KONKLUŻJONIJIET TAL-AVUKAT ĠENERALI
JÄÄSKINEN
ippreżentati fil-11 ta’ Lulju 2013 (1)
Kawża C‑22/12
Katarína Haasová
vs
Rastislav Petrík,
Blanka Holingová
[talba għal deċiżjoni preliminari mressqa mill-Krajský súd v Prešove (is-Slovakkja)]
Kawża C‑277/12
Vitālijs Drozdovs, rappreżentat minn Valentīna Balakireva
vs
AAS Baltikums
[talba għal deċiżjoni preliminari mressqa mill-Augstākās tiesas Senāts (il-Latvja)]
“Approssimazzjoni tal-liġijiet – Assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur – Danni koperti minn dik l-assigurazzjoni – Direttiva 72/166/KEE – Artikolu 3(1) –Direttiva 84/5/KEE – Artikolu 1(1) u (2) – Direttiva 90/232/KEE – Artikolu 1 – Kunċett ta’ “korrimenti personali” – Inklużjoni ta’ dannu mhux materjali – Kumpens għal dannu mhux materjali kkawżat bil-mewt ta’ persuna qariba f’inċident tat-traffiku – Ammonti minimi ggarantiti”
I – Introduzzjoni
1. Iż-żewġ kawżi li huma s-suġġett ta’ dawn il-konklużjonijiet jikkonċernaw il-possibbiltà ta’ kumpens, abbażi tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur, għad-dannu kkawżat bil-mewt ta’ persuna qariba f’inċident tat-traffiku (2). Meta jitqiesu l-punti komuni li jeżistu bejn dawn il-kawżi, u b’mod partikolari l-fatt li d-domanda ġuridika ċentrali li huma jissollevaw hija identika, deher li huwa opportun li jiġu ppreżentati konklużjonijiet komuni dwar dan is-suġġett, minkejja li fin-nuqqas ta’ konnessjoni proprja bejniethom, il-Qorti tal-Ġustizzja ma ppreveditx li tgħaqqadhom.
2. L-ewwel kawża, li ġiet irreġistrata bin-numru C‑22/12 (iktar ’il quddiem il-“kawża Haasová”), tirrigwarda t-talba għal deċiżjoni preliminari ppreżentata mill-Krajský súd v Prešove (is-Slovakkja) li tirrigwarda l-interpretazzjoni tal-Artikolu 3(1) tad-Direttiva tal-Kunsill 72/166/KEE, tal-24 ta’ April 1972, dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet tal-Istati Membri li għandhom x’jaqsmu ma’ assigurazzjoni kontra responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur u l-infurzar tal-obbligu ta’ assigurazzjoni kontra din ir-responsabbiltà (3) (iktar ’il quddiem l-“Ewwel Direttiva”), u tal-ewwel subparagrafu tal-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva tal-Kunsill 90/232/KEE, tal-14 ta’ Mejju 1990, dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet tal-Istati Membri li għandhom x’jaqsmu ma’ assigurazzjoni kontra r-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur (4) (iktar ’il quddiem it-“Tielet Direttiva”).
3. It-tieni kawża, bin-numru C‑277/12 (iktar ’il quddiem il-“kawża Drozdovs”), tirrigwarda t-talba għal deċiżjoni preliminari rrinvjata mill-Augstākās tiesas Senāts (il-Latvja) għall-finijiet ta’ interpretazzjoni wkoll tal-Artikolu 3 tal-Ewwel Direttiva, kif ukoll tal-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva tal-Kunsill 84/5/KEE, tat-30 ta’ Diċembru 1983, dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet tal-Istati Membri li għandhom x’jaqsmu ma’ assigurazzjoni kontra r-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur (5) (iktar ’il quddiem it-“Tieni Direttiva”).
4. Minn qari kkombinat tad-domandi li saru lill-Qorti tal-Ġustizzja fil-kawżi Haasová u Drozdovs jirriżultaw tliet kwistjonijiet.
5. Fl-ewwel lok, il-kwistjoni prinċipali, li hija komuni għaż-żewġ kawżi, hija jekk l-Artikolu 3(1) tal-Ewwel Direttiva, l-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva u l-ewwel subparagrafu tal-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva (6) għandhomx jiġu interpretati fis-sens li dannu mhux patrimonjali jew morali (iktar ’il quddiem “dannu mhux materjali” (7)), bħal dak li jirriżulta mill-mewt ta’ membru tal-familja jew konjugi f’inċident tat-traffiku, jagħmilx parti mid-danni li għandhom ikunu koperti mill-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur. Dan jimplika, b’mod partikolari, li tiġi ddefinita l-portata tal-kunċett ta’ “korrimenti personali” li jinsab f’dawn iż-żewġ l-aħħar dispożizzjonijiet, sabiex jiġi ddeterminat jekk dan jistax jinkludi dannu mhux materjali mġarrab mill-qraba ta’ persuna li tmut f’dawk iċ-ċirkustanzi li ma jkunux involuti direttament fl-inċident.
6. Fit-tieni lok, permezz tat-tieni domanda li saret fil-kawża Drozdovs, il-Qorti tal-Ġustizzja hija msejħa biex tiddetermina, fil-każ fejn l-Istati Membri jkunu obbligati li jieħdu miżuri utli sabiex il-kumpens għal dak id-dannu jkun kopert bl-assigurazzjoni obbligatorja prevista fl-Artikolu 3(1) tal-Ewwel Direttiva u fl-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva, jekk huma għandhomx il-fakultà li jadottaw regolament li jiffissa limitu fuq il-kumpens li għandu jingħata mill-assiguratur f’livell nettament inferjuri mill-ammonti minimi ta’ garanzija previsti mill-imsemmija Direttivi.
7. Fit-tielet lok, it-tieni domanda li saret fil-kawża Haasová tirrigwarda, essenzjalment, l-ipoteżi kuntrarja għal dik imsemmija iktar ’il fuq, jiġifieri l-każ fejn regolament nazzjonali li ma jipprovdix kumpens għad-dannu kkonċernat jitqies bħala kompatibbli mal-Artikolu 3(1) tal-Ewwel Direttiva u l-ewwel subparagrafu tal-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva. Il-Qorti tal-Ġustizzja hija mistiedna biex tiddikjara jekk qorti ta’ Stat Membru tistax tinterpreta l-imsemmija leġiżlazzjoni fid-dawl ta’ dawk id-dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni b’mod li hija tagħti dak il-kumpens minkejja d-diċitura kuntrarja tad-dritt nazzjonali applikabbli.
II – Il-kuntest ġuridiku
A – Id-dritt tal-Unjoni (8)
1. L-Ewwel Direttiva
8. L-ewwel u t-tielet premessi tal-Ewwel Direttiva jindikaw, minn naħa, li kull kontroll fil-fruntieri tal-obbligu tal-assigurazzjoni tar-responsabbiltà ċivili li tirriżulta mit-traffiku ta’ vetturi bil-mutur għandu bħala għan il-ħarsien tal-interessi tal-persuni li jistgħu jkunu vittmi ta’ ħsara kkawżata minn dawk il-vetturi u, min-naħa l-oħra, li d-diskrepanza bejn ir-regoli nazzjonali dwar dan is-suġġett hija ta’ natura li tostakola l-moviment liberu tal-vetturi bil-mutur u tal-persuni fi ħdan il-Komunità Ewropea u minħabba dan il-fatt għandha effett dirett fuq l-istabbiliment u l-funzjonament tas-suq komuni.
9. L-Artikolu 1(2) tal-imsemmija Direttiva jipprovdi li “il-parti inġurjata’ tfisser kull persuna ntitolata għal kumpens fir-rigward ta’ telf jew inġurja kkawżata minn vetturi”.
10. L-Artikolu 3(1) tal-istess Direttiva jipprovdi li “[k]ull Stat Membru għandu […] jieħu l-miżuri kollha approprjati biex jassigura li r-responsabbiltà ċivili fir-rigward ta’ l-użu ta’ vetturi normalment ibbażati fit-territorju tiegħu ikun kopert minn assigurazzjoni. Il-limiti koperti tar-responsabbiltà u l-kondizzjonijiet tal-kopertura għandhom ikunu ddeterminati fuq il-bażi ta’ dawn il-miżuri”.
2. It-Tieni Direttiva
11. Skont it-tielet premessa tat-Tieni Direttiva, id-disparitajiet maġġuri bejn il-liġijiet tal-Istati Membri differenti li jikkonċernaw il-limitu ta’ dan l-obbligu ta’ kopertura tal-assigurazzjoni għandhom effett dirett fuq l-istabilliment u l-operazzjoni tas-suq komuni.
12. Ir-raba’ u l-ħames premessi ta’ din id-direttiva jipprovdu wkoll li “l-estenzjoni ta’ l-obbligu ta’ kopertura ta’ assigurazzjoni biex tinkludi r-responsabbiltà involuta fir-rigward ta’ ħsara lil proprjetà hi ġustifikata” u li “l-ammonti li fir-rigward tagħhom l-assigurazzjoni hi obligatorja għandhom fi kwalunkwe każ jiggarantixxu lill-vittmi kumpens adegwat irrispettivament mill-Istat Membru li fih seħħ l-inċident”.
13. L-Artikolu 1(1) u (2) tal-imsemmija direttiva jipprovdi:
“1. L-assigurazzjoni msemmija fl-Artikolu 3(1) tal-[Ewwel Direttiva] għandha tkopri b’obbligu kemm il-ħsara lill-proprjetà u kemm il-korrimenti personali.
2. Mingħajr preġudizzju għal xi garanziji ogħla li Stati Membri jistgħu jistabilixxu, kull Stat Membru għandhu jkun jeħtieġ li l-ammonti li għalihom din l-assigurazzjoni hi obbligatorja jkunu mill-anqas:
– fil-każ ta’ korriment personali, 350 000 ECU meta jkun hemm vittma waħda biss; meta jkun hemm aktar minn vittma waħda involuta fi pretensjoni waħda, dan l-ammont għandu jiġi mmultiplikat bin-numru ta’ vittmi;
– fil-każ ta’ ħsara lill-proprjetà 100 000 ECU għal kull pretensjoni, independentement min-numru ta’ vittmi.
L-Istati Membri jistgħu, minflok l-ammonti minimi ta’ iktar ’il fuq, jipprovdu għal ammont minimu ta’ 500 000 ECU għal korriment personali meta aktar minn vittma waħda tkun involuta fi pretensjoni waħda jew, fil-każ ta’ korriment personali u ħsara lill-proprjetà, ammont totali minimu ta’ 600 000 ECU għal kull pretensjoni independentement min-numru ta’ vittmi jew min-natura tal-ħsara” (9).
