OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PAOLA MENGOZZIEGO
przedstawiona w dniu 19 lipca 2012 r.(1)
Sprawa C‑286/11 P
Komisja Europejska
przeciwko
Tomkins plc
Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Europejski rynek złączy miedzianych i ze stopów miedzi – Grzywny – Odpowiedzialność solidarna spółki dominującej za działania jej spółki zależnej – Zasada ne ultra petita – Kwalifikacja skargi w pierwszej instancji – Nieograniczone prawo orzekania przez Sąd – Uwzględnienie wszystkich okoliczności faktycznych – Przestrzeganie zasady kontradyktoryjności
I – Wprowadzenie
1. W drodze rozpatrywanego odwołania Komisja Europejska wnosi o uchylenie wyroku Sądu z dnia 24 marca 2011 r. w sprawie Tomkins przeciwko Komisji(2) (zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”), w którym Sąd stwierdził częściową nieważność decyzji Komisji z dnia 20 września 2006 r. dotyczącej postępowania przewidzianego w art. 81 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską oraz w art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/F/38.121 – Złącza)(3) (zwanej dalej „sporną decyzją”) w sprawie kartelu, który miał miejsce między dniem 31 grudnia 1988 r. i dniem 1 kwietnia 2004 r., polegającego na ustalaniu cen oraz kwot zniżek i rabatów, wprowadzaniu mechanizmów koordynacji podwyżek cen, przydziale klientów i wymianie informacji handlowych na europejskim rynku złączy miedzianych, w szczególności ze stopów miedzi, i zmniejszył kwotę grzywny nałożonej na Tomkins plc (zwaną dalej „Tomkins”), do zapłaty której spółka ta była zobowiązana solidarnie wraz ze swoją spółką zależną Pegler Ltd (zwaną dalej „Pegler”).
2. Odnosząc się wprost do sprawy Pegler przeciwko Komisji(4), zakończonej wyrokiem z tego samego dnia dotyczącym skargi wniesionej przez spółkę zależną spółki Tomkins, w którym Sąd stwierdził nieważność art. 1 spornej decyzji w zakresie, w jakim wspomniany artykuł stanowi, że Pegler uczestniczyła w naruszeniu w okresie od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r., oraz zmniejszył kwotę nałożonej na nią grzywny z 5,25 mln EUR do 3,4 mln EUR, Sąd zbadał skutki wspomnianego wyroku dla spółki dominującej Tomkins.
3. Pomimo tego, że Tomkins kwestionowała jedynie udział Pegler w naruszeniu w okresie przed dniem 7 lutego 1989 r. (a nie, jak twierdziła Pegler, do dnia 29 października 1993 r.), Sąd orzekł, że odpowiedzialność Tomkins jako spółki dominującej, która bezpośrednio nie uczestniczyła w kartelu, nie może być większa niż odpowiedzialność ponoszona przez jej spółkę zależną Pegler. Uznając, iż przedmiotem wniesionej skargi o stwierdzenie nieważności są takie same żądania jak żądania skargi wniesionej jednocześnie przez spółkę Pegler, unikając wszelkiego naruszenia zasady ne ultra petita, w pkt 1 sentencji zaskarżonego wyroku Sąd stwierdził również nieważność art. 1 spornej decyzji w zakresie, w jakim dotyczy on okresu od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r. oraz spółki Tomkins, a w pkt 2 sentencji zmniejszył grzywnę nałożoną na tę spółkę do kwoty 4,25 mln EUR, w ramach której to kwoty odpowiedzialność za zapłatę 3,4 mln EUR miała być poniesiona solidarnie z Pegler.
4. Na poparcie odwołania Komisja przedstawia pięć zarzutów dotyczących, odpowiednio, naruszenia przez Sąd zasady ne ultra petita, błędnego ustalenia, że skargi spółki dominującej Tomkins i jej spółki zależnej Pegler miały ten sam przedmiot, nieuwzględnienia przez Sąd okoliczności, że Tomkins była częścią przedsiębiorstwa, które przyznało, iż popełniło naruszenie, braku uzasadnienia i sprzeczności zawartych w zaskarżonym wyroku i wreszcie naruszenia zasady kontradyktoryjności oraz prawa do sprawiedliwego procesu.
5. Tomkins wnosi o oddalenie odwołania.
6. W odpowiedzi na pytania pisemne zadane przez Trybunał strony udzieliły odpowiedzi w wyznaczonych terminach. Zostały one również wysłuchane podczas rozprawy w dniu 2 maja 2012 r.
II – Analiza
7. Na wstępie od razu chciałbym wyjaśnić, że moim zdaniem zarzut drugi przedstawiony w odwołaniu przez Komisję powinien zostać uwzględniony, co prowadziłoby do częściowego stwierdzenia nieważności zaskarżonego wyroku. Uważam bowiem, że Sąd niesłusznie zakwalifikował żądanie przedstawione przez Tomkins w pierwszej instancji jako skargę o stwierdzenie nieważności mającą ten sam przedmiot co skarga wniesiona równolegle przez jej spółkę zależną Pegler. W pierwszej kolejności zbadam więc ten zarzut odwołania. Dla mojej oceny niezbędne jest przede wszystkim wyjaśnienie zarzutów przedstawionych przez Tomkins sądowi pierwszej instancji oraz przebiegu postępowania przed tym sądem.
