcjonalnych lub instrumentalnych (ponieważ nie jest już związana z prowadzeniem działalności gospodarczej lub realizacją rynku wewnętrznego) oraz w zakresie, w jakim podnosi ona to prawo do rangi prawa podmiotowego i niezależnego, stanowiącego konstytutywny element politycznego statusu obywateli Unii”(55).

83.      W niedawno zapadłym wyroku w powołanej powyżej sprawie Tas-Hagen i Tas powtórzono tę tezę w trakcie ustalania, czy konieczne jest, w celu skutecznego powołania się na art. 18 WE, aby poza samym prawem do swobodnego przemieszczania się w sprawie pojawiał się jeszcze element objęty kompetencją Wspólnoty.

84.      K. Tas-Hagen i R. Tas, obywatele niderlandzcy, zwrócili się do władz Niderlandów z wnioskiem o wypłacenie świadczeń przyznawanych cywilnym ofiarom wojny, których im odmówiono, ponieważ w chwili składania wniosku mieszkali w Hiszpanii.

85.      Rzecznik generalna Kokott wykazała w przekonujący sposób w pkt 27–43 swojej opinii przedstawionej w tej sprawie, że okoliczność, czy przedmiot wniosku jest objęty regulacją prawa wspólnotowego lub zmierza do realizacji jego celów, odgrywa jedynie „uboczną rolę” podczas dokonywania oceny każdego stanu faktycznego i nie stanowi w żadnym razie przesłanki zastosowania art. 18 WE.

86.      Trybunał poszedł w tym samym kierunku, uznając, że na obecnym etapie rozwoju prawa wspólnotowego wnioskowane świadczenie „należy do zakresu kompetencji państw członkowskich” (pkt 21), ale przypomniał jednocześnie, że powinny być one wykonywane w poszanowaniu „przepisów traktatu dotyczących przyznanej wszystkim obywatelom Unii swobody przemieszczania się i przebywania na terytorium” Wspólnoty (pkt 22). Trybunał dodał jeszcze, że, mimo iż celem obywatelstwa Unii nie jest rozszerzenie przedmiotowego zakresu stosowania traktatu na sytuacje wewnętrzne, wykonywanie prawa gwarantowanego przez wspólnotowy porządek prawny miało wpływ na uprawnienie do uzyskania świadczenia przewidzianego przez ustawodawstwo krajowe, tego rodzaju sytuacja nie może być uważana za czysto wewnętrzną i niemającą związku z prawem wspólnotowym (pkt 28).

87.      Konsekwencje tego orzecznictwa nie powinny być ograniczane do sytuacji, w których przemieszczenie się rzeczywiście nastąpiło, ponieważ ma ono zastosowanie również do tych sytuacji, w których kreuje się przeszkody lub zniechęca do zmiany miejsca w przypadkach, gdy pomoc przeznaczana jest na kształcenie w innych państwach członkowskich, uwidaczniając w ten sposób element wspólnotowy, konieczny dla możliwości skutecznego powołania się na art. 18 WE.

88.      Prawo europejskie pozostaje na marginesie polityki państw członkowskich w zakresie udzielania stypendiów edukacyjnych na kształcenie za granicą, ale jeżeli państwa te decydują się na przyznanie takiego stypendium, należy zbadać warunki jego przyznawania w świetle prawa wspólnotowego, tak aby nie ograniczały one w nieuzasadniony sposób swobody przemieszczania się.

2.      Kompetencje w zakresie edukacji

89.      Wspólnota przyczynia się do rozwoju edukacji o wysokiej jakości [art. 3 ust. 1 lit. q) WE] poprzez zachęcanie do współpracy między państwami członkowskimi oraz, jeśli jest to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działalności, w pełni szanując odpowiedzialność państw członkowskich za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych (art. 149 ust. 1 WE); sprzyja ona również „mobilności studentów” i „rozwojowi wymiany młodzieży” (art. 149 ust. 2 WE). Akty prawne zmierzające do realizacji celów działań Wspólnoty w tym zakresie mają charakter „środk[ów] zachęcając[ych]”, z wyłączeniem jakiejkolwiek harmonizacji przepisów państw członkowskich i „rekomendacji” (art. 149 ust. 4 WE)(56).

90.      Z powyższych uwag wyciągam wniosek, iż państwa członkowskie mają wyłączną kompetencję w zakresie ustalania zasadniczych aspektów nauczania, jednakże nie obejmuje ona wszystkich zagadnień związanych z tą dziedziną.

91.      Na edukację składają się elementy, które stanowią jej istotę, takie jak programy nauczania lub organizacja systemu nauczania, którego zdefiniowanie, sprecyzowanie i określenie przypada ustawodawcom krajowym, natomiast instytucje wspólnotowe muszą zadowolić się w tym zakresie funkcją wspomagającą i promocyjną. I tak, art. 14 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej gwarantuje każdej osobie „prawo do nauki i dostępu do kształcenia zawodowego” (ust. 1), które obejmuje „możliwość korzystania z bezpłatnej nauki obowiązkowej”, odsyłając do prawa krajowego jedynie w odniesieniu do wolności tworzenia instytucji oświatowych i prawa rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi (ust. 3)(57).

92.      Istnieją jednak również dodatkowe aspekty, których związek z zasadami i swobodami wspólnotowymi jest niejednolity. Tak jest właśnie w przypadku stypendiów na rozpoczęcie lub kontynuację nauki w celu polepszenia techniki, rozwinięcia talentów, umiejętności wywiązania się z zadania, które nie mają związku z istotą edukacji, o którym wspomniałem powyżej. W tych sytuacjach europejski porządek prawny odgrywa większą rolę.

93.      Nie podzielam stanowiska rządu austriackiego, zgodnie z którym stypendia stanowią część treści nauczania, ponieważ na ową treść składają się programy nauczania, wykładane dziedziny, poruszana tematyka, nauczane umiejętności i metody stosowane do ich przyswojenia. Stypendia nie należą również do kategorii organizacji systemów edukacyjnych, która odnosi się raczej do zasobów materialnych i ludzkich oraz do rozdzielenia zadań miedzy jednymi i drugimi, zatrzymując w gestii państw członkowskich „utrzymanie albo poprawę” tego systemu(58).

94.      Trybunał włączył w zakres zastosowania traktatu warunki dostępu do kształcenia zawodowego(59), w którego skład wchodzi nauczanie wyższe i uniwersyteckie(60).