3. It-Tielet Direttiva
14. Ir-raba’ premessa tat-Tielet Direttiva tipprovdi li “[i]l-vittmi ta’ l-aċċidenti bil-vetturi tal-mutur għandhom ikunu ggarantiti trattament komparabbli irrispettivament ta’ fejn fil-Komunità jseħħu l-aċċidenti”. Skont il-ħames premessa tagħha, “hemm, partikolarment, ċerti lakuni fil-koperta obbligatorja ta’ l-assigurazzjoni tal-pasiġġieri fil-vetturi bil-mutur f’ċerti Stati Membri; billi, bħala protezzjoni għal din il-kategorija partikolarment vulnerabbli tal-vittmi potenzjali, dawn il-lakuni għandhom ikunu magħluqa”.
15. L-Artikolu 1 tal-imsemmija direttiva jipprovdi, b’mod partikolari, li “l-assigurazzjoni li hemm referenza għaliha fl-Artikolu 3(1) tal-[Ewwel Direttiva] għandha tkopri r-responsabbiltà għal korrimenti fuq il-persuna tal-passiġġieri, apparti minn għax-xufier, li joriġinaw mill-użu ta’ vettura”.
B – Id-dritt nazzjonali
1. Id-dritt Ċek (kawża Haasová)
16. Għalkemm id-domandi preliminari li saru fil-kawża Haasová jirrigwardaw kemm dispożizzjonijiet tad-dritt Ċek kif ukoll dispożizzjonijiet tad-dritt Slovakk (10), dawn tal-ewwel biss ser jissemmew hawnhekk, fl-għarfien li dawn huma applikabbli ratione materiae fir-rigward tar-responsabbiltà ċivili li tirriżulta mill-inċident inkwistjoni, skont il-konvenzjoni dwar il-liġi applikabbli għall-inċidenti tat-traffiku, konkluża f’Den Haag fl-4 ta’ Mejju 1971 (11) (iktar ’il quddiem il-“konvenzjoni ta’ Den Haag tal-1971”), waqt li huwa madankollu ppreċiżat li ma jippreġudikax il-liġi applikabbli, barra minn hekk, għall-kuntratt ta’ assigurazzjoni (12).
a) Il-kodiċi ċivili Ċek
17. L-Artikolu 11 tal-liġi Nru 40/1964 (13) li tistabbilixxi l-kodiċi ċivili (iktar ’il quddiem il-“Kodiċi Ċivili Ċek”) jipprovdi b’mod partikolari li “kull persuna fiżika għandha dritt għall-protezzjoni tal-personalità tagħha, b’mod partikolari ta’ ħajjitha”.
18. Skont l-Artikolu 13 ta’ dan il-kodiċi:
“1) Il-persuna fiżika għandha b’mod partikolari d-dritt li titlob il-waqfien ta’ kull ksur illegali tad-dritt tal-protezzjoni tal-personalità tagħha, it-tneħħija tal-konsegwenzi ta’ dak il-ksur u li t-talbiet tagħha jiġu debitament sodisfatti.
2) Sal-punt fejn hija ma tkunx ingħatat sodisfazzjon suffiċjenti fis-sens tal-paragrafu 1, b’mod partikolari għaliex tkun ġiet affettwata b’mod sinjifikattiv fid-dinjità ta’ persuntha jew fir-rispettabbiltà soċjali tagħha, il-persuna fiżika għandha wkoll id-dritt għal kumpens finanzjarju għad-dannu mhux patrimonjali.
3) L-ammont tal-kumpens imsemmi fil-paragrafu 2 huwa ddeterminat mill-qorti wara li tittieħed inkunsiderazzjoni l-importanza tal-preġudizzju mġarrab u ċ-ċirkstanzi li fihom ikun seħħ dak il-ksur tad-dritt”.
19. L-Artikolu 444(3)(a) tal-kodiċi msemmi jipprovdi li, f’każ ta’ mewt, is-superstiti għandhom dritt għal kumpens fil-forma ta’ somma fissa ta’ CZK 240 000 (Kuruni Ċeki), jew madwar EUR 9 300, fir-rigward tal-mewt ta’ konjugi.
b) Il-liġi Ċeka dwar l-assigurazzjoni obbligatorja
20. L-Artikolu 6(1) tal-liġi Nru 168/1999 (14) dwar l-assigurazzjoni tar-responsabbiltà ċivili li tirriżulta mill-użu ta’ vettura (iktar ’il quddiem il-“liġi Ċeka dwar l-assigurazzjoni obbligatorja”) jipprovdi b’mod partikolari li dik l-assigurazzjoni “tkopri kull persuna responsabbli għad-dannu li jirriżulta mill-użu tal-vettura msemmija fil-kuntratt tal-assigurazzjoni”.
21. Il-paragrafu 2 tal-imsemmi artikolu jippreċiża li, salv dispożizzjonijiet kuntrarji f’dik il-liġi, “il-persuna assigurata għandha d-dritt li l-assiguratur jikkumpensa minflokha lill-parti inġurjata, fil-kuntest u għall-ammont previsti mill-kodiċi ċivili, [b’mod partkolari] għall-korriment fiżiku mġarrab jew il-mewt […], kemm-il darba l-parti inġurjata tkun stabbilixxiet u pprovat id-dritt tagħha, u li l-fatt dannuż li jkun ta lok għall-preġudizzju u li għalih huwa responsabbli l-assiguratur ikun seħħ matul il-perjodu ta’ validità, ħlief jekk ikun hemm perjodu ta’ interruzzjoni”.
2. Id-dritt Latvjan (kawża Drozdovs)
a) Il-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja
22. Il-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili tal-proprjetarji tal-vetturi fuq l-art (15), imsejħa l-“liġi OCTA” (iktar ’il quddiem il-“liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja”), ittrasponiet, b’mod partikolari, l-Ewwel, it-Tieni u t-Tielet Direttivi. Il-kontenut tad-dispożizzjonijiet segwenti huwa dak li kien fis-seħħ fiż-żmien meta seħħew il-fatti.
23. Skont l-Artikolu 15 ta’ dik il-liġi, bit-titolu “Limitu tar-responsabbiltà tal-assiguratur”:
“(1) F’każ ta’ inċident, l-assiguratur li jkun assigura r-responsabbiltà ċivili tal-proprjetarju tal-vettura li tkun ikkawżat l-inċident […] għandu jagħti kumpens għad-dannu, fil-limiti tar-responsabbiltà tal-assiguratur:
1) sa LVL 250 000 [Lats Latvjani] għal kull vittma ta’ korriment personali;
2) sa LVL 70 000 [Lats Latvjani] għal dannu materjali, irrispettivament min-numru ta’ terzi vittmi;
(2) It-terzi jistgħu jitolbu kumpens, skont id-dritt komuni, għad-danni li ma jkunux ikkumpensati skont din il-liġi jew li jaqbżu l-limiti tar-responsabbiltà tal-assiguratur.”
24. L-Artikolu 19 tal-imsemmija liġi jagħti lista ta’ danni, materjali jew mhux materjali, li jistgħu jiġu kkawżati lill-vittmi matul inċidenti tat-traffiku li jaqgħu taħt il-liġi. Fost id-danni mhux materjali, li huma ddefiniti bħala “danni relatati mal-uġigħ u t-tbatija psikoloġiċi”, il-paragrafu 2(3) ta’ dak l-Artikolu jsemmi, b’mod partikolari, “il-mewt tal-persuna li fuqha wieħed jiddependi”. Il-paragrafu 3 tiegħu jippreċiża li “[l]-ammont u l-mod ta’ kalkolu tal-kumpens tal-assigurazzjoni għad-danni materjali u mhux materjali kkawżati lill-persuni huma ffissati mill-Kunsill tal-ministri”.
25. L-Artikolu 23(1)(a) ta’ din l-istess liġi jipprovdi li t-tfal minorenni, anki jekk ikunu adottati, għandhom dritt għal kumpens tal-assigurazzjoni fil-każ ta’ mewt tal-persuna li jkunu jiddependu fuqha.
b) Id-digriet Latvjan Nru 331
26. Id-digriet Nru 331 tal-Kunsill tal-ministri, tas-17 ta’ Mejju 2005 dwar l-ammont u l-mod tal-kalkolu tal-indennizzi tal-assigurazzjoni għad-danni morali kkawżati lill-persuni (16) (iktar ’il quddiem id-“digriet Latvjan Nru 331”) ġie adottat għall-finijiet tal-adozzjoni tal-Artikolu 19(3) tal-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja.
27. L-Artikoli 7 u 10 tal-imsemmi digriet jistabbilixxu li l-ammont tal-indennizzi tal-assigurazzjoni mogħtija għall-uġigħ u t-tbatija psikoloġiċi wara l-mewt ta’ persuna li fuqha wieħed kien jiddependi huwa ta’ LVL 100 għal kull pretendent u għal kull persuna, fis-sens tal-Artikolu 23(1) tal-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja, u li l-ammont totali tal-indennizzi mogħtija mill-assigurazzjoni huwa limitat għal LVL 1 000 għal kull persuna vittma ta’ inċident tat-traffiku jekk id-danni kollha msemmija fil-punti 3, 6, 7 u 8 ikunu kkumpensati.
III – Il-kawżi prinċipali, id-domandi preliminari u l-proċeduri quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja
A – Il-kawża Haasová (17)
28. Fis-7 ta’ Awwissu 2008, V. Haas miet fit-territorju tar-Repubblika Ċeka f’inċident tat-traffiku kkaġunat minn R. Petrík. Dan tal-aħħar kien qiegħed isuq vettura bil-mutur irreġistrata u assigurata fis-Slovakkja li kienet tappartjeni lil B. Holingová. Haas kien passiġġier fil-vettura li ħabtet ma’ vettura kbira rreġistrata fir-Repubblika Ċeka. Huwa kien miżżewweġ ma’ K. Haasová u kellu tifla, li twieldet fit-22 ta’ April 1999, li ma kinux preżenti fuq il-post tal-inċident. Il-partijiet ikkonċernati kollha kienu jew huma ta’ nazzjonalità Slovakka u ddomiċiljati fis-Slovakkja.
29. Permezz ta’ sentenza kriminali tal-Okresný súd Vranov nad Topľou (is-Slovakkja), Petrík, li nżamm responsabbli b’mod partikolari ta’ delitt ta’ omiċidju b’negliġenza, ġie kkundannat għal piena ta’ sentejn detenzjoni sospiża u perijodu ta’ probation ta’ sentejn. B’applikazzjoni tal-kodiċi kriminal u tal-kodiċi tal-proċedura kriminali Slovakki, huwa ġie ordnat li jikkumpensa, matul l-imsemmi perijodu u skont il-kapaċitajiet tiegħu, id-danni kkawżati, fosthom id-dannu mġarrab minn K. Haasová li ġie ffissat għal ammont ta’ EUR 1 057.86.