A – W przedmiocie zarzutu drugiego zawartego w odwołaniu, dotyczącego błędnego ustalenia, że skarga spółki dominującej Tomkins i skarga jej spółki zależnej Pegler miały ten sam przedmiot
8. Przede wszystkim należy przypomnieć, że w art. 1 spornej decyzji Komisja stwierdziła, iż spółki Pegler i Tomkins uczestniczyły w naruszeniu art. 81 WE w okresie od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 22 marca 2001 r. W związku z tym w art. 2 lit. h) tej decyzji Komisja nałożyła na nie grzywnę w wysokości 5,25 mln EUR, za której zapłatę spółka dominująca Tomkins i spółka zależna Pegler były odpowiedzialne solidarnie.
9. Pegler i Tomkins wniosły do Sądu osobne skargi na sporną decyzję.
10. Bezsporne jest, że w zakończonej ww. wyrokiem sprawie Pegler przeciwko Komisji Sądowi zostały przedstawione żądania skargi zmierzające do uzyskania stwierdzenia nieważności spornej decyzji i, tytułem ewentualnym, zmniejszenia kwoty grzywny nałożonej na Pegler.
11. Przypominam, że we wniesionej w dniu 15 grudnia 2006 r. skardze na sporną decyzję Tomkins wniosła natomiast o stwierdzenie nieważności tej decyzji oraz o obniżenie kwoty grzywny nałożonej na nią przez Komisję w art. 2 lit. h) spornej decyzji. Na poparcie swojej skargi Tomkins przedstawiła cztery zarzuty, z których trzy pierwsze dotyczyły kwestii możliwości przypisania Tomkins zachowania Pegler noszącego znamiona naruszenia. Czwarty zarzut dotyczył „naruszenia prawa i błędów faktycznych przy obliczeniu grzywny”(5). Zarzut ten został podzielony na dwie części. Pierwsza część dotyczyła błędu w ocenie w odniesieniu do opartego na wielkości obrotów Tomkins zwiększenia kwoty grzywny w celu odstraszenia. Część druga dotyczyła błędu Komisji w określeniu czasu trwania uczestnictwa Pegler w naruszeniu.
12. Jak zostało przedstawione w pkt 23 zaskarżonego wyroku, w dniu 22 grudnia 2009 r. Tomkins wycofała pierwszy, drugi i trzeci zarzut, a także część pierwszą zarzutu czwartego.
13. W rezultacie Sąd miał do rozpatrzenia jedynie część drugą zarzutu czwartego, dotyczącą wprawdzie błędu w określeniu czasu trwania naruszenia, ale wpisującą się w ramy zarzutu dotyczącego zmniejszenia kwoty grzywny nałożonej na Tomkins.
14. Według mnie Sąd nie mógł zatem uznać, po częściowym wycofaniu przez Tomkins podnoszonych przez nią zarzutów, że nadal ma do rozpatrzenia skargę o stwierdzenie nieważności dotyczącą stwierdzenia naruszenia, o którym była mowa w art. 1 spornej decyzji. Powinien był natomiast wziąć pod uwagę okoliczność, że żądania Tomkins dotyczące stwierdzenia nieważności tego artykułu spornej decyzji od tej pory nie były już poparte zarzutami i że niezależnie od wszystkiego żądanie Tomkins, zgodnie z art. 229 WE oraz art. 31 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 traktatu(6), ograniczało się do wezwania Sądu do wykonania nieograniczonego prawa orzekania w przedmiocie kwoty grzywny nałożonej przez Komisję w art. 2 lit. h) spornej decyzji.
15. Taka kwalifikacja żądania Tomkins w pierwszej instancji, której powinien był dokonać Sąd, była nie tylko możliwa, ale i konieczna.
16. Po pierwsze, nie istniała żadna przeszkoda natury procesowej do tego, aby Sąd ograniczył się do stwierdzenia, że po wycofaniu przez Tomkins większości jej zarzutów żądanie to dotyczyło wyłącznie wezwania Sądu, aby skorzystał ze swojego uprawnienia do zmiany kwoty grzywny.
17. Traktat WE nie przewiduje wprawdzie jako odrębnego rodzaju skargi „skargi w trybie nieograniczonego prawa orzekania”, a zatem wydaje się, że uzależnia wykonywanie nieograniczonego prawa do orzekania od zachowania terminu złożenia skargi o stwierdzenie nieważności(7). Wobec powyższego żądanie zmiany decyzji wniesione po upływie tego terminu jest niedopuszczalne.
18. Niemniej jednak w niniejszej sprawie nie ulega wątpliwości, że przy wniesieniu skargi do Sądu przez Tomkins w dniu 15 grudnia 2006 r. został zachowany termin określony w art. 230 WE, zanim spółka ta nie wycofała swoich zarzutów opartych na niezgodności z prawem art. 1 spornej decyzji.