95.      Stypendia dla studentów pomagają w zwalczaniu przeszkód, z reguły natury ekonomicznej, które utrudniają kontynuowanie nauki. Należą zatem do kategorii „warunków dostępu”, przy czym stwierdzenie to ma zastosowanie zarówno w przypadku rozpoczynania, jak i kontynuacji nauki.

96.      W konsekwencji, regulacja dotycząca stypendiów edukacyjnych nie jest objęta wyłączną kompetencją ustawodawców krajowych, ponieważ naznaczone są filozofią integracyjną przepisów wspólnotowych(61). Nawet jeśli regulacja ta miałaby należeć do kompetencji państw członkowskich w zakresie edukacji, i tak musiałaby być zgodna z prawem wspólnotowym(62), przestrzegając jego podstawowych zasad, takich jak zasada swobody przemieszczania się.

C –    Znaczenie swobody świadczenia usług

97.      W postanowieniach odsyłających i w uwagach przedstawionych w trakcie postępowania pytania prejudycjalne badane były z punktu widzenia swobody przemieszczania się obywateli europejskich i w wyraźnym odniesieniu do sytuacji skarżących w postępowaniach przed sądem krajowym. Jestem jednak zdania, że istnieje jeszcze inny czynnik, na który należy zwrócić uwagę.

98.      W istocie, w sprawach R. Morgan i I. Bucher przeszkody w kontynuowaniu nauki poza granicami ich państwa pochodzenia, poza tym, że ograniczają możliwości wyboru studentów, mają również wpływ na placówki edukacyjne, zmniejszając ich zdolność przyciągnięcia studentów zagranicznych.

99.      Powstaje tutaj podobne zjawisko jak w przypadku chorego pragnącego skorzystać z leczenia w zagranicznej klinice. W zakresie swobody świadczenia usług w dziedzinie ochrony zdrowia Trybunał połączył, z jednej strony, swobodę odbiorców tych usług przemieszczenia się do innego państwa członkowskiego w celu odbycia tam odpowiedniego leczenia(63) i, z drugiej strony, odpłatne terapie(64).

100. Mimo iż usługi świadczone w zakresie edukacji różnią się od usług z zakresu opieki zdrowotnej, możliwe jest powtórzenie argumentów przemawiających za zastosowaniem art. 45 i następnych WE, tak że nawet szczególna natura tych świadczeń nie pozwoli na pozostawienie ich poza zakresem stosowania zasad traktatu(65). Ponieważ uniwersytety oferują nauczanie odpłatne, wszelkie przeszkody w dostępie do ich sal wykładowych powinny być uznane za ograniczenie wspomnianej wspólnotowej swobody.

101. Wynagrodzenie jest koniecznym elementem świadczenia usług w rozumieniu art. 50 WE, a w analizowanym stanie faktycznym jego istnienie nie ulega wątpliwości, ponieważ zainteresowany musi uiścić wpisowe lub czesne, jako że nauczanie bezpłatne jest powszechne jedynie na niższych poziomach. Nieliczne odmienne sytuacje powinny być traktowane jako wyjątki, w niczym nieumniejszające przedstawianej tezy.

102. W konsekwencji art. 49 WE mógłby zastać powołany, jeżeli pytania sądu odsyłającego miałyby być analizowane z punktu widzenia placówek, w których studentki chcą odbyć swe studia, bez uszczerbku dla prawa zainteresowanych, jako obywatelek Unii, do swobodnego przemieszczania się, które, zgodnie z orzecznictwem, ma zastosowanie, jeśli inne, szczególne prawa oparte na art. 39 WE, 43 WE i 49 WE nie mogą być powołane(66).

103. Jednakże analiza pytań postawionych przez Verwaltungsgericht Aachen pod kątem swobody świadczenia usług wymagałaby posiadania większej ilości informacji dotyczących zagranicznych placówek edukacyjnych, które w chwili obecnej są niedostępne(67).

VIII – Analiza pytań prejudycjalnych

A –    Pierwsze pytanie prejudycjalne

104. Z powyższych wyjaśnień wynika, że R. Morgan i I. Bucher mogą korzystać, podobnie jak wszyscy inni obywatele Unii, ze swobody przemieszczania się ze swego państwa pochodzenia do innych państw członkowskich w celu kształcenia.

105. Celem pierwszego pytania prejudycjalnego, wspólnego dla obu spraw, jest ustalenie, czy swoboda ta stoi na przeszkodzie odmowie udzielenia stypendium edukacyjnego na kształcenie w innym państwie członkowskim z tego względu, że kształcenie to nie stanowi kontynuacji przynajmniej rocznego pobierania nauki w państwie pochodzenia (§ 5 ust. 2 pkt 3 BAföG). Należy zatem ustalić, czy w zaistniałej sytuacji mamy do czynienia z ograniczeniem wspomnianej podstawowej swobody, badając ponadto, jak już zauważyłem, czy ograniczenie to jest uzasadnione i proporcjonalne.

1.      Ustalenie istnienia ograniczenia

106. BAföG nie stoi na przeszkodzie wyjazdom do innych państw Unii w celu kształcenia się, ale uzależnia udzielenie stypendium od tego, by kształcenie to stanowiło kontynuację kształcenia pobieranego przez rok w placówce niemieckiej. Wymóg ten powoduje powstanie dwóch zasadniczych problemów.

107. Po pierwsze, zupełnie nie uwzględnia on rozbieżności, jakie istnieją w dziedzinie edukacji, wynikające z zastrzeżenia tej dziedziny na mocy art. 149 WE i 150 WE do kompetencji państw członkowskich, w tym znaczeniu, iż z powodu braku harmonizacji zakres kształcenia proponowanego przez różne placówki edukacyjne nie jest taki sam. Wymóg kontynuowania nauki ogranicza możliwości wyboru, ponieważ zniechęca on do rozpoczynania studiów na niektórych kierunkach w wybranym kraju. Postanowienia odsyłające wskazują, że niektóre kierunki studiów nie mają swoich odpowiedników w Niemczech, co prowadzi do sytuacji, w której zainteresowany musi wybierać między wybranym kierunkiem studiów i stypendium(68). Podobne spostrzeżenie poczynił rząd włoski(69).