30. Mill-aspett ċivili, Haasová, li kienet qiegħda taġixxi f’isimha stess u f’isem it-tifla minorenni tagħha, ħarrket lil Petrík u lil Holingová għall-finijiet ta’ kumpens finanzjarju għad-dannu kkwalifikat bħala “mhux patrimonjali” ikkawżat mit-telf tar-raġel u l-missier tagħhom rispettivament, fuq il-bażi tal-Artikolu 13(2) u (3) tal-kodiċi ċivili Slovakk. Fl-ewwel istanza, is-sewwieq u l-proprjetarju tal-vettura ġew ordnati biex iħallsuha kumpens ta’ EUR 15 000 abbażi tal-imsemmi preġudizzju.
31. Il-partijiet kollha ppreżentaw appell quddiem il-Krajský súd v Prešove. Din tal-aħħar tippreċiża li, bħala parti intervenjenti fil-proċedura, l-assiguratur ta’ Holingová, il-kumpannija Allianz ‑ Slovenská poisťovňa a.s., irrifjutat li tikkumpensa d-dannu inkwistjoni, abbażi li d-dritt ta’ riżarċiment invokat ma kienx kopert mill-kuntratt ta’ assigurazzjoni abbażi tal-liġijiet Ċeki u Slovakki dwar l-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili li tirriżulta mill-użu ta’ vettura bil-mutur.
32. Skont il-qorti tar-rinviju, meta jitqiesu ċ-ċirkustanzi fattwali tal-kawża prinċipali, hemm lok li jiġi applikat id-dritt sostantiv Ċek, b’mod konformi mal-Artikolu 3 tal-konvenzjoni ta’ Den Haag tal-1971, u b’mod partikolari l-Artikolu 444(3) tal-Kodiċi Ċivili Ċek li, għall-kuntrarju tal-Kodiċi Ċivili Slovakk, jipprevedi espressament il-kumpens għad-danni mhux materjali fil-kuntest tal-kumpens għal dannu kkawżat lill-qraba superstiti, sal-ammonti ffissati bil-liġi, u b’mod partikolari kumpens fil-forma ta’ somma fissa ta’ CZK 240 000, jew madwar EUR 9 300, għat-telf ta’ konjugi.
33. Barra minn hekk, dik il-qorti hija tal-fehma, minn naħa, li d-dritt ta’ kumpens għal dannu mhux materjali għandu jirriżuta mid-dritt għal riżarċiment tad-dannu kopert mill-kuntratt ta’ assigurazzjoni obbligatorja u, min-naħa l-oħra, li l-pretensjonijiet ta’ Haasová huma bbażati fuq dritt idderivat mill-vittma tal-inċident tat-traffiku, peress li l-ħajja ta’ Haas kienet protetta mill-Artikolu 11 tal-Kodiċi Ċivili Ċek.
34. Minkejja dawn il-kunsiderazzjonijiet, il-Krajský súd v Prešove għandha dubji dwar l-adegwatezza tal-kumpens inkwistjoni fir-rigward tad-dritt tal-Unjoni, bil-preċiżazzjoni li deċiżjonijiet tal-qrati Slovakki donnhom juru perspettivi kontradittorji f’dan il-qasam fir-rigward tad-dispożizzjonijiet tad-dritt Slovakk. Hija tiddikjara wkoll li r-risposta tal-Qorti tal-Ġustizzja hija determinanti biex tiġi evalwata r-regolarità tal-intervent tal-assiguratur fil-kawża prinċipali u għaldaqstant, biex tiġi ddeterminata n-natura vinkolanti fir-rigward tiegħu tad-deċiżjoni li għandha tingħata fil-proċedura msemmija.
35. F’dan il-kuntest, il-Krajský súd v Prešove ddeċidiet li tissospendi l-proċeduri quddiemha u li tistaqsi lill-Qorti tal-Ġustizzja d-domandi preliminari li ġejjin:
“1) Id-dispożizzjonijiet moqrija flimkien tal-ewwel subparagrafu tal-Artikolu 1 tat-[Tielet Direttiva] u 3(1) tal-[Ewwel Direttiva] għandhom jiġu interpretati fis-sens li jipprekludu dispożizzjoni tad-dritt nazzjonali (bħal dik li tinsab fl-Artikolu 4 tal-Liġi Slovakka [dwar l-assigurazzjoni obbligatorja] [(18)] u l-Artikolu 6 tal-liġi Ċeka [dwar l-assigurazzjoni obbligatorja]), li permezz tagħha r-responsabbiltà ċivili li tirriżulta mill-użu ta’ vettura bil-mutur ma tkoprix id-danni mhux patrimonjali, imsarrfin f’forma pekunjarja, ikkawżati lis-superstiti tal-vittmi ta’ inċident li jirriżulta mill-użu ta’ vettura bil-mutur
2) Fil-każ li tingħata risposta affermattiva għall-ewwel domanda li d-dispożizzjoni inkwistjoni ma tmurx kontra d-dritt tal-Unjoni, id-dispożizzjonijiet tal-Artikoli 4(1), (2) u (4) tal-Liġi Slovakka [fuq l-assigurazzjoni obbligatorja] u l-Artikolu 6(1) sa (3) tal-Liġi Ċeka [fuq l-assigurazzjoni obbligatorja] għandhom jiġu interpretati fis-sens li huma ma jipprekludux qorti nazzjonali, skont id-dispożizzjonijiet moqrija flimkien tal-ewwel subparagrafu tal-Artikoli 1 [tat-Tielet Direttiva] u 3(1) [tal-Ewwel Direttiva], milli tirrikonoxxi d-dritt għall-kumpens għad-danni mhux patrimonjali kkawżati lis-superstiti tal-vittmi ta’ inċident li jirriżulta mill-użu ta’ vettura bil-mutur bħala persuni li sofrew dannu, ukoll f’forma pekunjarja?”
36. Ġew ippreżentati osservazzjonijiet bil-miktub lill-Qorti tal-Ġustizzja mill-Gvern Slovakk, Ġermaniż u Estonjan, kif ukoll mill-Kummissjoni Ewropea (19). Ma saritx seduta.
B – Il-kawża Drozdovs
37. Fl-14 ta’ Frar 2006, il-ġenituri ta’ Vitālijs Drozdovs, li twieled fil-25 ta’ Awwissu 1995, mietu f’inċident tat-traffiku li seħħ f’Riga (il-Latvja). Bħala minorenni, it-tifel tpoġġa taħt it-tutela tan-nanna tiegħu, V. Balakireva (iktar ’il quddiem il-“kuratriċi ta’ Vitālijs Drozdovs”).
38. L-inċident kien ikkaġunat mis-sewwieq ta’ vettura bil-mutur li kienet assigurata mill-kumpannija tal-assigurazzjoni AAS “Baltikums” (iktar ’il quddiem “Baltikums”). B’sentenza kriminali kkonfermata fl-appell, huwa ġie kkundannat għal piena ta’ sitt snin priġunerija u għas-sospensjoni tal-liċenzja tas-sewqan tiegħu għal ħames snin (20).
39. Fit-13 ta’ Diċembru 2006, il-kuratriċi ta’ Vitālijs Drozdovs informat lill-assiguratur dwar id-dannu u talbitu biex jikkumpensa lill-minuri, b’mod partikolari għad-dannu “morali” li ġarrab li ġie evalwat għal LVL 200 000. Fid-29 ta’ Jannar 2007, Baltikums ħallset, b’applikazzjoni tal-Artikolu 7 tad-digriet Latvjan Nru 331, kumpens ta’ LVL 200 abbażi tat-tbatija psikoloġika tat-tifel (21), kif ukoll kumpens ta’ LVL 4 497,47 abbażi tad-dannu patrimonjali tiegħu, ammont li ma huwiex ikkontestat.
40. Fit-13 ta’ Settembru 2007, il-kuratriċi msemmija ressqet rikors kontra Baltikums għall-ħlas ta’ kumpens ta’ LVL 200 000 għad-dannu morali mġarrab minn V. Drozdovs minħabba l-mewt tal-ġenituri tiegħu meta kien ta’ età żgħira, abbażi tal-ewwel subparagrafu tal-Artikolu 15(1), it-tielet subparagrafu tal-Artikolu 19(2) u l-Artikolu 39(1) u (6) tal-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja, kif ukoll abbażi tal-Artikolu 1(2) tat-Tieni Direttiva.
41. Ir-rikors u l-appell ippreżentati mill-kuratriċi ta’ Vitālijs Drozdovs ġew miċħuda permezz tad-deċiżjonijiet, rispettivament, tas-27 ta’ Novembru 2008 u tas-16 ta’ Novembru 2010, minħabba li Baltikums kienet irrispettat l-ammont iffissat mill-Artikolu 7 tad-digriet Latvjan Nru 331.
42. Il-kuratriċi msemmija ppreżentat appell fil-kassazzjoni quddiem l-Augstākās tiesas Senāts għall-finijet tal-annullament tas-sentenza mogħtija mill-qorti tal-appell u tar-rinviju tal-kawża lil dik il-qorti għal ritrattazzjoni. Hija ssostni li din applikat b’mod żbaljat l-ewwel subparagrafu tal-Artikolu 15(1) tal-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja għaliex dik id-dispożizzjoni kellha tiġi interpretata b’mod partikolari b’mod konformi mal-ewwel u mat-tieni direttiva. Jirriżulta minn dawn tal-aħħar li Stat Membru ma jistax jiffissa limiti ta’ kumpens li jkunu inqas mill-ammonti minimi previsti mid-dritt tal-Unjoni. Minn dan isegwi li l-Artikolu 7 tad-digriet Latvjan Nru 331 imur kontra l-limiti ffissati mill-imsemmija dispożizzjoni tal-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja u mid-direttivi msemmija, li dik il-liġi tittrasponi.
43. F’dawn iċ-ċirkustanzi, l-Augstākās tiesas Senāts iddeċidiet li tissospendi l-proċeduri quddiemha u li tagħmel id-domandi preliminari li ġejjin lill-Qorti tal-Ġustizzja:
“1) Il-kumpens obbligatorju għad-dannu personali previst fl-[Ewwel Direttiva] u [fl-Artikolu 1(1) u (2)] [(22)] tat-[Tieni Direttiva] jinkludi wkoll id-danni morali?
2) Fil-każ li r-risposta għall-ewwel domanda tkun waħda affermattiva, l-Artikolu 3 tal-[Ewwel Direttiva] u [l-Artikolu 1(1) u (2),] [(23)] tat-[Tieni Direttiva], għandhom jiġu interpretati fis-sens li dawn id-dispożizzjonijiet jipprekludu lil Stat Membru milli jillimita l-ammont massimu tal-kumpens għad-danni mhux materjali (morali), billi jiffissa limitu li huwa sostanzjalment inqas mil-limitu tar-responsabbiltà tal-assigurazzjoni ffissat mid-direttivi u mil-liġi nazzjonali?”