19. Ponadto po wycofaniu przez Tomkins większości podniesionych przez nią zarzutów Sąd nie mógł w żaden sposób stwierdzić niedopuszczalności określonego w ten sposób żądania Tomkins zarówno dlatego, że dopuszczalność skargi należy oceniać w momencie jej wnoszenia(8), jak i dlatego, że przede wszystkim ze względu na szybkość postępowania jest niezgodne z zasadą dobrej administracji wymiarem sprawiedliwości stwierdzenie niedopuszczalności wniosku po wycofaniu przez stronę części zarzutów uzasadniających jej żądania.
20. Ponadto orzecznictwo wymienia sytuacje, w których Sąd rozpatrywał żądania zmiany zaskarżonych aktów niezależnie od wszelkich skarg o stwierdzenie nieważności, przy czym sądy Unii nie widziały przeszkód, aby rozstrzygnąć w przedmiocie zasadności tego żądania(9).
21. Po drugie, okoliczność, że przedstawiona przed Sądem przez Tomkins część druga zarzutu czwartego odnosiła się do błędu w określeniu czasu trwania naruszenia, nie oznacza, iż zawierała ona, poza uwagami krytycznymi dotyczącymi obliczenia kwoty grzywny, żądanie stwierdzenia nieważności art. 1 spornej decyzji z powodu naruszenia art. 81 WE.
22. Prawdą jest z pewnością, że czas trwania naruszenia stanowi wspólny element stwierdzenia naruszenia na podstawie art. 81 WE i ustalenia kwoty grzywny, tak jak stanowi art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 1/2003.
23. Jednakże chociaż można zgodzić się, że wezwanie Sądu do unieważnienia stwierdzenia przez Komisję naruszenia art. 81 WE może oznaczać, choćby w sposób dorozumiany, żądanie uchylenia lub obniżenia kwoty grzywny ustalonej przez Komisję(10), odwrotne twierdzenie, moim zdaniem, nie wchodzi w grę. Gdyby bowiem należało przyjąć takie rozwiązanie, rozszerzyłoby ono nadmiernie określony przez strony zakres sporu.
24. Również w tej kwestii orzecznictwo wymienia różne sprawy, w których sądy Unii słusznie zbadały zarzuty dotyczące naruszenia prawa przy ocenie czasu trwania naruszenia wyłącznie w celu obniżenia kwoty grzywny, przy czym nie prowadziło to do dokonania oceny takich naruszeń w kontekście stwierdzenia naruszenia przez Komisję(11).
25. Wydaje mi się wprawdzie, choć nie mam co do tego pewności, że Sąd starał się dokonać spójnego rozstrzygnięcia w swoich dwóch wyrokach, mianowicie w zaskarżonym wyroku i w ww. wyroku w sprawie Pegler przeciwko Komisji. Wydaje się bowiem, że od momentu stwierdzenia nieważności art. 1 spornej decyzji w zakresie dotyczącym udziału Pegler w naruszeniu w okresie od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r.(12), Sąd nie wyobrażał sobie, aby mógł nie postąpić w taki sam sposób w odniesieniu do Tomkins, której odpowiedzialność jako spółki dominującej – według Sądu – nie mogła przewyższać odpowiedzialności spółki zależnej Pegler(13).
26. Takie starania, jakkolwiek mogłyby się wydawać słuszne, nie mogą jednak prowadzić do zniekształcenia skarg rozpatrywanych przez sąd pierwszej instancji. W szczególności, niezależnie od kierujących nim pobudek, nie powinien on wstępować w miejsce stron, próbując na przykład wypełniać luki w ich skargach lub eliminować w nich braki spójności z narażeniem pewności prawa innych stron oraz ryzykując arbitralnością swoich orzeczeń.
27. Po trzecie, jak wynika ze skargi do Sądu oraz jak to zostało potwierdzone przez Tomkins na rozprawie przed Trybunałem, okoliczność, że ta spółka wniosła o zmniejszenie kwoty grzywny w ramach drugiej części zarzutu czwartego, wystarcza do potwierdzenia wniosku, iż domagała się jedynie zastosowania przysługującego Sądowi nieograniczonego prawa orzekania.
28. Respektując żądania skargi, Sąd powinien był więc ograniczyć się do stwierdzenia, że wspomniana część zarzutu mogła jedynie poprzeć żądania Tomkins zmierzające do obniżenia kwoty grzywny nałożonej przez Komisję w art. 2 lit. h) spornej decyzji.
29. Ponadto, skoro wskutek wycofania większości swoich zarzutów Tomkins ograniczyła się do utrzymania pierwszej części zarzutu czwartego dotyczącej, przypominam, błędu w ocenie w odniesieniu do zwiększenia kwoty grzywny w celu odstraszenia, jest oczywiste, że Sąd mógł zinterpretować taki wniosek wyłącznie jako wezwanie do skorzystania z przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, bez wcześniejszego zbadania zgodności z prawem spornej decyzji w odniesieniu do stwierdzenia naruszenia art. 81 WE.