108. Po drugie, w ciągu roku spędzonego w określonej placówce student nawiązuje relacje osobiste, materialne i inne, które utrudniają wyjazd, ponieważ wygoda podpowiada mu pozostanie w miejscu, w którym się osiedlił i nabył pewne doświadczenia.

109. Jak zauważył sąd odsyłający, czynniki te zniechęcają do zapisania się na uniwersytet w innym państwie członkowskim w celu odbycia tam pełnego cyklu studiów, przez to, iż uniemożliwiają udzielenie studentom wyjeżdżającym korzyści finansowych, przyznawanych tym studentom, którzy w tych samych warunkach pozostają w państwie pochodzenia.

110. Swoboda udawania się studentów do zagranicznych placówek edukacyjnych jest zatem ograniczona.

2.      Uzasadnienie i proporcjonalny charakter ograniczenia

111. Niderlandy i Finlandia zauważyły, że o ile ograniczenie praw wynikających z art. 18 WE rzeczywiście istnieje, jest ono uzasadnione, np. zamiarem uniknięcia nadmiernego obciążenia finansowego, przy czym ocena, czy środek taki można uznać za odpowiedni, powinna należeć do sądu krajowego.

112. Trybunał powinien odrzucić tę sugestię i nie wprowadzać podziału do dokonywanej analizy, ponieważ posiada wystarczającą ilość informacji do udzielenia pełnej odpowiedzi, która, ponadto, powstrzyma dalsze odesłania prejudycjalne(70).

113. W celu usprawiedliwienia przeszkody w finansowaniu kształcenia pobieranego w innych państwach Unii zostały podniesione dwa zasadnicze argumenty. Po pierwsze, powołano się na istnienie rzeczywistego związku między zainteresowanym i jego miejscem pochodzenia, po drugie, na ograniczenia budżetowe.

114. Zaskakuje mnie sposób, w jaki przedstawiany jest wymóg istnienia związku między zainteresowanym i krajem udzielającym stypendium. Nie dlatego, iżbym uważał, że dowód powiązań z danym państwem jest niepotrzebny, ale dlatego, że jest on oczywisty, jako że dotyczy własnych obywateli, od których wymaga się, aby wykazali istnienie związku między nimi i programem studiów, zupełnie niezależnym od terytorium. Zgadzam się z Verwaltungsgericht Aachen, którego zdaniem poziom zintegrowania jest wykazany poprzez stały pobyt studenta w danym państwie przed rozpoczęciem nauki w innym państwie, w którym student przebywa jedynie przez czas trwania nauki(71).

115. Wiązanie jednostki z danym państwem poprzez rozpoczynane przez nią studia pociąga za sobą jeszcze bardziej szkodliwe konsekwencje dla podstawowej swobody, ponieważ nadaje zbyt dużą wagę temu pierwszemu stadium studiów i nie odzwierciedla prawidłowo rzeczywistego i istniejącego związku, ani też, w przeciwieństwie do tego, co twierdzi rząd szwedzki, nie umacnia go. Istnieją inne rozwiązania, które lepiej uwzględniają powołaną swobodę, np. to zastosowane przez Finlandię, które wymaga, aby student zamieszkiwał w kraju co najmniej dwa lata w ciągu pięciu lat poprzedzających pobyt za granicą(72).

116. W odniesieniu do uzasadnień finansowych, nie budzi wątpliwości fakt, że środki publiczne są zbyt szczupłe, by zaspokoić interesy ogółu. Postawiony przez państwo wymóg, aby studia zagraniczne stanowiły kontynuację studiów odbywanych przez co najmniej rok na jego terytorium zdaje się nie odpowiadać żadnej logice gospodarczej, która raczej nakazywałaby przeznaczać stypendia dla tych studentów, którzy osiągają najlepsze wyniki i wykazują największe zdolności, tak aby dostępne środki budżetowe były przekazywane tym, którzy mogą z nich najlepiej skorzystać(73).

117. Powołanie się na dyrektywy 93/96 i 2004/38(74) nie podważa przedstawionej argumentacji, ponieważ regulują one pobyt studentów w państwie przyjmującym, czyli kwestię, która nie występuje w sprawach przed sądem krajowym, ponieważ prawo wjazdu do państwa innego niż państwo pochodzenia i pobytu w nim nie jest przedmiotem sporu.

B –    Drugie pytanie prejudycjalne

118. W sprawie I. Bucher w postanowieniu odsyłającym dodano drugie pytanie dotyczące zgodności ze swobodą przemieszczania się odmowy udzielenia stypendium studentom transgranicznym z tej przyczyny, że ich miejsce pobytu nie jest stałym miejscem zamieszkania i że zostało ono wybrane jedynie w celu kształcenia (§ 5 ust. 1 BAföG).

119. Odstępstwo od zasady odbycia poprzedniego roku nauki w placówce krajowej nie odnosi się do studentów, którzy mają swe stałe miejsce zamieszkania w pobliżu granic niemieckich. Ogranicza to swobodę przemieszczania się tych, którzy w celu sumiennego uczęszczania na zajęcia odbywające się w sąsiednim państwie przeprowadzają się do okolicznych miejscowości.

120. Rozumiem to, że, jak wskazuje rząd niemiecki, względy polityki regionalnej podpowiadają przyjęcie środków wyrównujących niedogodności odczuwane przez obywateli, którzy, jak zauważa rząd włoski, żyją, niekiedy przez przypadek, w niewielkiej odległości od innego państwa i którzy czują, że granice państw ograniczają również ich możliwość wybrania placówek edukacyjnych znajdujących się niedaleko ich miejsca zamieszkania. Nie można zgodzić się na wyłączenie wszystkich innych kategorii osób.

121. W sporze przed sądem krajowym więź opierająca się na miejscu zamieszkania jest wystarczająca. Nie kwestionuję tutaj kwalifikacji miejsca zamieszkania I. Bucher w Düren, która należy do sądu krajowego, a jedynie tylko wymóg, aby było to „stałe” miejsce zamieszkania. Podzielam w tym względzie wątpliwości Verwaltungsgericht Aachen, jako że stałe miejsce zamieszkania zainteresowanej znajduje się w Niemczech(75), zarówno na początku studiów, jak i podczas całego ich toku, a to wskazuje na istnienie związku z krajowym systemem edukacyjnym.

122. Istnieją inne rozwiązania, bardziej słuszne i jednocześnie mniej ograniczające swobodę przemieszczania się, jak np. to opierające się na różnicowaniu stypendiów ze względu na wyniki osiągane przez studentów.