44. Ġew ippreżentati osservazzjonijiet bil-miktub lill-Qorti tal-Ġustizzja mill-kuratriċi ta’ V. Drozdovs, Baltikums, il-Gvern Latvjan, Ġermaniż u Litwan kif ukoll mill-Kummissjoni.
45. Matul is-seduta tal-20 ta’ Marzu 2013, il-kuratriċi ta’ V. Drozdovs, Baltikums, il-Gvern Latvjan u dak Ġermaniż kif ukoll il-Kummissjoni kienu rrappreżentati.
IV – Analiżi
A – Osservazzjonijiet preliminari dwar il-liġi applikabbli
46. L-identifikazzjoni tal-liġi applikabbli għal kawża transkonfinali hija stadju preliminari f’kull analiżi f’termini tad-dritt sostantiv. Din hija partikolarment essenzjali f’din il-kawża, fid-dawl tad-diskrepanzi li jeżistu bejn il-leġiżlazzjonijiet tal-Istati Membri fil-qasam tal-kumpens abbażi tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur (24).
47. Dan ma jippreżentax diffikultajiet fil-kawża Drozdovs għaliex ma jirriżultax mill-provi fil-proċess li fattur ta’ estranjetà jista’ jwassal biex is-sitwazzjoni inkwistjoni tiġi konnessa ma’ Stat Membru ieħor apparti r-Repubblika tal-Latvja.
48. Min-naħa l-oħra, din il-problema tista’ tqum fil-kawża Haasová, meta jitqiesu ċ-ċirkustanzi fattwali tal-inċident tat-traffiku li wassal għall-kawża prinċipali, li tinsab quddiem qorti Slovakka. Effettivament, il-post ta’ dan l-inċident jinsab fit-territorju tar-Repubblika Ċeka u waħda mill-vetturi involuti hija rreġistrata hemmhekk, filwaqt li l-punti ta’ konnessjoni l-oħrajn, jiġifieri l-post ta’ reġistrazzjoni tal-vettura fejn kienet tinsab il-vittma diretta, kif ukoll in-nazzjonalità u r-residenza tal-persuni kkonċernati, jorbtu l-kawża mar-Repubblika Slovakka.
49. L-Artikolu 28(1) u (2) tar-Regolament (KE) Nru 864/2007 dwar il-liġi applikabbli għall-obbligazzjonijiet mhux kuntrattwali (25) jipprovdi li dan ma għandux jippreġudika l-applikazzjoni tal-konvenzjonijiet internazzjonali li jistabbilixxu regoli dwar il-konflitt ta’ liġijiet fir-rigward ta’ obbligazzjonijiet mhux kuntrattwali u li għalihom Stat Membru wieħed jew iktar kienu partijiet kontraenti fiż-żmien meta jiġi adottat dan ir-Regolament, u li bejn l-Istati Membri, dan ir-Regolament għandu jipprevali fuq konvenzjonijiet konklużi esklussivament bejn tnejn jew iktar minnhom sa fejn tali konvenzjonijiet jikkonċernaw materji regolati minn dan it-test.
50. Rigward ir-responsabbiltà ċivili mhux kuntrattwali li tirriżulta minn inċident tat-traffiku fuq it-triq, ir-regoli ta’ konflitt tal-liġijiet li jinsabu fil-konvenzjoni ta’ Den Haag tal-1971, li fil-mument meta ġie adottat l-imsemmi regolament kienu jorbtu kemm lill-Istati Membri kif ukoll lil Stati terzi, għandhom jirbħu fuq id-dispożizzjonijiet tiegħu fl-Istati kollha li rratifikaw dik il-konvenzjoni, li huwa l-każ b’mod partikolari tar-Repubblika Slovakka (26).
51. Skont l-Artikolu 3 tal-Konvenzjoni ta’ Den Haag tal-1971, il-liġi applikabbli f’dan il-qasam (27) hija, fil-prinċipju, il-liġi interna tal-Istat li fit-territorju tiegħu seħħ l-inċident. B’hekk, fil-kawża Haasová, il-qorti tar-rinviju Slovakka tikkunsidra ġustament li dik id-dispożizzjoni twassal għall-għażla tal-liġi Ċeka (28). Infakkar li derogi mill-applikazzjoni tal-lex loci delicti, favur il-liġi tal-Istat tar-reġistrazzjoni huma previsti fl-Artikolu 4 tal-konvenzjoni msemmija. B’mod partikolari, il-punt (b) tal-imsemmi artikolu jkopri l-każ fejn vetturi differenti jkunu involuti f’inċident u fejn kollha jkunu rreġistrati fl-istess Stat. Madankollu, din l-aħħar kundizzjoni tidher li ma hijiex sodisfatta fil-kawża prinċipali (29).
52. Għandu jiġi ppreċiżat li dawn il-kunsiderazzjonijiet dwar l-applikazzjoni tad-dritt Ċek għar-responsabbiltà ċivili mhux kuntrattwali li tirriżulta mill-inċident inkwistjoni b’ebda mod ma tippreġudika d-determinazzjoni tal-liġi li għandha tirregola d-drittijiet u l-obbligi li jirriżultaw mill-kuntratt ta’ assigurazzjoni tal-vetturi bil-mutur f’sitwazzjoni li tinvolvi konflitt ta’ liġijiet (30).
B – Fuq l-inklużjoni tal-kumpens għal dannu mhux materjali ta’ vittma indiretta fil-kamp ta’ applikazzjoni tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur (l-ewwel domandi fil-kawżi Haasová u Drozdovs)
53. Fil-kawża Haasová, permezz tal-ewwel domanda preliminari tagħha, il-qorti tar-rinviju essenzjalment tistaqsi lill-Qorti tal-Ġustizzja biex tiddikjara jekk l-Artikolu 3(1) tal-Ewwel Direttiva u l-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva għandhomx jiġu interpretati fis-sens li dawn jipprekludu dispożizzjoni tad-dritt nazzjonali li twassal biex il-kumpens finanzjarju ta’ dannu mhux materjali mġarrab mis-superstiti tal-vittma ta’ inċident tat-traffiku ta’ vettura bil-mutur ma jkunx kopert mill-assigurazzjoni obbligatorja sottoskritta mill-persuna li r-responsabbiltà ċivili tagħha tkun involuta.
54. L-ewwel domanda preliminari li saret fil-kawża Drozdovs hija simili, u għandu jitfakkar li din saret f’kuntest fattwali simili (31), għalkemm id-dispożizzjonijiet imsemmija u t-termini użati ma humiex fil-fatt identiċi, peress li l-qorti tar-rinviju tixtieq tkun taf jekk l-Artikolu 3 tal-Ewwel Direttiva u l-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva għandhomx jiġu interpretati fis-sens li l-kumpens obbligatorju tal-korrimenti personali jinkludi wkoll id-dannu morali previst fid-dritt nazzjonali.
55. Meta titqies il-prossimità sostanzjali tagħhom, dawn id-domandi ser jiġu indirizzati flimkien f’dawn il-konklużjonijiet, bir-riżultat li l-interpretazzjoni proposta ser tikkombina d-dispożizzjonijiet imsemmija iktar ’il fuq fl-Ewwel, fit-Tieni u fit-Tielet Direttivi fl-istess ħin.
56. L-opinjonijiet li ngħataw f’dan ir-rigward, fl-osservazzjonijiet ipprovduti lill-Qorti tal-Ġustizzja, huma diverġenti. Il-kuratriċi ta’ V. Drozdovs u l-Kummissjoni jikkunsidraw li dawn id-dispożizzjonijiet jeżiġu li d-dannu mhux materjali mġarrab minn persuna li tkun tilfet persuna qariba f’inċident tat-traffiku għandu jaqa’ taħt l-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili prevista minn dawk it-testi, għall-kuntrarju ta’ Baltikums u tal-Gvernijiet li intervjenew, jiġifieri l-gvernijiet tal-Islovakkja, tal-Ġermanja, u tal-Estonja fil-kawża Haasová u l-gvernijiet tal-Latvja, tal-Ġermanja u tal-Litwanja fil-kawża Drozdovs.
57. Għalkemm ċerti elementi tar-risposta jistgħu faċilment jiġu stabbiliti mill-ġurisprudenza li ser tiġi ċċitata iktar ’il quddiem, żewġ aspetti tal-problema mqajma hawnhekk huma mingħajr preċedent u fil-fehma tiegħi għandhom jiġu eżaminati b’mod separat. Dawn huma, minn naħa, l-inklużjoni tad-dannu mhux materjali fis-sistema ta’ assigurazzjoni obbligatorja prevista fl-imsemmija direttivi u, min-naħa l-oħra, l-estensjoni ta’ dik l-inklużjoni għal persuni li ma jkunux involuti huma stess fl-inċident tat-traffiku li jkun ikkawżalhom dak id-dannu.
1. Kunsiderazzjonijiet ġenerali dderivati mill-acquis ġurisprudenzjali
58. Fl-ewwel lok, għandu jiġi indikat li, f’dawn il-kawżi, fil-fehma tiegħi għandha ssir riferenza mhux biss għall-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea, iżda wkoll għal dik tal-Qorti tal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (32) (iktar ’il quddiem “il-Qorti tal-EFTA”), li waħda mis-sentenzi tagħha (33) (iktar ’il quddiem is-“sentenza tal-Qorti tal-EFTA, Nguyen”), li ġiet invokata b’mod estensiv mill-partijiet u mill-intervenjenti f’dawn il-proċeduri, tirrigwarda l-problema inkwistjoni f’din il-kawża (34).
59. Kif enfasizzat ripetutament il-Qorti tal-Ġustizzja, il-preamboli tal-Ewwel, tat-Tieni u tat-Tielet Direttivi jindikaw li l-għan tagħhom huwa, minn naħa (35), li jiżguraw iċ-ċirkulazzjoni libera kemm tal-vetturi li normalment jinsabu fuq it-territorju tal-Unjoni Ewropea kif ukoll tal-persuni li jkunu rikbin fuqhom, u, min-naħa l-oħra (36), li jiggarantixxu li l-vittmi tal-inċidenti kkawżati minn vetturi jibbenefikaw minn trattament paragunabbli, ikun liema jkun il-punt fit-territorju tal-Komunità fejn seħħ l-inċident (37), sabiex tiġi kkonkretizzata r-realizzazzjoni tas-suq komuni.