30. Z powyższego wynika, że – jak podniosła Komisja w drugim zarzucie odwołania – ponieważ przedmiot żądań Tomkins w sprawie T‑382/06 oraz przedmiot żądań Pegler w sprawie T‑386/06 nie są takie same, skarga Tomkins, po wycofaniu większości zarzutów, nie dotyczy już stwierdzenia nieważności art. 1 spornej decyzji.
31. Proponuję zatem Trybunałowi uchylenie pkt 1 sentencji zaskarżonego wyroku, w którym sam Sąd stwierdził nieważność art. 1 spornej decyzji w zakresie, w jakim dotyczy on okresu od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r. w odniesieniu do Tomkins.
32. Dlatego też nie jest konieczna ocena pozostałych zarzutów odwołania Komisji w zakresie, w jakim te zarzuty dotyczą uchylenia tego samego punktu sentencji zaskarżonego wyroku.
33. Należy je jednak zbadać, ponieważ Komisja również wzywa Trybunał do uchylenia pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku, w którym to Sąd zmniejszył wysokość grzywny nałożonej na Tomkins.
B – W przedmiocie pierwszego zarzutu odwołania dotyczącego naruszenia zasady ne ultra petita
34. W zarzucie pierwszym swojego odwołania Komisja podnosi, że grzywny nakładane na podmioty gospodarcze wchodzące w skład jednego przedsiębiorstwa mogą się różnić, nawet jeśli w przypadku określonej części tych grzywien obowiązuje odpowiedzialność solidarna. W związku z tym odpowiedzialność solidarna dwóch podmiotów tego samego przedsiębiorstwa nie ma znaczenia dla zastosowania zasady, zgodnie z którą sąd nie może orzekać ultra petita. Na rozprawie przed Trybunałem Komisja podtrzymała swoje stanowisko, zgodnie z którym zakaz orzekania ultra petita obejmuje również wykonywanie przez Sąd przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania.
35. Dodatkowo, zdaniem Komisji, Sąd naruszył prawo, orzekając w przedmiocie zarzutu dotyczącego długości trwania naruszenia bez zbadania przedstawionych przez samą Tomkins argumentów prawnych dotyczących daty rozpoczęcia naruszenia i zamiast tego ograniczając się do odwołania się do ww. wyroku wydanego w sprawie Pegler przeciwko Komisji.
36. Tomkins twierdzi, że Sąd wykonał jedynie przysługujące mu nieograniczone prawo orzekania w odniesieniu do sankcji, zgodnie z jego orzecznictwem, uwzględniając okoliczności faktyczne powołane przez strony postępowania. Tym samym, zdaniem Tomkins, Sąd nie naruszył zakazu orzekania ultra petita, a ponadto dysponuje możliwością uchylenia lub zmniejszenia grzywny.
37. Osobiście uważam, że zarzutu Komisji nie można uwzględnić z tego podstawowego powodu, że zasada ne ultra petita, która ogranicza uprawnienia sądu do orzekania w zakresie, w jakim został do tego formalnie wezwany przez strony postępowania, nie odgrywa praktycznie żadnej roli w kontekście wykonywania nieograniczonego prawa orzekania przysługującego sądom Unii na podstawie art. 229 WE(14).
38. Zgodnie bowiem z utrwalonym już orzecznictwem, poza zwykłą kontrolą zgodności sankcji z prawem pozwalającą jedynie na oddalenie skargi o stwierdzenie nieważności albo stwierdzenie nieważności zaskarżonego aktu, nieograniczone prawo orzekania upoważnia Sąd do zmiany zaskarżonego aktu, nawet jeżeli nie stwierdza jego nieważności, tj. do zastąpienia swoją oceną oceny dokonanej przez Komisję, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności faktycznych, w celu uchylenia, zmniejszenia lub zwiększenia kwoty nałożonej grzywny(15).
39. I tak w ww. wyroku w sprawie Groupe Danone przeciwko Komisji Trybunał odrzucił zarzut odwołania dotyczący domniemanego naruszenia przez Sąd zasady ne ultra petita w ramach dokonanej przez Sąd zmiany sposobu stosowania współczynnika w zakresie okoliczności łagodzących w braku jakichkolwiek żądań w tym zakresie, tylko dlatego, że w przypadku gdy zostaje mu przedłożona do rozważenia kwestia wysokości grzywny, w ramach stosowania art. 229 WE i rozporządzenia Rady nr 17 z dnia 6 lutego 1962 r., pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. [81] i [82] traktatu(16), które zostało zastąpione rozporządzeniem Rady (WE) nr 1/2003, Sąd jest uprawniony do uchylenia, zmniejszenia lub zwiększenia kwoty grzywny nałożonej przez Komisję(17).
40. Taka ocena jest zrozumiała, jeżeli funkcję przysługującego Sądowi nieograniczonego prawa orzekania rozumiemy jako dodatkową gwarancję dla przedsiębiorstw polegającą na maksymalnie intensywnej kontroli przez niezawisły i bezstronny sąd wysokości nakładanej na nie grzywny(18).