IX – Konsekwencje

123. Z powyższych rozważań wynika, że na Niemczech, podobnie jak na każdym innym państwie członkowskim, nie ciąży wspólnotowy obowiązek udzielania stypendiów edukacyjnych na kształcenie poza granicami kraju, ponieważ państwo to dysponuje uprawnieniami dyskrecjonalnymi zarówno w odniesieniu do ustanawiania stypendiów, jak i określania warunków ich udzielania. Jednakże, jeżeli państwo przewiduje takie warunki, muszą one być zgodne z prawem Unii.

124. Paragraf 5 ust. 1 i 2 pkt 3 BAföG reguluje tego rodzaju stypendia, uzależniając ich przyznanie odpowiednio od tego, aby kształcenie za granicą stanowiło kontynuację nauki pobieranej, przez co najmniej rok w placówce niemieckiej i tego, aby miejsce zamieszkania w rejonie przygranicznym miało charakter stałego miejsca zamieszkania. Oba te warunki nie tylko ograniczają swobodę przemieszczania się studentów, zniechęcając ich do korzystania z tej swobody, lecz są również nieproporcjonalne w stosunku do zamierzonych celów.

125. Uwagi poczynione w trakcie postępowania zdradzają pewien niepokój dotyczący konsekwencji, które mogłoby za sobą pociągnąć przedstawione powyżej rozumowanie, ponieważ, jak słusznie przedstawia to rzecznik generalny Geelhoed w opinii przedstawionej w sprawie Hartmann(76) „każda decyzja o przeniesieniu się do innego państwa członkowskiego niesie za sobą zarówno niekorzystne rozwiązania, jak i nowe korzyści wynikające z różnic w ustawodawstwie państw członkowskich […]. Rozważenie tych za i przeciw przy podejmowaniu decyzji należy do obywatela Wspólnoty, co nie oznacza, że można oczekiwać rozszerzenia uprawnień do jakichkolwiek świadczeń socjalnych, które państwo członkowskie pochodzenia może przewidzieć z tytułu realizacji ogólnej polityki [...]. Nie można pominąć tego, że w sytuacji przeniesienia miejsca zamieszkania do innego państwa członkowskiego mogą pojawić się inne uprawnienia w tym przyjmującym państwie [i że] o ile państwa członkowskie są zobowiązane do nienakładania ograniczeń na swoich obywateli mających zamiar przenieść się do innego państwa członkowskiego, to również nie jest wymagane od nich przyznawanie bonusu z powodu ich wyjazdu” (pkt 86).

126. Jednakże, poza specyficznym przypadkiem stypendiów krajowych przyznawanych na cele kształcenia w państwach członkowskich, jeżeli Trybunał przyjmie rolę sędziego artysty, o której mówiłem na początku niniejszej opinii i zgodnie z przedstawionymi rozważaniami uzna wspólnotowy wymiar takich stypendiów, nie pominie on elementów mogących skorygować niepożądane konsekwencje takiego rozwiązania i zapobiec ich powstaniu.

127. Po pierwsze, same regulacje krajowe dotyczące takich stypendiów zawierają dozwolone i proporcjonalne ograniczenia opierające się na kryteriach ekonomicznych lub rezultatach uzyskanych przez studentów i przewidują mechanizmy uniemożliwiające kumulowanie stypendiów(77) oraz zapobiegające bezpodstawnemu wzbogaceniu(78).

128. Po drugie, orzecznictwo Trybunału pozwala w uzasadniony sposób kształtować środki zachęcające do swobodnego przemieszczania się studentów, przez co potwierdza, że wspólnotowy porządek prawny nie pozwala na nadużycia w tej dziedzinie(79).

X –    Wnioski

129. W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi, aby odpowiedział na pytania postawione przez Verwaltungsgericht Aachen w następujący sposób:

Swobodę przemieszczania się ustanowioną w art. 18 WE należy interpretować w ten sposób, iż stoi ona na przeszkodzie regulacji krajowej w przedmiocie udzielania stypendiów edukacyjnych na naukę w innych państwach członkowskich Wspólnoty Europejskiej, która: a) uzależnia udzielenie tych stypendiów od tego, aby nauka za granicą stanowiła kontynuację trwającego przynajmniej rok kształcenia odbytego na terytorium państwa, które udziela stypendium i b) odmawia udzielenia tego stypendium w sytuacji, gdy studenci przebywają w rejonach przygranicznych tego kraju w celu pobierania kształcenia.


1 – Język oryginału: hiszpański.


2 – A. Nanclares Arango, Los jueces de mármol, La Pisca Tabaca Editores, Medellin 2001, str. 14.


3 – I. Lirola Delgado, Libre circulación de personas y Unión europea, Ed. Civitas, Madryt 1994, str. 61, stwierdza, że w ramach procesu integracji europejskiej, ze względu na jego własną dynamikę i zwiększenie jego politycznego znaczenia, zwiększył się zasięg zasady swobodnego przepływu osób poprzez poszerzenie podmiotowego zakresu zastosowania prawa wspólnotowego na nowe stany faktyczne. To poszerzenie zakresu zastosowania jest efektem procesu, którego założeniem jest szeroka interpretacja potencjalnej treści pojęcia wolności gospodarczej, procesu długiego, usianego przeszkodami i często pełnego sprzeczności.


4 – Czwarty raport Komisji dotyczący obywatelstwa Unii (1 maja 2001 r. – 30 kwietnia 2004 r.) [COM (2004) 695 wersja ostateczna], pkt 4.


5 – Deklaracja nr 2 w sprawie obywatelstwa państwa członkowskiego załączona do Aktu Końcowego Traktatu ustanawiającego Unię Europejską (Dz.U. 1999, C 191, str. 9).


6 – Dz.U. 2000, C 364, str. 1.


7 – Artykuły 12 ust. 2 i art. 15 ust. 2, jak również, w Rozdziale V zatytułowanym „Prawa obywateli”, art. 39 ust. 1, art. 40, 42, 43, 44, 45 ust. 1 i art. 46.