60. Il-Qorti tal-Ġustizzja ddeduċiet minn dawn it-testi li l-Ewwel Direttiva, kif iċċarata u kkompletata mit-Tieni u mit-Tielet Direttivi, timponi fuq l-Istati Membri li jiggarantixxu li r-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur normalment ibbażati fit-territorju tagħhom tkun koperta minn assigurazzjoni u tippreċiża, b’mod partikolari, it-tipi ta’ danni u t-terzi li jkunu sfaw vittmi li din l-assigurazzjoni għandha tkopri (38).
61. Hija fakkret li, madankollu, l-obbligu ta’ kopertura mill-assigurazzjoni għal responsabbiltà ċivili ta’ danni kkawżati lil terzi minn vetturi bil-mutur huwa distint mill-portata tal-kumpens ta’ dawn id-danni, ibbażat fuq ir-responsabbiltà ċivili tal-persuna assigurata. Fil-fatt, filwaqt li l-ewwel waħda hija ddefinita u ggarantita mil-leġiżlazzjoni tal-Unjoni, it-tieni hija rregolata, essenzjalment, mid-dritt nazzjonali (39).
62. F’dan ir-rigward, il-Qorti tal-Ġustizzja diġà ddeċidiet li mill-għan tal-Ewwel, tat-Tieni u tat-Tielet Direttivi, kif ukoll mill-kliem tagħhom, jirriżulta li dawn ma humiex intiżi li jarmonizzaw is-sistemi ta’ responsabbiltà ċivili fl-Istati Membri u li, fl-istat attwali tad-dritt tal-Unjoni, dawn tal-aħħar jibqgħu liberi li jiddeterminaw is-sistema ta’ responsabbiltà ċivili applikabbli għall-inċidenti li jirriżultaw mill-użu ta’ vetturi (40).
63. Hija ppreċiżat li, hekk kif inhuma l-affarijiet, l-Istati Membri huma obbligati li jiggarantixxu li r-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur kif iddefinita skont id-dritt nazzjonali applikabbli hija koperta minn assigurazzjoni konformi mad-dispożizzjonijiet tat-tliet direttivi msemmija iktar ’il fuq (41).
64. Finalment, mill-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja jirriżulta li l-Istati Membri għandhom jeżerċitaw il-kompetenzi tagħhom f’dan il-qasam b’osservanza tad-dritt tal-Unjoni u li d-dispożizzjonijiet nazzjonali li jirregolaw il-kumpens tad-danni mill-użu tal-vetturi ma jistgħux iċaħħdu lill-Ewwel, lit-Tieni u lit-Tielet Direttivi mill-effett utli tagħhom (42).
65. Għar-raġunijiet li ser jissemmew iktar ’il quddiem, l-imsemmija direttivi huma, fil-fehma tiegħi, imċaħħda mill-effett utli tagħhom jekk id-dritt ta’ kumpens għal dannu bħal dak inkwistjoni fil-kawżi prinċipali (43) ikun ippreġudikat minn dispożizzjonijiet nazzjonali adottati fil-qasam tal-assigurazzjoni li jillimitaw il-kopertura tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur. Min-naħa l-oħra, dan ma jkunx il-każ jekk id-dritt għall-kumpens inkwistjoni jkun illimitat, mhux minħabba dispożizzjonijiet relatati mal-assigurazzjoni, iżda minħabba dispożizzjonijiet relatati mar-reġim nazzjonali tar-responsabbiltà ċivili applikabbli għall-inċidenti tat-traffiku (44).
2. Fuq l-inklużjoni ta’ dannu mhux materjali fis-sistema tal-assigurazzjoni obbligatorja prevista mill-Ewwel, mit-Tieni u mit-Tielet Direttivi
66. Fis-sentenza Nguyen, iċċitata iktar ’il fuq, il-Qorti tal-EFTA kellha quddiemha kwistjoni dwar il-kompatibbiltà mal-Ewwel, mat-Tieni u mat-Tielet Direttivi ta’ leġiżlazzjoni nazzjonali, f’dan il-każ Norveġiża (45), li kienet teskludi l-kumpens għal dannu mhux materjali (46) (“uġigħ u tbatija” jew “pretium doloris”) mis-sistema tal-assigurazzjoni obbligatorja tad-dritt domestiku. Hija interpretat l-imsemmija direttivi fis-sens li tali esklużjoni ma hijiex kompatibbli ma’ dawk it-testi, meta jitqies il-fatt li l-kumpens għal dannu mhux materjali huwa forma ta’ responsabbiltà ċivili (47).
67. Il-Qorti tal-EFTA bbażat dik id-deċiżjoni mhux biss fuq il-kunsiderazzjonijiet ġenerali bbażati fuq il-preċedenti ġurisprudenzjali mfakkra iktar ’il fuq, iżda wkoll fuq ir-raġunijiet segwenti, li fil-fehma tiegħi huma konvinċenti fuq kull punt.
68. Qabel kollox, dik il-qorti nnotat ġustament li fl-imsemmija direttivi ma hemm ebda dispożizzjoni li teskludi b’mod espliċitu mill-kamp ta’ applikazzjoni tagħhom il-kumpens għal dannu mhux materjali. F’dan is-sens, hija nnotat li l-Artikolu 1(2) tal-Ewwel Direttiva, li jiddefinixxi l-kunċett ta’ “il-parti inġurjata” jirreferi għal “kull persuna ntitolata għal kumpens fir-rigward ta’ telf jew inġurja kkawżata minn vetturi”. L-Artikolu 1(1) tat-Tieni Direttiva u l-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva jirreferu, b’mod partikolari, għal “korrimenti personali”, jew “personal injuries” fil-verżjoni Ingliża (48), sabiex jiddefinixxu dak li għandu jkun suġġett għall-assigurazzjoni obbligatorja. Il-Qorti tal-EFTA ddeċidiet li l-formulazzjoni mogħtija iktar ’il fuq tħaddan kull tip ta’ danni, indipendentement mill-fatt jekk ikunx dannu materjali jew mhux materjali, u b’hekk ma taqbilx mat-teżi li dan l-aħħar tip ta’ dannu ma jaqax taħt il-kamp ta’ applikazzjoni ta’ dawn id-direttivi (49).
69. Minn dak li ntqal iktar ’il fuq hija ddeduċiet li d-dispożizzjonijiet tal-Artikolu 3(1) tal-Ewwel Direttiva, moqri flimkien ma’ dawk tal-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva u dawk tal-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva, għandhom jiġu interpretati fis-sens li jkopru kemm id-dannu materjali kif ukoll dak mhux materjali, inklużi l-uġigħ u t-tbatija psikoloġiċi. Interpretazzjoni differenti tmur kontra l-għan tal-imsemmija direttivi li huwa li jiġi żgurat il-moviment liberu u li l-vittmi jingħataw garanzija ta’ trattament paragunabbli jinsabu fejn jinsabu fit-territorju taż-ŻEE fejn iseħħu l-inċidenti (50).
70. Il-Qorti tal-EFTA ddikjarat ukoll, ġustament, li kumpens bħal dak inkwistjoni fil-kawża prinċipali, min-natura tiegħu stess, jagħti lil persuna d-dritt li tikseb kumpens mingħand persuna oħra u b’hekk jikkostitwixxi forma ta’ responsabbiltà ċivili. Barra minn hekk, mill-ġurisprudenza msemmija iktar ’il fuq (51) jirriżulta li d-direttivi kkonċernati ma humiex intiżi biex jimponu l-adozzjoni ta’ forom partikolari ta’ responsabbiltà, iżda jeżiġu li kull responsabbiltà ċivili relatata mal-użu ta’ vettura bil-mutur tkun koperta minn assigurazzjoni, u huwa irrilevanti jekk din ir-responsabbiltà hija bbażata fuq culpa jew casus. Effettivament, kull interpretazzjoni oħra ċċaħħad lill-Artikolu 3(1) tal-Ewwel Direttiva, kif ikkompletata u emendata bit-Tieni u bit-Tielet Direttivi, mill-effett utli tagħha, li huwa li jiġu protetti l-vittmi tal-inċidenti tat-traffiku permezz tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili (52).
71. Fil-fehma tiegħi, għandha tingħata risposta simili fir-rigward tad-domandi li saru fil-kawżi Haasová u Drozdovs, fid-dawl tad-diċitura u l-objettivi kif ukoll l-effett utli tad-direttivi kkonċernati, b’mod li għandu jiġi stabbilit li l-kumpens għal dannu mhux materjali jaqa’ taħt is-sistema tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur li hija prevista mill-Ewwel, mit-Tieni u mit-Tielet Direttivi.
72. Ninnota li fil-kawża Drozdovs, il-qorti tar-rinviju staqsiet b’mod iktar partikolari dwar il-kwistjoni jekk l-assigurazzjoni obbligatorja tal-“korrimenti personali”, li jeżiġi partikolarment l-Artikolu 1 tat-Tieni Direttiva, tistax tinkludi d-dannu morali. F’dan ir-rigward, ninsisti fuq il-fatt li l-kunċett ta’ “dommages corporels” użat, inter alia (53), fil-verżjoni Franċiża tat-Tieni u tat-Tielet Direttivi ma jistax fih innifsu jikkostitwixxi ostaklu għall-kunċett estensiv propost hawnhekk.
73. Effettivament, l-espressjoni użata f’diversi verżjonijiet oħrajn (54), fil-fehma tiegħi tippermetti li ssir riferenza għal kunċett iktar wiesa’, li jħaddan mhux biss il-ħsara kontra l-ġisem, jiġifieri kontra l-integrità fiżika tal-vittma, iżda wkoll kull ħsara ta’ natura “personali”, fi kliem ieħor, mhux materjali, li tinkludi t-tbatija kemm fiżika kif ukoll psikoloġika (55). Jidhirli li dan għandu jirriżulta, minn naħa, mid-distinzjoni li ssir, b’mod partikolari fl-Artikolu 1 tat-Tieni Direttiva, bejn dan it-tip ta’ dannu u d-“danni materjali”, jiġifieri dawk relatati mal-beni jew mal-patrimonju tal-persuna kkonċernata (56), u, min-naħa l-oħra, l-għan li tiġi msaħħa l-protezzjoni tal-vittmi, li mmarka b’mod ċar l-evoluzzjoni tal-imsemmi artikolu (57).
74. L-ewwel element tar-risposta b’hekk jista’ jingħata b’mod relattivament faċli, kemm-il darba l-Qorti tal-Ġustizzja taċċetta, kif nipproponi, li ssegwi l-linja mmarkata mill-ġurisprudenza preċedenti tagħha u li taderixxi mar-raġunament adottat korrelattivament mill-Qorti tal-EFTA fis-sentenza tagħha Nguyen, iċċitata iktar ’il fuq.