41. Taka kwalifikacja nieograniczonego prawa orzekania przysługującego Sądowi jako „dodatkowej gwarancji” została już potwierdzona przez Trybunał w ramach definiowania zakresu prawa do obrony przedsiębiorstw przed Komisją względem nakładanych grzywien(19).
42. W niniejszym kontekście może ona oznaczać jedynie, że poprzez zakwestionowanie wysokości grzywny przed Sądem, z pełną świadomością dokładnej kwoty ustalonej przez Komisję, przedsiębiorstwa mają możliwość podnoszenia wszelkich uwag krytycznych, zarówno jeśli chodzi o zgodność z prawem jak i o zasadność grzywny, w przedmiocie obliczenia jej kwoty przez Komisję, tak aby móc wpływać poprzez wszelkie zarzuty, poza ograniczeniami nierozerwalnie związanymi z kontrolą zgodności z prawem, na przekonania sądu w odniesieniu do odpowiedniej kwoty grzywny(20).
43. Aby zapewnić skuteczność tej funkcji dodatkowej gwarancji, zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 38 niniejszej opinii Sąd powinien być upoważniony do uwzględnienia „wszystkich okoliczności faktycznych”(21), w tym m.in. okoliczności, które zaistniały po zaskarżonej przed nim decyzji(22), na co mu zasadniczo nie pozwalają ograniczenia związane z kontrolą zgodności z prawem(23).
44. W tym przypadku Sąd nie mógł nie odnotować swoich własnych ustaleń dotyczących spółki zależnej Tomkins dokonanych w ramach ww. wyroku w sprawie Pegler przeciwko Komisji, zgodnie z którymi Komisja nie wykazała, że Pegler brała bezpośrednio udział w naruszeniu w okresie od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r. Ustalenia te, oparte na dokumentach znajdujących się w aktach postępowania administracyjnego Komisji, niewątpliwie nabrały charakteru okoliczności faktycznych w ramach oceny dokonanej w zaskarżonym wyroku, którą to Sąd był uprawniony wziąć pod uwagę w świetle przywołanego orzecznictwa.
45. Wbrew twierdzeniom Komisji wyrażonym na rozprawie przed Trybunałem, Sąd nie zbadał z urzędu zarzutu prawnego w tym zakresie, co według wyroków Trybunału z dnia 8 grudnia 2011 r.(24) jest niedozwolone nawet w ramach wykonywania nieograniczonego prawa do orzekania(25). Natomiast w celu oceny adekwatności kwoty grzywny nałożonej na Tomkins, takiej jak została przywołana przez tę spółkę w części drugiej zarzutu czwartego, Sąd po prostu uwzględnił wszystkie okoliczności faktyczne sprawy, w tym także swoje własne ustalenia dokonane w równoległej sprawie dotyczącej spółki zależnej grupy Tomkins.
46. W pozostałym zakresie bez znaczenia są krytyczne uwagi Komisji, wedle których stwierdzenie odpowiedzialności solidarnej Tomkins i Pegler uniemożliwia Sądowi odstąpienie od zasady ne ultra petita również w ramach wykonywania przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania. Jak bowiem wykazałem powyżej, w tym kontekście Sąd nie był zobowiązany do przestrzegania wspomnianej wyżej zasady.
47. W związku z powyższym proponuję oddalić zarzut pierwszy podniesiony przez Komisję w odwołaniu.
C – W przedmiocie zarzutu trzeciego podniesionego w odwołaniu, opartego na nieuwzględnieniu przez Sąd okoliczności, iż Tomkins była częścią przedsiębiorstwa, które przyznało, że popełniło naruszenie
48. Według Komisji, która odwołuje się do ww. wyroku w sprawie Pegler przeciwko Komisji, ograniczenie odpowiedzialności tej spółki w odniesieniu do naruszenia opiera się na jej statusie „spółki uśpionej”, nie zaś na tym, że grupa Tomkins nie uczestniczyła w naruszeniu. Okoliczność, iż Pegler mogła nie być właściwym adresatem spornej decyzji w ramach grupy w określonym czasie, dotyczy wyłącznie tej spółki zależnej i nie zwalnia całego przedsiębiorstwa z odpowiedzialności za naruszenie zasad konkurencji. Tym samym Sąd nie mógł zgodnie z prawem zmniejszyć kwoty grzywny nałożonej na Tomkins za okres pomiędzy dniem 20 stycznia 1989 r. i dniem 29 października 1993 r., twierdząc, że „odpowiedzialność Tomkins jest ściśle powiązana z odpowiedzialnością ciążącą na Pegler”, w oparciu o taki nieistniejący związek. W każdym razie ścisły związek odpowiedzialności między spółką dominującą i spółką zależną nie stanowi zasady bezwzględnej.
49. Całkowicie zgadzam się z Komisją, gdy ta wskazuje, że ścisły związek stwierdzonej przez Sąd odpowiedzialności między Tomkins i Pegler nie może być uznany za zasadę dotyczącą każdej sytuacji, w której powstaje odpowiedzialność spółki dominującej ze względu na zachowaniem jej spółki zależnej.