8 – Dz.U. L 317, str. 59. Dyrektywa ta, podobnie jak dyrektywa Rady 90/364/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie pobytu i dyrektywa Rady 90/365/EWG w sprawie prawa pobytu pracowników i osób prowadzących działalność na własny rachunek, które zakończyły działalność zawodową (Dz.U. L 180, str. 26 i 28) stanowiły odpowiedź ustawodawcy europejskiego na poszerzenie pojęcia swobody przemieszczania się zaproponowanego przez Trybunał, „instytucję zmierzającą do głębszej integracji, która interpretując Traktatu Rzymski, niejednokrotnie daje silny impuls do uwolnienia się od czysto ekonomicznego podejścia do Wspólnoty”, V. Abellán Honrubia, i B. Vilá Costa, Lecciones de Derecho comunitario europeo, Ed. Ariel, Barcelone 1993, str. 191.


9 – Dyrektywa ta zmienia rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchyla dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG (Dz.U. L 158, str. 77, sprostowanie opublikowane w Dz.U. 2004, L 229, str. 35).


10 – Nowa wersja ustawy opublikowana dnia 6 czerwca 1983 r. BGBl. I, str. 645; zmieniona po raz ostatni ustawą z dnia 22 września 2005 r., BGBl. I, str. 2809.


11 – Punkty 12–44 uwag pisemnych przedstawionych przez Zjednoczone Królestwo. Świadczenia przyznane przez państwo przyjmujące zostały przedstawione podczas rozprawy: zwolnienie z wpisowego, pożyczka rzędu 4 400 funtów szterlingów rocznie oraz środki na zakup podręczników i pokrycie innych kosztów.


12 – Miasto znajdujące się około 70 km od Bonn i 35 km od Akwizgranu.


13 – Miejscowość znajdująca się 9 km od granicy niemieckiej i 47 km od Düren.


14 – T. Morus, Utopia, w przekł. K. Abgarowicza, PIW, Poznań 1947, rozdział zatytułowany „System nauk”, str. 75.


15 – Bakałarz Samson Carrasco, który pod przybranymi imionami Rycerz Zwierciadeł i Rycerz Białego Miesiąca stoczył wiele walk z Don Kichotem, odbył swe studia właśnie w Salamance, gdzie poznał pierwszą część przygód słynnego hidalgo, z których – po swym powrocie do Manczy, miasta, w którym obaj mieszkali – zdał mu dokładną relację na początku drugiej części (Miguel de Cervantes Saavedra, Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy, w przekł. A.L. Czerny i Z. Czerny, PIW, Warszawa 1998, część II, rozdział 2).


16 – W 1516 r. zadedykował swe dzieło Institutio Principis Christiani temu, który wówczas znany był jako Karol z Gandawy.


17 – Stefan Zweig napisał znakomitą biografię, Erasmo de Rotterdam: triunfo y tragedia de un humanista, Ed. Paidos Ibérica, Barcelona 2005.


18 – M. Flory, „Le mythe d’Érasme” w L’Europe et le droit, Mélanges en hommage à Jean Boulouis, Ed. Dalloz 1991, str. 258.


19 – Jest dostępna na stronie internetowej http://ec.europa.eu/education/policies/educ/bologna/bologna_en.html. Poprzedziła ją deklaracja z Sorbony, podpisana 25 maja 1998 r. przez ministrów edukacji Francji, Niemiec, Włoch i Zjednoczonego Królestwa.


20 – Szkolnictwo wyższe obejmuje „każdego rodzaju studia, kształcenie oraz badania zapewniane na poziomie wyższym przez instytucję uniwersytecką lub inny ośrodek kształcenia uznany za uczelnię wyższą przez właściwe władze państwa”, Światowa deklaracja UNESCO „Szkolnictwo wyższe w XXI w.: od wizji do działania” przyjęta 9 października 1998 r. na międzynarodowej konferencji zorganizowanej pod auspicjami UNESCO, dostępna na stronie internetowej http://www.unesco.org/education/educprog/wche/declaration_spa.htm.


21 – Jak np. Rezolucja Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich połączonych w Radzie z dnia 14 grudnia 2000 r. w sprawie planu działania na rzecz mobilności (Dz.U. C 371, str. 4); zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 lipca 2001 r. w sprawie mobilności we Wspólnocie studentów, osób uczących się, wolontariuszy, nauczycieli i osób prowadzących szkolenia (Dz.U. L 215, str. 30); Rezolucja Rady z dnia 3 czerwca 2002 r. w sprawie umiejętności i mobilności (Dz.U. C 162, str. 1) lub Europejska Karta na rzecz jakości mobilności, załączona do zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie mobilności ponadnarodowej we Wspólnocie w celach edukacji i kształcenia [COM(2005) 450 wersja ostateczna]; ponadto tematy te są poruszone jako jeden z trzynastu celów programu prac „Edukacja i kształcenie 2010” przyjętego przez Radę Europejską w Barcelonie w 2002 r.


22 – „Będziesz żyć w kraju odległym, nie w przestrzeni, ale przez swe obyczaje i idee”. W ten właśnie sposób André Maurois rozpoczyna swe dzieło „Conseils à un jeune Français partant pour l’Angleterre” [Rady dla młodego Francuza odjeżdżającego do Anglii] (A. Maurois, Obras completas, tom IV, Ed. Plaza y Janés, Barcelona 1967, str. 1035).


23 – Przeszkody te zostały przeanalizowane w Zielonej Księdze Komisji „Edukacja – Kształcenie – Badania: przeszkody dla mobilności” [COM (1996) 462 wersja ostateczna].


24 – Początkowo bardzo skromny, ponieważ w pierwszym roku funkcjonowania stypendia przyznano zaledwie 3 244 studentom, program ten objął 144 032 osoby w 2005 r., a w ciągu 20 lat funkcjonowania stypendia przyznano ponad 1,5 mln studentów (źródło: http://ec.europa.eu/education/news/erasmus20_en.html.


25 – B. Calvo Pérez, „Perspectiva europea de la educación superior. Carácter transversal y redes universitarias (internacionalización, movilidad y redes)”, w El carácter transversal en la educación universitaria, pod red. F. Michavila i J. Martíneza, Madryt 2002, str. 33, wylicza wady systemu Socrates-Erasmus, stawiając na czele niewielką wysokość stypendiów i dodając, iż są to „stypendia dla bogatych” oraz, że „stanowią one formę finansowania regresywnego”.


26 – Wyrok z dnia 20 września 2001 r. w sprawie C‑184/99, Rec. str. I‑6193.


27 – Wyrok z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C‑224/98, Rec. str. I‑6191.