75. Madankollu, għalkemm, fil-fehma tiegħi, minn dawn il-preċedenti ġurisprudenzjali jirriżulta li d-dispożizzjonijiet tad-direttivi kkonċernati għandhom jiġu interpretati fis-sens li l-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur li huma jipprovdu għandha tkopri d-dannu mhux materjali mġarrab minn persuna li tkun involuta f’inċident tat-traffiku, kif kien il-każ fil-kawża li tat lok għas-sentenza msemmija (58), għad irid jiġi ddeterminat jekk dan l-approċċ jgħoddx bl-istess mod għall-vittmi li ma kinux milquta direttament, kif huwa l-każ fil-każijiet li wasslu għall-kawżi Haasová u Drozdovs.
3. Fuq l-estensjoni tal-inklużjoni tad-dannu mhux materjali għall-vittmi indiretti ta’ inċident tat-traffiku
76. Fil-kawżi prinċipali, id-dannu mhux materjali li huwa invokat mir-rikorrenti kien imġarrab minn persuni li ma kinux involuti huma stess fl-inċidenti inkwistjoni, jiġifieri, fil-kawża Haasová, il-mara u t-tifla tar-raġel li kien il-vittma diretta u, fil-kawża Drozdovs, it-tifel tal-miżżewġin li kienu l-vittmi diretti. Il-mewt ta’ individwu, b’mod partikolari f’dawk iċ-ċirkustanzi, ċertament jikkawża taqlib fil-mod tal-għixien u fil-bilanċ emottiv tal-persuni li magħhom kellha relazzjoni tassew mill-qrib. Sabiex jiġi ddeterminat jekk dak id-dannu jistax jaqa’ taħt id-direttivi msemmija fid-domandi preliminari, jidhirli li għandhom jiġu trasposti l-fatturi ta’ evalwazzjoni adottati qabel, billi nsegwu interpretazzjoni letterali, teleoloġika u fl-istess ħin ibbażata fuq l-effett utli ta’ dawk id-dispożizzjonijiet.
77. Fl-ewwel lok, l-analiżi tad-diċitura tad-dispożizzjonijiet rilevanti ma tippermettix li jiġi eskluż il-kumpens għad-dannu inkwistjoni mill-kamp ta’ applikazzjoni tal-kopertura mill-assigurazzjoni għar-responsabbiltà ċivili prevista mill-Ewwel, mit-Tieni u mit-Tielet Direttivi. Effettivament, id-definizzjoni ta’ “il-parti inġurjata” mogħtija fl-Artikolu 1(2) tal-Ewwel Direttiva hija wiesgħa biżżejjed biex tinkludi il-vittmi indiretti, u l-unika kundizzjoni stipulata hija li hija “tkun intitolata għal kumpens fir-rigward ta’ telf jew inġurja kkawżata minn vetturi” skont ir-regoli tad-dritt nazzjonali applikabbli.
78. Huwa minnu li, b’devjazzjoni mit-terminoloġija użata fit-testi preċedenti (59), l-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva jirreferi għall-“korrimenti fuq il-persuna tal-passiġġieri, apparti minn għax-xufier”, li jista’ jagħti x’jifhem li persuna mhux involuta f’inċident ma tistax tkun koperta mill-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili. Madankollu, dik id-dispożizzjoni għandha tiġi interpretata fid-dawl tar-raba’ u tal-ħames premessi tal-imsemmija direttiva, li minnhom jirriżulta li l-vittmi kkonċernati mir-regoli protettivi tad-dritt tal-Unjoni ma humiex limitati għall-passiġġieri, li jidhru li huma biss kategorija partikolari tat-terzi kollha li huma protetti mill-assigurazzjoni ta’ sid il-vettura li tkun ikkawżat l-inċident (60). L-imsemmi artikolu huwa intiż biex jispjega l-kamp ta’ applikazzjoni ratione personae tal-garanzija offruta mill-assigurazzjoni obbligatorja, u mhux biex jillimitaha għall-passiġġieri msemmija (61). Din l-analiżi hija kkorroborata mill-evoluzzjoni segwita f’din il-materja (62).
79. Fit-tieni lok, il-kopertura permezz tal-assigurazzjoni għar-responsabbiltà ċivili tad-dannu mhux materjali tal-persuni li jsofru dannu indirettament minħabba inċident tat-traffiku hija meħtieġa fir-rigward tal-objettivi msemmija mill-Ewwel, mit-Tieni u mit-Tielet Direttivi, li jiffavorixxu l-moviment liberu kif ukoll li jiġi ggarantit trattament paragunabbli għall-vittmi rrispettivament mill-Istat Membru fejn iseħħ l-inċident li jikkawżalhom dannu (63). Kieku l-Artikolu 3(1) tal-Ewwel Direttiva, l-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva u l-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva kellhom jiġu interpretati b’mod differenti, dawn il-persuni kienu jkunu suġġetti għar-riskji tar-regoli tad-dritt nazzjonali fil-qasam tal-assigurazzjoni, li l-kontenut tagħhom jista’ jvarja skont il-post tal-inċident, fin-nuqqas ta’ approssimazzjoni imposta mid-dritt tal-Unjoni.
80. Fit-tielet lok, mill-ġurisprudenza kostanti msemmija iktar ’il fuq (64) jirriżulta li għalkemm l-Ewwel, it-Tieni u t-Tielet Direttivi ma jarmonizzawx is-sistemi ta’ responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur li jinsabu fis-seħħ fl-Istati Membri, dawn madankollu jimponu fuq l-Istati Membri li jiggarantixxu li r-responsabbiltà ċivili li hija applikabbli skont id-dritt nazzjonali tagħhom tkun koperta minn assigurazzjoni konformi mad-dispożizzjonijiet tal-imsemmija direttivi. Minn dan isegwi li meta d-dritt għall-kumpens ta’ dannu jiġi akkwistat abbażi tar-responsabbiltà ċivili ta’ persuna assigurata skont id-dritt nazzjonali applikabbli (65), għandha tapplika l-kopertura mill-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili li hija prevista mill-imsemmija direttivi.
81. Nosserva li d-dritt ta’ kumpens għad-dannu mhux materjali kkawżat mit-telf ta’ persuna qariba f’inċident tat-traffiku huwa rikonoxxut fis-sistemi ġuridiċi ta’ għadd kbir ta’ Stati Membri (66), anki jekk il-faċilità tal-aċċess għal dan id-dritt tvarja għaliex uħud minnhom jagħtu din il-possibbiltà ta’ kumpens biss f’ċirkustanzi eċċezzjonali (67) waqt li oħrajn jipprovdu oneru tal-prova allegata (68). Peress li l-leġiżlaturi tal-Istati Membri għad għandhom kompetenza riżervata fil-qasam tar-responsabbiltà ċivili, jirriżulta li huwa l-kompitu tagħhom biex jiddeterminaw jekk id-dritt għal kumpens ta’ tali dannu huwiex rikonoxxut fil-prinċipju u, fl-affermattiv, taħt liema kundizzjonijiet. B’mod partikolari, il-kwistjoni jekk dan huwiex dritt proprju tal-vittma b’mod indirett, jew inkella huwiex dritt idderivat minn dak tal-persuna mejta, hija fid-diskrezzjoni tagħhom.
82. Madankollu, b’mod konformi mal-ġurisprudenza (69), l-Istati Membri għandhom jeżerċitaw dik il-kompetenza b’mod li jirrispetta d-dritt tal-Unjoni u, b’mod partikolari, li jippreżerva l-effett utli tal-Ewwel, tat-Tieni u tat-Tielet Direttivi. Fil-fehma tiegħi, dan l-effett jiġi ppreġudikat b’mod partikolari jekk ikun awtorizzat li l-vittmi indiretti ta’ inċidenti tat-traffiku bħal dawk ikkonċernati mill-kawżi prinċipali ma jkunux protetti permezz tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili waqt li r-responsabbiltà tal-persuna assigurata hija stabbilita b’mod ċar fil-konfront tagħhom.
83. Fid-dawl ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet kollha, nipproponi lill-Qorti tal-Ġustizzja li tirrispondi li l-Artikolu 3(1) tal-Ewwel Direttiva, l-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva u l-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva għandhom jiġu interpretati fis-sens li sakemm, skont id-dritt nazzjonali applikabbli, ir-responsabbiltà ċivili ta’ persuna assigurata tkun stabbilita abbażi ta’ dannu mhux materjali mġarrab minn persuna li tkun tilfet persuna qariba tagħha f’inċident tat-traffiku bejn vetturi bil-mutur, dak il-kumpens għandu jkun kopert mid-dispożittiv tal-assigurazzjoni obbligatorja prevista minn dawk id-direttivi.
C – Fuq l-impossibbiltà għall-Istati Membri li jiffissaw ammonti massimi ta’ kumpens mill-assigurazzjoni li jkunu inqas mill-ammonti minimi ta’ garanzija previsti fid-dritt tal-Unjoni (it-tieni domanda fil-kawża Drozdovs)
1. Fuq il-kontenut tad-domanda li saret
84. Fil-kawża Drozdovs, il-qorti tar-rinviju tressaq it-tieni domanda preliminari fuq bażi sussidjarja, fil-każ li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi fl-affermattiv għall-ewwel domanda tagħha, jiġifieri fis-sens li l-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili, li hija prevista fl-Artikolu 3 tal-Ewwel Direttiva u fl-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva, tinkludi wkoll il-kumpens għal dannu morali bħal dak invokat mir-rikorrenti fil-kawża prinċipali.
85. Il-qorti tar-rinviju tistaqsi, essenzjalment, dwar il-kwistjoni jekk l-artikoli msemmija iktar ’il fuq jipprekludux regola tad-dritt nazzjonali li tipprovdi, abbażi tal-kumpens minn assiguratur għal dannu mhux materjali, ammont massimu li jkun nettament inqas, minn naħa, mil-limiti minimi tal-kapital assigurat b’mod obbligatorju li timponi t-Tieni Direttiva u, min-naħa l-oħra, mil-limiti tar-responsabbiltà tal-assiguraturi ffissati mil-liġi nazzjonali.
86. Effettivament, mid-deċiżjoni tar-rinviju jirriżulta li d-domanda tistieden lill-Qorti tal-Ġustizzja biex tiddeċiedi dwar l-ammissibbiltà tal-limitu massimu ta’ kumpens għal dannu morali bħal dak imġarrab minn V. Drozdovs li huwa previst fl-Artikolu 7 tad-digriet Latvjan Nru 331 (70), fir-rigward mhux biss tal-ammonti minimi ta’ garanzija ddefiniti fl-Artikolu 1(2) tat-Tieni Direttiva (71), iżda wkoll dak speċifikat fl-ewwel subparagrafu tal-Artikolu 15(1) tal-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja (72), li b’mod partikolari ttrasponiet dik id-direttiva.