50. Jednak nie o to tutaj chodzi, a Sąd w zaskarżonym wyroku nigdy nie twierdził, że jego ustalenia powinny mieć zakres uniwersalny.
51. W rzeczywistości rozpatrywany niniejszym zarzut odwołania sprowadza się, jak podniosła Tomkins, do wezwania Trybunału do dokonania ponownej oceny ustaleń faktycznych przeprowadzonych przez Sąd nie tylko w zaskarżonym wyroku, ale również w ww. wyroku z tego samego dnia w sprawie Pegler przeciwko Komisji, mającym już powagę rzeczy osądzonej, ponieważ Komisja nie wniosła od niego odwołania. Takie żądanie jest oczywiście niedopuszczalne w ramach odwołania(26).
52. Zakładając nawet, że rozpatrywany zarzut odwołania jest dopuszczalny, w każdym razie należy uznać go za bezzasadny.
53. Z ustaleń dokonanych przez Sąd wynika bowiem, że w spornej decyzji Tomkins była solidarnie odpowiedzialna za zapłatę grzywny wyłącznie ze względu na bezpośredni udział Pegler w naruszeniu. Tymczasem skoro Sąd wskazał w ww. wyroku w sprawie Pegler przeciwko Komisji oraz w pkt 37–39 zaskarżonego wyroku, że w spornej decyzji nie zostało wykazane, iż Pegler, jedyny podmiot wskazany we wspomnianej decyzji, bezpośrednio uczestniczył w naruszeniu w okresie od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r., to logicznie rzecz biorąc, solidarna odpowiedzialność Tomkins przyjęta w spornej decyzji zostaje pozbawiona zasadności. W rezultacie Sąd słusznie stwierdził w zaskarżonym wyroku, że odpowiedzialność Tomkins nie może być większa niż odpowiedzialność ponoszona przez Pegler (pkt 38 in fine) oraz że jest ściśle powiązana z odpowiedzialnością ciążącą na Pegler (pkt 46).
54. Co więcej, czego zabrakło również w spornej decyzji, Komisja nie wskazała, ani tym bardziej nie wykazała, że w naruszeniu w okresie od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r. mógł uczestniczyć podmiot inny niż Pegler, prowadząc do powstania we wspomnianym okresie odpowiedzialności spółki dominującej Tomkins za zapłatę grzywny, która została na nią nałożona w spornej decyzji.
55. Uważam zatem, że należy oddalić rozpatrywany zarzut odwołania.
D – W przedmiocie zarzutu czwartego dotyczącego braku uzasadnienia i wewnętrznej sprzeczności zaskarżonego wyroku
56. Komisja podnosi, że zaskarżony wyrok obciążony jest brakiem uzasadnienia w zakresie, w jakim nie wyjaśnia w wystarczająco dokładny sposób wprowadzonego po raz pierwszy przez Sąd odstępstwa od zasady ne ultra petita. Ponadto w pkt 57 zaskarżonego wyroku, dotyczącym mnożnika z tytułu odstraszenia, argumentacja Sądu wzywająca Komisję do wyciągnięcia konsekwencji z solidarnej odpowiedzialności za zapłatę grzywny w odniesieniu do Tomkins, jeszcze przed określeniem kwoty grzywny, była niespójna i nieprecyzyjna.
57. Ten zarzut odwołania wydaje mi się nieskuteczny.
58. Co się tyczy pierwszego zastrzeżenia, nie może ono zostać uwzględnione, ponieważ – jak wykazałem powyżej – Sąd nie jest zobowiązany do przestrzegania zasady ne ultra petita w ramach wykonywania przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania(27).
59. Jeśli chodzi o zastrzeżenie drugie, przypominam, że Sąd nie orzekał w przedmiocie części pierwszej zarzutu czwartego podnoszonego przez Tomkins, dotyczącej błędu w ocenie w odniesieniu do zwiększenia kwoty grzywny w celu odstraszenia, ze względu na to, że Tomkins cofnęła tę część zarzutu.
60. Wobec powyższego, nawet przy założeniu, że krytyczne uwagi Komisji dotyczące oceny Sądu w przedmiocie tej części zarzutu zostaną uwzględnione, nie będą one miały żadnego wpływu na uchylenie pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku, ponieważ punkt ten ustala kwotę grzywny, nie zmieniając wynikającego ze spornej decyzji obliczenia dotyczącego tego zwiększenia w celu odstraszenia.
61. Proponuję zatem oddalić zarzut czwarty odwołania.
E – W przedmiocie zarzutu piątego, dotyczącego naruszenia zasady kontradyktoryjności oraz prawa do rzetelnego procesu
62. Zdaniem Komisji Sąd naruszył zasadę kontradyktoryjności oraz prawo do rzetelnego procesu, ponieważ nie umożliwił jej zajęcia stanowiska w przedmiocie zamiaru zmniejszenia przez Sąd grzywny nałożonej na Tomkins, opierając się wyłącznie na zarzutach podniesionych przez spółkę zależną w zakończonej ww. wyrokiem sprawie Pegler przeciwko Komisji.