28 – Wyrok z dnia 15 marca 2005 r. w sprawie C‑209/03, Zb.Orz. str. I‑2119.


29 – Wyrok z dnia 13 lutego 1985 r. w sprawie 293/83, Rec. str. 593.


30 – Wyrok z dnia 2 lutego 1988 r. w sprawie 24/86, Rec. str. 379.


31 – Wyrok z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 39/86, Rec. str. 3161.


32 – Wyrok z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 197/86, Rec. str. 3205.


33 – Traktat ten wprowadził obywatelstwo Unii w traktacie WE, do którego dodano również, w tytule VII części trzeciej, rozdział 3 poświęcony edukacji, kształceniu zawodowemu i młodzieży (art. 149 WE i 150 WE).


34 – Wyrok z dnia 27 marca 1985 r. w sprawie 249/83, Rec. str. 973.


35 – Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, str. 2).


36 – W pkt 40 wyroku z dnia 25 maja 2000 r. w sprawie C‑424/98 Komisja przeciwko Włochom, Rec. str. I‑4001 opisano w sposób szczegółowy przyczyny tych różnic.


37 – Wyroki z dnia 20 czerwca 1985 r. w sprawie 94/84 Deak, Rec. str. 1873, pkt 27 i z dnia 12 września 1996 r. w sprawie C‑278/94 Komisja przeciwko Belgii, Rec. str. I‑4307, pkt 25.


38 – J. Borja, G. Dourthe, i V. Peugeot, La Ciudadanía Europea, Ed. Península, Barcelona 2001, str. 37, tłumaczą aktualny sens tego pojęcia jako konieczność stworzenia między członkami pewnych społeczności „pewnego typu »tożsamości«, w której oni się rozpoznają i która pozwala poczuć się częścią jej istoty, ponieważ ten rodzaj społeczności wykazuje wyraźnie symptomy deficytu przynależności […] do ogółu wspólnoty, przynależności, bez której niemożliwe jest wspólne podjęcie stojących przed wszystkimi wyzwań”.


39 – Wyrok z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie C‑85/96, Rec. str. I‑2691.


40 – Wyroki z dnia 5 czerwca 1997 r. w sprawach C‑64/96 i C‑65/96 Uecker i Jacquet, Rec. str. I‑3171, pkt 23; z dnia 2 października 2003 r. w sprawie C‑148/02 Garcia Avello, Rec. str. I‑11613, pkt 26 i z dnia 26 października 2006 r. w sprawie C‑192/05 Tas-Hagen i Tas, Zb.Orz. str. I‑10451, pkt 23.


41 – Wyrok z dnia 22 listopada 1998 r. w sprawie C‑274/96 Bickel i Franz, Rec. str. I‑7637, pkt 15 i 16 i ww. wyroki w sprawach Grzelczyk, pkt 33, D’Hoop, pkt 29 i Bidar, pkt 33.


42 – Wyroki z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑224/02 Pusa, Rec. str. I‑5763, pkt 19 i 20; z dnia 18 lipca 2006 r. w sprawie C‑406/04 De Cuyper, Zb.Orz. str. I-6947, pkt 39, i ww. wyroki w spawach D’Hoop, pkt 34 i Tas-Hagen i Tas, pkt 27, 30 i 31.


43 – Wyrok z dnia 7 września 2004 r. w sprawie C‑456/02 Tojani, Zb.Orz. str. I‑7573, którego pkt 30–36 dotyczą art. 18 WE, a pkt 39–44 – art. 12 WE. W opinii przedstawionej w sprawie De Cuyper rzecznik generalny Geelhoed słusznie zauważył, że do tego, aby art. 18 WE miał zastosowanie, nie jest konieczne ustalenie istnienia dyskryminacji (pkt 104), natomiast istotne jest ustalenie, czy zaistniała przeszkoda dla swobodnego przepływu oraz czy może być ona uzasadniona (pkt 108). W rzeczywistości w wyrokach w sprawach De Cuyper oraz Tas-Hagen i Tas pojawia się jedynie art. 18 WE.


44 – Wyrok z dnia 17 września 2002 r. w sprawie C‑413/99, Rec. str. I‑7091.


45 – Pogląd ten zyskał również poparcie w doktrynie: A. Dorrego de Carlos, „La libertad de circulación de personas: del Tratado de Roma al Tratado de la Unión europea”, w opracowaniu pod redakcją J.M. Gila-Roblesa, Los derechos del europeo, Incipit, Madryt 1993, str. 30; zob. również A. Mattera, „La liberté de circulation et de séjour des citoyens européens et l’applicabilité directe de l’article 8 A du traité CE”, w Mélanges en hommage à Fernand Schockweiler, pod redakcją Gila Carlosa Rodrígueza Iglesiasa, Ola Due, Romaina Schintgena i Charlesa Elsena, Baden-Baden 1999, str. 413 i nast.


46 – Twierdzenie to zostało powtórzone w wyrokach z dnia 19 października 2004 r. w sprawie C‑200/02 Zhu i Chen, Zb.Orz. str. I‑9925, pkt 26; z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie C‑408/03 Komisja przeciwko Belgii, Zb.Orz. str. I‑2647, pkt 34, i w ww. wyroku w sprawie Trojani, pkt 31. Znalazło ono również swe odzwierciedlenie w motywie jedenastym dyrektywy 2004/38.


47 – Komunikat Rady „Program haski: umocnienie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii Europejskiej”, tytuł III, pkt 1.1 (Dz.U. 2005, C 53, str. 1). A.J. Adrián Arnáiz, „Algunas consideraciones sobre la ciudadanía de la Unión Europea y la Conferencia Intergubernamental de 1996 para la reforma del Tratado de Maastricht”, Revista de Estudios Europeos, nr 11, wrzesień-grudzień 1995, Madryt, str. 59, określa swobodę przemieszczania się jako „prawo o złożonej naturze polityczno-ekonomicznej, ponieważ ma ona na celu, z jednej strony, pełną realizację wspólnego rynku, a z drugiej strony, wzmocnienie poczucia przynależności do Unii Europejskiej”.