87. Dan l-aħħar aspett tat-talba għal deċiżjoni preliminari jirrifletti l-aggravji mqajma fl-appell fil-kassazzjoni ppreżentat mill-kuratriċi ta’ V. Drozdovs, li b’mod partikolari ssostni li l-limitu tal-kumpens previst mid-digriet Latvjan Nru 331 huwa redikolu u jmur kontra d-dispożizzjonijiet tal-liġi Latvjana dwar l-assigurazzjoni obbligatorja, li d-digriet imsemmi kellu l-għan li jimplementa (73). Madankollu, il-Qorti tal-Ġustizzja ma għandhiex kompetenza biex tiddeċiedi dwar il-kostituzzjonalità jew il-legalità tar-regoli tad-dritt intern u, b’mod partikolari, biex tiddetermina jekk id-dispożizzjonijiet regolatorji nazzjonali humiex konformi ma’ dispożizzjonijiet leġiżlattivi nazzjonali. B’hekk, dan l-aspett tad-domanda ma huwiex sejjer jiġi eżaminat.
2. Fuq in-natura vinkolanti tal-ammonti minimi tal-kopertura tar-responsabbiltà ċivili ffissati mit-Tieni Direttiva
88. Kemm il-kuratriċi ta’ V. Drozdovs kif ukoll il-Kummissjoni jikkunsidraw li l-Artikolu 3 tal-Ewwel Direttiva u l-Artikolu 1 tat-Tieni Direttiva jipprekludu li Stat Membru jillimita l-kumpens għal dannu mhux materjali abbażi tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili f’ammont li huwa inqas mil-limitu tar-responsabbiltà tal-assiguratur iffissat f’dawk it-testi. Nindika qabel kollox li naqbel ma’ din l-opinjoni, għar-raġunijiet li ġejjin.
89. Nistgħu nitgħallmu ħafna mill-oriġini, mill-ġenesi u mill-evoluzzjoni tad-dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni msemmija fit-tieni domanda li saret mill-Augstākās tiesas Senāts sabiex nipproċedu għall-interpretazzjoni tagħhom.
90. Kif diġà enfasizzat il-Qorti tal-Ġustizzja, fil-verżjoni inizjali tiegħu, l-Artikolu 3(1) in fine tal-Ewwel Direttiva kien iħalli f’idejn l-Istati Membri l-kompitu li jiddeterminaw id-danni koperti kif ukoll il-modalitajiet tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili (74). Skont it-tielet premessa tat-Tieni Direttiva, huwa sabiex jitnaqqsu d-diverġenzi li kien hemm fir-rigward tal-portata tal-obbligu ta’ assigurazzjoni bejn il-leġiżlazzjonijiet tal-Istati Membri li l-Artikolu 1 tat-Tieni Direttiva impona, fir-rigward tar-responsabbiltà ċivili, kopertura obbligatorja tad-danni materjali u tal-korrimenti personali, f’ammonti determinati, liema ammonti minimi jiżguraw livell minimu ta’ protezzjoni għall-vittmi tal-inċidenti fit-toroq (75).
91. Eżami tal-abbozzi li kien hemm qabel l-adozzjoni tat-Tieni Direttiva juri li l-Artikolu 1(2) tagħha, li jiffissa dawn l-ammonti minimi ta’ garanzija, kien wieħed mid-dispożizzjonijiet li ġew mibdula l-iktar ta’ spiss, matul il-proċess leġiżlattiv inizjali (76). Kien hemm ukoll reviżjonijiet suċċessivi tal-imsemmija direttiva (77), waqt li għandu jiġi ppreċiżat li għandhom jittieħdu inkunsiderazzjoni dawn it-testi ulterjuri (78), abbażi tad-direzzjoni li jirriflettu, minkejja li d-dispożizzjonijiet tagħhom ma humiex applikabbli ratione temporis fil-kawża Drozdovs. Minn dawn l-elementi kollha jirriżulta li l-Artikolu 1 tat-Tieni Direttiva kien suġġett ta’ attenzjoni partikolari mil-leġiżlatur Ewropew. Barra minn hekk, l-iżvilupp li ġie segwit b’dik id-dispożizzjoni, lejn tisħiħ progressiv tar-rekwiżiti li jistabbilixxi, jixhed tħassib dejjem ikbar għall-protezzjoni tal-vittmi. Effettivament, kif diġà ġie enfasizzat espressament mil-leġiżlatur, “l-obbligi ta’ l-Istati Membri li jiggarantixxu assigurazzjoni li tkopri mill-inqas ċerti ammonti minimi tikkostitwixxi element importanti” biex jintlaħaq dak l-għan (79).
92. Skont dak l-approċċ, il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet b’mod ċar li l-Artikolu 1(2) tat-Tieni Direttiva jipprekludi leġiżlazzjoni nazzjonali li tipprovdi ammonti massimi ta’ kumpens li jkunu inferjuri għall-ammonti minimi ta’ garanzija ffissati mill-imsemmi artikolu (80).
93. Sabiex timmotiva d-deċiżjonijiet mogħtija f’dan is-sens, hija ddeċidiet, kif jiena diġà fakkart sabiex nirrispondi għall-ewwel domandi preliminari, li l-Istati Membri huma obbligati li jiżguraw li r-responsabbiltà ċivili li, skont id-dritt nazzjonali tal-Istat Membru kkonċernat, tapplika għad-danni kkawżati mill-użu tal-vetturi, tkun koperta minn assigurazzjoni konformi mad-dispożizzjonijiet tal-Ewwel, tat-Tieni u tat-Tielet Direttivi. Peress li l-Istati Membri għandhom jeżerċitaw il-kompetenzi tagħhom f’dan il-qasam b’osservanza tad-dritt tal-Unjoni, dan jimplika, b’mod partikolari, li l-kopertura għall-assigurazzjoni tar-responsabbiltà ċivili tirrispetta l-ammonti minimi ta’ garanzija ffissati fit-Tieni Direttiva u, għaldaqstant, li ebda leġiżlazzjoni nazzjonali ma tista’ tillimita l-protezzjoni li tirriżulta billi jiġu ffissati ammonti massimi ta’ kumpens taħt dawk l-ammonti minimi (81).
94. Il-Qorti tal-Ġustizzja ddikjarat ukoll li “[k]ull interpretazzjoni oħra ċċaħħad lill-Artikoli 3(1) tal-Ewwel Direttiva u 1(2) tat-Tieni Direttiva mill-effett utli tagħhom. Dan l-għan, li huwa li jiġu protetti l-vittmi tal-inċidenti tat-traffiku permezz tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili, jiġi pperikolat jekk il-kopertura ta’ dik ir-responsabbiltà permezz tal-assigurazzjoni titħalla fid-diskrezzjoni tal-leġiżlatur nazzjonali” [traduzzjoni mhux uffiċjali] (82).
95. Dawn il-kunsiderazzjonijiet kollha jistgħu, fil-fehma tiegħi, jiġu trasposti fir-rigward ta’ dispożizzjonijiet bħal dawk li jinsabu fid-digriet Latvjan Nru 331, li jiffissaw limitu massimu ta’ garanzija wisq baxx b’mod partikolari għad-dannu mhux materjali dovut għall-mewt tal-persuna li fuqha jkun jiddependi individwu, inkwantu r-rispett kemm tal-għan kif ukoll tal-effett utli ta’ dawn id-dispożizzjonijiet jimplika li għandu jiġi ggarantit riżarċiment suffiċjenti lill-vittmi tal-inċidenti tat-traffiku rrispettivament mill-Istat Membri fejn ikun seħħ id-dannu (83). Għaldaqstant, it-tieni domanda li saret mill-Augstākās tiesas Senāts għandha tingħata risposta fl-affermattiv.
96. Nippreċiża li, fil-fehma tiegħi, ma huwiex determinanti li l-livell wisq baxx adottat fid-dritt nazzjonali huwa moderatament inqas mil-limitu tar-responsabbiltà tal-assiguraturi ffissat mid-direttivi jew nettament inqas minnu, kif tindika dik il-qorti fid-domanda preliminari tagħha (84). Huwa biżżejjed li l-livell minimu tal-kopertura ma jintlaħaqx biex regola tad-dritt nazzjonali ma tkunx konformi ma’ dawk ir-rekwiżiti tad-dritt tal-Unjoni. Min-naħa l-oħra, ir-riżerva fformulata fil-bidu tal-Artikolu 1(2) tat-Tieni Direttiva (85) tawtorizza lill-Istati Membri biex imorru lil hinn mil-limiti massimi ta’ kopertura previsti, waqt li huwa ppreċiżat li huma jistgħu jew jeżiġu garanzija mingħajr limitu, jew inkella jiffissaw ammonti li sal-limiti tagħhom l-assigurazzjoni tkun obbligatorja, bl-uniku rekwiżit ikun li dawn ma għandhomx ikunu inferjuri mill-imsemmija limiti minimi (86).
97. Meta jitqies ir-riskju ta’ ambigwitajiet, li jista’ jiġi identifikat fid-dawl tal-osservazzjonijiet ipprovduti lill-Qorti tal-Ġustizzja, għandu jiġi ppreċiżat li, fil-fehma tiegħi, dak li huwa inkompatibbli mad-dritt tal-Unjoni ma huwiex il-limitazzjoni tal-ammonti ta’ garanzija per se (87), iżda l-fatt li Stat Membru jistabbilixxi limitu massimu fuq il-kumpens f’livell iktar baxx minn dak tal-ammonti minimi ffissati mid-direttivi inkwistjoni.
98. Ċertament, skont il-ġurisprudenza stabbilita ċċitata iktar ’il fuq, kull responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu tal-vetturi bil-mutur prevista minn sistema ġuridika nazzjonali għandha tkun koperta b’assigurazzjoni. Madankollu, fil-fehma tiegħi, dan il-prinċipju għandu jinftiehem biss fis-sens li regola tad-dritt nazzjonali relatata mal-assigurazzjoni ma tistax teskludi ċerti tipi ta’ danni jew ċerti kategoriji ta’ persuni inġurjati mill-kopertura meta l-vittmi jistgħu jinvokaw ir-responsabbiltà ċivili tal-persuna assigurata sabiex jiksbu kumpens fuq dik il-bażi. Id-deċiżjoni, meħuda mil-leġiżlatur Ewropew, li jintroduċi livelli ta’ garanzija li jitilgħu “bħala minimu” sal-ammonti previsti mid-direttivi kkonċernati ma tagħmilx sens ħlief jekk jiġi aċċettat li dawn jippermettu, min-naħa l-oħra, li limiti massimi iktar għoljin ikunu ffissati mill-Istati Membri u, b’hekk, li r-responsabbiltà ċivili li tmur lil hinn minn dawk il-limiti massimi nazzjonali ma tkunx koperta bl-assigurazzjoni obbligatorja (88). B’hekk, is-sistemi ġuridiċi tal-Istati Membri fejn il-leġiżlazzjoni ġenerali applikabbli għar-responsabbiltà ċivili ma tkunx tinkludi limiti massimi għall-kumpens jistgħu madankollu jillimitaw il-kopertura tagħha mill-assigurazzjoni obbligatorja billi jintroduċu limiti massimi li jaqbżu l-ammonti tal-limiti minimi previsti mid-direttivi msemmija.