63. W moim przekonaniu, nawet jeżeli Sąd dokonał swojej oceny z uchybieniem proceduralnym, wydaje się jednak, że jest ono niewystarczające dla uchylenia pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku.
64. W tym względzie przypomnieć należy, że zgodnie z orzecznictwem zasada kontradyktoryjności, która stanowi część prawa do obrony i nad której przestrzeganiem czuwają sądy Unii, wymaga generalnie tego, by strony postępowania miały prawo do zapoznania się z materiałem dowodowym i z uwagami przedstawionymi przed sądem oraz do ustosunkowania się do nich(28). W tym samym kontekście Trybunał orzekł również, że opieranie decyzji sądu na faktach lub dokumentach, z którymi strony (lub jedna z nich) nie mogły się zapoznać i w odniesieniu do których nie mogły zająć stanowiska, stanowiłoby naruszenie fundamentalnej zasady prawa(29). Ostatecznie w celu spełnienia wymogów związanych z prawem do rzetelnego procesu konieczne jest, aby strony mogły przedyskutować w sposób kontradyktoryjny zarówno okoliczności faktyczne, jak i prawne, które są decydujące dla wyniku postępowania(30).
65. Z zasady kontradyktoryjności powinny korzystać wszystkie strony postępowania toczącego się przed sądami Unii, niezależnie od ich klasyfikacji prawnej. Instytucje Unii mogą w związku z tym powoływać się na tę zasadę wówczas, gdy są stroną takiego postępowania(31).
66. W moim przekonaniu sądy Unii nie mogą uchylać się od przestrzegania tej zasady w ramach wykonywania przysługującego im nieograniczonego prawa orzekania.
67. W tym względzie Trybunał nie tylko wskazał kontradyktoryjny charakter postępowania przed sądami Unii, m.in. w kontekście nieograniczonego prawa orzekania, na podstawie art. 229 WE(32), ale również zbadał przestrzeganie prawa do obrony obejmującego zasadę kontradyktoryjności przy wykonywaniu przez Sąd przysługującego mu uprawnienia do zmiany kwoty grzywny nałożonej przez Komisję(33).
68. Takie podejście wynika ze słusznego przekonania, że wykonywanie nieograniczonego prawa orzekania nie może prowadzić do uwzględnienia okoliczności faktycznych lub kryteriów, w odniesieniu do których strony nie miały rzeczywistej możliwości wypowiedzenia się(34).
69. Jak już wskazałem we wcześniejszych rozważaniach dotyczących braku zastosowania zasady ne ultra petita przy wykonywaniu przez Sąd nieograniczonego prawa orzekania, jest on uprawniony do uwzględnienia wszelkich okoliczności faktycznych w celu zbadania stosowności kwoty grzywien nałożonych przez Komisję na przedsiębiorstwa. W moim przekonaniu okoliczności te obejmują również własne ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd w rozpatrywanych równocześnie sprawach dotyczących poszczególnych podmiotów należących, tak jak w niniejszym przypadku, do tego samego przedsiębiorstwa.
70. Jednak uprawnienie to należy wykonywać z poszanowaniem zasady kontradyktoryjności, której to Sąd nie uwzględnił w zaskarżonym wyroku.
71. Przede wszystkim jest jasne, że w rozpatrywanym niniejszym zarzucie odwołania Komisja nie ogranicza się do krytykowania Sądu za to, że nie umożliwił jej wypowiedzenia się co do samej zasady zmniejszenia kwoty grzywny nałożonej na Tomkins. W toku postępowania przed Sądem, Komisja skorzystała bowiem z możliwości omówienia tej kwestii wyraźnie podniesionej w części drugiej zarzutu czwartego skargi Tomkins.
72. Bezsporne natomiast jest, że w żadnym momencie przed wydaniem zaskarżonego wyroku Sąd nie wezwał Komisji do przedstawienia uwag w kwestii ustaleń dokonanych w ww. wyroku w sprawie Pegler przeciwko Komisji, a odnoszących się do braku bezpośredniego udziału spółki zależnej w naruszeniu w okresie od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r., na podstawie których w zaskarżonym wyroku Sąd zmniejszył kwotę grzywny nałożonej na spółkę dominującą(35).
73. Tymczasem nie można zaprzeczyć, że dokonane w ww. wyroku w sprawie Pegler przeciwko Komisji ustalenia dotyczące okresu uczestnictwa spółki zależnej w naruszeniu w zaskarżonym wyroku miały charakter „okoliczności faktycznych, które są decydujące dla wyniku postępowania”, zgodnie z orzecznictwem przywołanym w pkt 64 niniejszej opinii.
74. Taka ocena nie oznacza jednak, że naruszenie zasady kontradyktoryjności doprowadzi do stwierdzenia nieważności zaskarżonego wyroku w szerszym zakresie, niż to zostało już zaproponowane w niniejszej opinii, to znaczy nie tylko do uchylenia pkt 1, ale również pkt 2 sentencji tegoż wyroku.
75. W tym względzie, zgodnie z art. 58 statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i jak wynika z orzecznictwa(36), Trybunał bada, czy naruszenie procedury w postępowaniu przed Sądem wpływa niekorzystnie na interesy wnoszącego odwołanie.