48 – W odniesieniu do swobody przedsiębiorczości zob. wyrok z dnia 29 lutego 1996 r. w sprawie C‑193/94 Skanavi i Chryssanthakopoulos, Rec. str. I‑929, pkt 22, a w odniesieniu do swobodnego przepływu pracowników zob. wyroki z dnia 26 listopada 2002 r. w sprawie C‑100/01 Oteiza Olazabal, Rec. str. I‑10981, pkt 26 i z dnia 23 marca 2004 r. w sprawie C‑138/02 Collins, Rec. str. I‑2703, pkt 55 i z dnia 15 września 2005 r. w sprawie C‑258/04 Ioannidis, Zb.Orz. str. I‑8275, pkt 37.


49 – Wyżej wymienione wyroki w sprawach D’Hoop, pkt 38 i Collins, pkt 67.


50 – Wyżej wymienione wyroki w sprawach Bickel i Franz, pkt 27, D’Hoop, pkt 36, Collins, pkt 66, Bidar, pkt 54, De Cuyper, pkt 40 oraz Tas-Hagen i Taz, pkt 33.


51 – J.L. Gil Ibañez, „El régimen de becas y ayudas al estudio” w opracowaniu zbiorowym Aspectos administrativos del derecho a la educación. Especial consideración de las universidades públicas, Manuales de Formación Continuada, nr 16, Consejo General del Poder Judicial, Madryt 2001, str. 221–226.


52 – Wyroki z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑387/01 Weigel, Rec. str. I‑4981, pkt 55, z dnia 15 lipca 2004 r. w sprawie C‑365/02 Lindfors, Zb.Orz. str. I‑7183, pkt 34 i z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawie C‑403/03 Schemp, Zb.Orz. str. I‑6421, pkt 45.


53 – J. Bhabha krytykuje zastrzeżenie poczynione na rzecz krajowych porządków prawnych i podnosi brak jednolitej procedury nabycia obywatelstwa Unii Europejskiej, przez co pojęcie to jest w pewnym sensie niespójne i różnie interpretowane w zależności od państwa: nie opiera się ono bowiem na wspólnej platformie kryteriów przynależności (Pertenecer a Europa: ciudadanía y derechos posnacionales, dostępne na stronie internetowej http://www.unesco.org/issj/rics159/bhabhaspa.html). Doktryna usiłuje tłumaczyć różnicę między przynależnością państwową a obywatelstwem, przypisując temu drugiemu poczucie przynależności do wspólnoty szerszej niż państwo, posiadającej odrębną władzę polityczną, a temu pierwszemu pojęcie sytuacji prawnej wynikającej z relacji między osobą i państwem (C. Jiménez Piernas, „La protección diplomática y consular del ciudadano de la Unión europea”, Revista de Instituciones Europeas, tom 20, 1993, str. 9–49; P. Jiménez de Parga Maseda, El derecho a la libre circulación de las personas físicas en la Europa comunitaria – Desde el Acta Única al Tratado de la Unión Europea, Tecnos, Madryt 1994, str. 184 i 185).


54 – W pkt 24 opinii przedstawionej w sprawie, w której zapadł wyrok z dnia 26 stycznia 1999 r. C‑18/95 Terhoeve, Rec. str. I-345 zaznaczyłem, że możliwość powoływania prawa Unii wobec swego własnego państwa została przyjęta w wyrokach z dnia 7 lutego 1979 r. w sprawie 115/78 Knoors, Rec. str. 399, pkt 24; z dnia 3 października 1990 r. w sprawie C‑61/89 Bouchoucha, Rec. str. I‑3551, pkt 13; z dnia 31 marca 1993 r. w sprawie C‑19/92 Kraus, Rec. str. I‑1663, pkt 15 i 16; z dnia 23 lutego 1994 r. w sprawie C‑419/92 Scholz, Rec. str. I‑505, pkt 9 i z dnia 27 czerwca 1996 r. w sprawie C‑107/94 Asscher, Rec. str. I‑3089. W pkt 25 tejże opinii zauważyłem, że Trybunał zadeklarował w wyroku z dnia 6 października 1981 r. w sprawie 246/80 Broekmeulen, Rec. str. 2311, pkt 20, że „swoboda przemieszczania się, swoboda przedsiębiorczości i swoboda świadczenia usług [...] nie byłyby w pełni osiągnięte, jeżeli państwa członkowskie mogłyby odmówić ochrony wynikającej z przepisów prawa wspólnotowego tym spośród swych obywateli, którzy skorzystali z ułatwień istniejących w dziedzinie przemieszczania się i prowadzenia działalności gospodarczej”.


55 – Opinie w sprawach, w których zapadły wyroki z dnia 17 czerwca 1997 r. C‑65/95 i C‑111/95 Shingara i Radiom, Rec. str. I‑3343, pkt 34 i z dnia 16 września 2004 r. C‑386/02 Baldinger, Zb.Orz. str. I‑8411, pkt 25, w których Trybunał nie wypowiedział się w przedmiocie art. 18 WE.


56 – W podobny sposób art. 150 WE reguluje kwestię kształcenia zawodowego.


57 – Artykuł II‑74 Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy.


58 – Wyrok z dnia 11 stycznia 2007 r. w sprawie C‑40/05 Lyyski, Zb.Orz. str. I‑99, pkt 39.


59 – Wyroki z dnia 7 lipca 1992 r. w sprawie C‑295/90 Parlament przeciwko Radzie, Rec. str. I‑4193, pkt 15; z dnia 1 lipca 2004 r. w sprawie C‑65/03 Komisja przeciwko Belgii, Zb.Orz. str. I‑6427, pkt 25; z dnia 7 lipca 2005 r. w sprawie C‑147/03 Komisja przeciwko Austrii, Zb.Orz. str. I‑5969, pkt 32 oraz ww. wyroki w sprawach Gravier, pkt 25, Blaizot i in., pkt 11 i Lyyski pkt 28.


60 – Wyrok z dnia 27 września 1998 r. w sprawie 42/87 Komisja przeciwko Belgii, Rec. str. 5445, pkt 7 i 8; podobnie ww. wyroki w sprawach Blaizot i in., pkt 15–20, Komisja przeciwko Austrii, pkt 33 i Lyyski, pkt 29.


61 – W opinii przedstawionej w sprawie Bidar rzecznik generalny Geelhoed wyraził swe wątpliwości co do tego, czy stypendia pokrywające koszty utrzymania studentów powinny pozostać poza zakresem zastosowania prawa wspólnotowego (pkt 49 i podobne).


62 – W odniesieniu do swobodnego przepływu osób zob. wyroki z dnia 29 października 1998 r. w sprawach C‑193/97 i C‑194/97 De Castro Freitas i Escallier, Rec. str. I‑6747, pkt 23; z dnia 3 października 2000 r. w sprawie C‑58/98 Corsten, Rec. str. I‑7919, pkt 31; z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C‑294/00 Gräbner, Rec. str. I‑6515, pkt 26 oraz ww. wyrok w sprawie Tas-Hagen i Tas, pkt 22.


63 – Wyroki z dnia 31 stycznia 1984 r. w sprawie 286/82 i 26/83 Luisi i Carbone, Rec. str. 377, pkt 16 i z dnia 16 maja 2006 r. w sprawie C‑372/04 Watts, Zb.Orz. str. I‑4325, pkt 87.


64 – Wyroki z dnia 4 października 1991 r. w sprawie C‑159/90 Society for the Protection of Unborn Children Ireland, Rec. str. I‑4685, pkt 18 i ww. wyrok w sprawie Watts, pkt 86.


65 – Wyroki z dnia 17 grudnia 1981 r. w sprawie 279/80 Webb, Rec. str. 3305, pkt 10; z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑158/96 Kholl, Rec. str. I‑1931, pkt 20 i z dnia 12 lipca 2001 r. w sprawie C‑157/99 Smits i Peerbooms, Rec. str. I‑5473, pkt 54.


66 – Wyroki z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie C‑92/01 Stylianakis, Rec. str. I‑1291, pkt 18; z dnia 16 grudnia 2004 r. w sprawie C‑293/03 My, Zb.Orz. str. I‑12013, pkt 33 oraz ww. wyroki w sprawach Skanavi i Chryssanthakopoulos, pkt 22, Oteiza Olazábal, pkt 26 i Ioannidis, pkt 37.


67 – W odpowiedziach udzielonych na pytania, które postawiłem w związku z tą kwestią na rozprawie, zwrócono uwagę na to, że każdy przypadek powinien być oceniany osobno oraz że zasugerowana analiza powinna być przeprowadzona ostrożnie.


68 – Odpowiednio pkt 32 i 36 postanowień, które dały początek sprawom C‑11/06 i C‑12/06.


69 – Podczas rozprawy przedstawiciel rządu niemieckiego wymijająco odpowiedział na pytanie dotyczące istnienia w jego kraju kierunków studiów wybranych przez skarżące.


70 – Jak miało to miejsce w przypadku zakładów zawieranych za pośrednictwem Internetu: zob. wyroki z dnia 21 października 1999 r. w sprawie C‑67/98 Zenatti, Rec. str. I‑7289; z dnia 6 listopada 2003 r. w sprawie C‑243/01 Gambelli i in., Rec. str. I‑13031 i z dnia 6 marca 2007 r. w sprawach C‑338/04, C‑359/04 i C‑360/04 Placanica i in., Zb.Orz. str. I‑1891. W wyroku w sprawie Zenatti Trybunał stwierdził, że postanowienia traktatu odnoszące się do swobody świadczenia usług nie stoją na przeszkodzie przepisom zastrzegającym na rzecz określonych organów prawo do zbierania zakładów wzajemnych na imprezy sportowe, takim jak przepisy włoskie, pod warunkiem że są one uzasadnione celami polityki społecznej, zmierzającej do ograniczenia szkodliwych skutków tego rodzaju działalności i że nałożone przez te przepisy ograniczenia są proporcjonalne do zamierzonego celu. W sprawie Gambelli i in. Trybunał sprecyzował poprzedni wyrok, stwierdzając, że „uregulowania krajowe zakazujące pod groźbą sankcji karnej prowadzenia działalności w zakresie zbierania, przyjmowania, rejestracji i przekazywania ofert zakładów wzajemnych, w szczególności na imprezy sportowe, bez koncesji lub zezwolenia wydawanego przez dane państwo członkowskie, stanowią ograniczenie swobody przedsiębiorczości i swobody świadczenia usług, o których mowa w art. 43 WE i art. 49 WE”, przy czym przekazał jednocześnie sądowi odsyłającemu zadanie sprawdzenia, czy tego rodzaju regulacja, w świetle warunków jej zastosowania, może być uznana za uzasadnioną i czy ograniczenia przez nią wprowadzone nie są nadmierne w stosunku do zamierzonych celów. Problemy, jakie wywołało wykonanie tego zadania, zmusiły Trybunał do przeprowadzenia tej oceny samodzielnie w sprawie Placanica i in.


71 – Punkt 37 postanowienia odsyłającego w sprawie C‑11/06.


72 – Punkt 18 uwag przedstawionych przez rząd fiński, który przytacza art. 1 ust. 2 i ust. 4. Opintotukilaki (ustawy o wspieraniu kształcenia).


73 – Nie podzielam zdania Bezirksregierung Köln, zgodnie z którym po rozpoczęciu nauki prawidłowe wykorzystanie udzielonego stypendium byłoby pewniejsze; taki argument opowiadałby się również za przyznaniem pomocy przy zakończeniu studiów.


74 – Zgodnie z art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 „państwo członkowskie nie jest zobowiązane do przyznania uprawnienia do pomocy społecznej w ciągu pierwszych trzech miesięcy pobytu [...] ani nie jest zobowiązane – przed nabyciem prawa stałego pobytu – do udzielenia pomocy dla pokrycia kosztów utrzymania w czasie studiów, włącznie z kształceniem zawodowym [...]”.


75 – Punkt 41 postanowienia odsyłającego w sprawie C‑12/06.


76 – Sprawa C‑212/05. Wyrok w tej sprawie jeszcze nie zapadł.


77 – Podczas rozprawy wyraźnie wyjaśniono, że w Zjednoczonym Królestwie stypendia zagraniczne nie są w ogóle brane pod uwagę, ale za to w Niemczech, na mocy § 21 ust. 3 BAföG podlegają one kompensacji, bez względu na ich źródło pochodzenia.


78 – Ryzyko kumulowania świadczeń pojawia się nie tylko w kontekście pomocy udzielanej przez państwo pochodzenia i państwo przyjmujące, lecz również na innych poziomach, jako że istnieją różne, przedstawione powyżej możliwości uzależnione od źródła finansowania (środki prywatne, krajowe, europejskie).


79 – Wyrok z dnia 6 listopada 2003 r. w sprawach C‑413/01 Ninni-Orasche, Rec. str. I‑13187, pkt 36 i ww. wyrok w prawie Lair, pkt 43.