76. W niniejszej sprawie takie badanie dotyczy kwestii, czy w przypadku, gdyby Komisja była w stanie przedstawić swoje uwagi dotyczące niemożności uwzględnienia przez Sąd uwag krytycznych Pegler dotyczących okresu jej uczestnictwa w naruszeniu, przedstawionych w zakończonej ww. wyrokiem równoległej sprawie Pegler przeciwko Komisji, uwagi te mogłyby wpłynąć na zmniejszenie przez Sąd kwoty grzywny nałożonej na Tomkins w zaskarżonym wyroku.
77. Na pytanie to należy moim zdaniem udzielić odpowiedzi przeczącej.
78. Jak już wspomniałem przy ocenie zarzutu pierwszego podniesionego w odwołaniu Komisji, w ramach wykonywania przysługującego mu prawa nieograniczonego orzekania Sąd słusznie uwzględnił swoje własne ustalenia dokonane w ww. wyroku w sprawie Pegler przeciwko Komisji dotyczące czasu trwania bezpośredniego udziału spółki zależnej w naruszeniu, w celu wydania orzeczenia w przedmiocie złożonego przez Tomkins żądania zmiany spornej decyzji.
79. Ponadto, jak wspomniano powyżej, w ramach badania zarzutu trzeciego podniesionego w odwołaniu, nie naruszając prawa Sąd również mógł stwierdzić, że ze względu na szczególne okoliczności sprawy odpowiedzialność Tomkins za zapłatę grzywny nałożonej przez Komisję nie może być większa niż odpowiedzialność ponoszona przez Pegler.
80. Zatem nawet przy założeniu, że Komisja mogła podnieść wspomniane wyżej zarzuty przed Sądem, uwagi te nie mogłyby wpłynąć na zmniejszenie kwoty grzywny ustalonej w zaskarżonym wyroku.
81. W tych okolicznościach proponuję odrzucić zarzut piąty odwołania Komisji oraz oddalić odwołanie w całości w zakresie, w jakim dotyczy ono żądania uchylenia pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku, w którym Sąd obniżył wysokość grzywny nałożonej na Tomkins z 5,25 mln EUR do 4,25 mln EUR, w ramach której to kwoty odpowiedzialność za zapłatę 3,4 mln EUR jest ponoszona solidarnie z Pegler.
III – Wnioski w sprawie odwołania
82. Podsumowując wszystkie te ustalenia, jak wyjaśniłem w pkt 30 i 31 niniejszej opinii, należy, moim zdaniem, uwzględnić zarzut drugi odwołania Komisji i uchylić pkt 1 sentencji zaskarżonego wyroku stwierdzającego nieważność art. 1 spornej decyzji w zakresie, w jakim dotyczy on okresu od dnia 31 grudnia 1988 r. do dnia 29 października 1993 r. w odniesieniu do spółki Tomkins.
IV – Analiza żądania Tomkins
83. Zgodnie z art. 61 akapit pierwszy statutu Trybunału, jeśli odwołanie jest zasadne, Trybunał uchyla orzeczenie Sądu, przy czym może wydać orzeczenie ostateczne w sprawie, jeśli stan postępowania na to pozwala, lub skierować sprawę do ponownego rozpoznania przez Sąd.
84. W niniejszym przypadku stan postępowania z pewnością pozwala Trybunałowi na wydanie ostatecznego orzeczenia w sprawie. Należy zbadać jedynie część drugą zarzutu czwartego skargi wniesionej przez Tomkins.
85. Jak już wskazałem, ta część zarzutu ogranicza się do wezwania Sądu do zmniejszenia kwoty grzywny nałożonej przez Komisję na Tomkins w art. 2 lit. h) spornej decyzji, w związku z czym nie może pociągnąć za sobą uchylenia art. 1 tej decyzji, która dotyczy stwierdzenia naruszenia w odniesieniu do Tomkins.
V – W przedmiocie kosztów
86. Zgodnie z art. 69 regulaminu postępowania, na mocy art. 118 tego regulaminu mającym zastosowanie per analogiam do postępowania odwoławczego, kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Na podstawie art. 69 ust. 3 regulaminu postępowania w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań każdej ze stron albo w wypadkach szczególnych Trybunał może postanowić, że koszty zostaną rozdzielone albo że każda ze stron poniesie swoje własne koszty.
87. Ponieważ odwołanie Komisji powinno zostać uwzględnione tylko częściowo, uważam, że należy zastosować art. 69 ust. 3 tego regulaminu i obciążyć strony ich własnymi kosztami w obu instancjach.
VI – Wnioski
88. W świetle powyższych rozważań proponuję, by Trybunał orzekł w następujący sposób:
1) Uchyla się pkt 1 sentencji wyroku Sądu Unii Europejskiej z dnia 24 marca 2011 r. w sprawie T‑382/06 Tomkins przeciwko Komisji.
2) W pozostałym zakresie odwołanie zostaje oddalone.
3) Komisja Europejska i Tomkins plc pokrywają własne koszty w obu instancjach.