3. Fuq l-effetti tar-risposta proposta
99. Fil-motivazzjoni tat-talba tagħha, l-Augstākās tiesas Senāts tinsisti dwar l-importanza li jinstab bilanċ bejn l-interessi preżenti. Din il-Qorti tirrileva li l-interess tal-vittmi, li huwa li jinkiseb l-iktar kumpens komplut possibbli għad-dannu li huma ġarrbu, huwa differenti ħafna minn dak tal-proprjetarju tal-vettura li kkawżat l-inċident, li huwa li jħallas l-inqas possibbli bħala primjums tal-assigurazzjoni obbligatorja, u mill-għan tal-assiguratur, li huwa li jikseb dħul li jiddependi sa grad għoli mir-relazzjoni bejn il-primjums li jdaħħal u l-kumpens imħallas bħala danni (89). Hija tissuġġerixxi li l-konċiljazzjoni ta’ dawn l-interessi diverġenti tippresupponi d-definizzjoni ċara ta’ limiti għall-garanzija dovuta mill-assiguratur, sabiex l-imsemmi proprjetarju jkun f’pożizzjoni li jissottoskrivi għal assigurazzjoni b’tariffa mhux eċċessiva (90) u, għaldaqstant, li l-vittma tirċievi l-kumpens previst abbażi tad-dannu li ssofri.
100. Il-gvernijiet tal-Latvja u tal-Litwanja jaqblu ma’ din il-fehma. Huma jiddikjaraw ukoll li l-iffissar ta’ tali limiti mil-liġi tippreżenta wkoll il-vantaġġ li tiggarantixxi ċ-ċertezza legali, waqt li l-għoti ta’ somom kbar bħala kumpens għal danni mhux materjali joħloq ir-riskju, fil-każ ta’ inċidenti li jinvolvu diversi persuni, li jaffettwaw id-distribuzzjoni ġusta tal-ammonti limitati li huma disponibbli (91). Minn dan, huma jiddeduċu li l-applikazzjoni għad-danni morali tal-limiti previsti fl-Artikolu 1 tat-Tieni Direttiva toħloq diffikultajiet fir-rigward tal-effettività tas-sistema tal-assigurazzjoni tar-responsabbiltà ċivili inkwistjoni.
101. Huwa minnu li, a priori, il-funzjonament tas-suq Ewropew tal-assigurazzjoni jista’ jkun affettwat mill-obbligu għall-assiguraturi li jkopru d-danni b’mod iktar wiesa’ u f’livell iktar għoli, fir-rigward ta’ vetturi li huma normalment stazzjonati fit-territorju tal-Istati Membri, li jista’ jikkawża żieda fil-primjums imħallsa mill-persuni assigurati.
102. Madankollu, nosserva li, sa mill-bidu nett, il-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew kien ippreveda “[il-]problemi li l-iffissar ta’ dawn l-ammonti minimi inevitabbilment ser joħloq f’ċerti pajjiżi (b’mod partikolari ż-żieda fil-primjums tal-assigurazzjoni attwali)”, iżda kien tal-fehma, ġustament fil-fehma tiegħi, li dan kien jikkonsisti fi “sforz indispensabbli li għandu jiġi aċċettat biex jinkiseb l-objettiv fil-mira, jiġifieri protezzjoni aktar tal-vittmi” u b’hekk kien appoġġa l-proposta biex jiddaħħlu ammonti minimi ta’ garanzija (92). Sabiex jittieħed inkunsiderazzjoni l-punt minn fejn iridu jitilqu ċerti Stati Membri għal dak li jirrigwarda l-ammonti msemmija, it-Tieni Direttiva tinkludi miżuri tranżitorji rigward l-implementazzjoni progressiva tad-dispożizzjonijiet relatati f’dawk l-Istati Membri (93).
103. Barra minn hekk, il-prattika turi li kunċett wiesa’ tal-kamp ta’ intervent tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili mhux neċessarjament għandu riperkussjonijiet sensittivi daqs kemm huwa mistenni fil-livell tal-primjums tal-assigurazzjoni (94). B’hekk, fil-Bulgarija, l-emenda reċenti fil-liġi dwar l-ammonti koperti mill-imsemmija assigurazzjoni, li tinkludi l-kumpens għal dannu morali (95), ma kellhiex impatt sinjifikattiv fuq il-primjums relatati (96). Bl-istess mod, fl-Isvezja, skont il-ħidmiet preparatorji li wasslu għall-introduzzjoni fil-leġiżlazzjoni tad-dritt għal kumpens għall-korrimenti personali fil-każ ta’ mewt ta’ persuna qariba f’inċident tat-traffiku (97), dik ir-riforma għandu jkollha biss effett marġinali fuq l-ispejjeż tal-kumpaniji tal-assigurazzjoni u, għaldaqstant, fuq il-primjums tal-assigurazzjoni, li kellhom jiżdiedu biss b’1 sa 1.5 %, jew inqas (98).
104. Barra minn hekk, it-tħassib li esprimew il-gvernijiet li intervjenew f’din il-kawża ma jidhirlix li huma ġġustifikati peress li, għandi nfakkar, fil-fehma tiegħi ma huwiex ipprojbit għall-Istati Membri li jiffissaw limiti massimi, sabiex il-garanzija dovuta mill-assiguraturi ma tkunx mingħajr limitu, u li l-uniku rekwiżit li jirriżulta mill-Artikolu 1 tat-Tieni Direttiva huwa li dan il-limitu massimu jkun iffissat f’livell ogħla mill-ammonti minimi previsti minn dak l-Artikolu.
105. Fid-dawl ta’ dawn il-kunsiderazzjonijiet kollha, fil-fehma tiegħi, ir-risposta li għandha tingħata għat-tieni domanda li saret fil-kawża Drozdovs għandha tkun li l-Artikolu 3 tal-Ewwel Direttiva u l-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva jipprekludu regola tad-dritt nazzjonali li, sabiex tillimita l-kumpens għal dannu mhux materjali li jista’ jkun dovut abbażi tal-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili, tipprovdi għal ammonti massimi ta’ garanzija li jkunu inqas mill-ammonti minimi ta’ garanzija ffissati għall-kumpens ta’ korrimenti fiżiċi mill-Artikolu 1 tat-Tieni Direttiva.
D – Fuq it-tieni domanda li saret fil-kawża Haasová
106. Skont it-tieni domanda li tressqet għall-eżami tal-Qorti tal-Ġustizzja fil-kawża Haasová, il-Krajský súd v Prešove titlaq mill-ipoteżi li ser jiġi deċiż, b’risposta għall-ewwel domanda, li ma humiex kontra d-dritt tal-Unjoni dispożizzjonijiet nazzjonali dwar l-assigurazzjoni li ma jirrikonoxxux il-kumpens finanzjarju għad-dannu mhux materjali kkawżat lis-superstiti tal-vittmi ta’ inċident tat-traffiku li jirriżulta mill-użu ta’ vettura bil-mutur.
107. Il-qorti tar-rinviju b’hekk tibbaża fuq premessa li tmur kontra r-risposta li nipproponi li għandha tagħti l-Qorti tal-Ġustizzja għall-ewwel domanda preliminari. Fir-rigward tal-kontenut tar-risposta li, fil-fehma tiegħi, għandha tingħata għal dik id-domanda, jidhirli li ma huwiex neċessarju li tingħata risposta għat-tieni domanda, li qiegħda ssir biss fuq bażi sussidjarja.
108. Madankollu, ninnota li l-qorti tar-rinviju titlob lill-Qorti tal-Ġustizzja biex tipproċedi għall-interpretazzjoni tad-dispożizzjonijiet tad-dritt nazzjonali (99), li huwa eskluż, b’mod konformi ma’ ġurisprudenza kostanti (100).
109. Fil-każ li l-Qorti tal-Ġustizzja ma ssegwix il-proposta tiegħi, id-domanda jkollha tiġi fformulata mill-ġdid, jidhirli, fis-sens li tkun relattiva, sostanzjalment, għall-eventwali possibbiltà għal qorti ta’ Stat Membru, li tipproċedi għal interpretazzjoni ta’ regola tad-dritt nazzjonali li tkun konformi mad-dispożizzjonijiet tal-Ewwel u tat-Tielet Direttivi msemmija. F’kull każ, il-prinċipju ta’ interpretazzjoni konformi ma jistax iservi bħala bażi għal interpretazzjoni contra legem tad-dritt nazzjonali, li f’dan il-każ tikkonsisti fl-impożizzjoni fuq l-assiguratur tal-obbligu li jagħti kumpens għall-kuntrarju ta’ dak li tipprovdi regola tad-dritt nazzjonali (101).
V – Konklużjoni
110. Fil-kawża Haasová (C‑22/12), fid-dawl ta’ dak kollu li ntqal iktar ’il fuq, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja għandha tirrispondi d-domandi preliminari magħmula mill-Krajský súd v Prešove bil-mod li ġej:
1) L-Artikolu 3(1) tad-Direttiva tal-Kunsill 72/166/KEE, tal-24 ta’ April 1972, dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet tal-Istati Membri li għandhom x’jaqsmu ma’ assigurazzjoni kontra responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur u l-infurzar tal-obbligu ta’ assigurazzjoni kontra din ir-responsabbiltà, minn naħa, u l-ewwel subparagrafu tal-Artikolu 1 tat-Tielet Direttiva tal-Kunsill 90/232/KEE, tal-14 ta’ Mejju 1990, dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet tal-Istati Membri li għandhom x’jaqsmu ma’ assigurazzjoni kontra r-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur, min-naħa l-oħra, għandhom jiġu interpretati fis-sens li l-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur li jkunu normalment stazzjonati fit-territorju ta’ Stat Membru tkopri l-kumpens għal danni mhux materjali mġarrba mill-qraba ta’ vittmi li jmutu f’inċident tat-traffiku li jkun seħħ f’dak il-kuntest inkwantu dak il-kumpens ikun previst abbażi tar-responsabbiltà ċivili tal-persuna assigurata mid-dritt nazzjonali applikabbli għall-kawża.
2) Ma hemmx lok li tingħata risposta għat-tieni domanda preliminari.
111. Fil-kawża Drozdovs (C‑277/12), fid-dawl ta’ dak kollu li ntqal iktar ’il fuq, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja għandha tirrispondi d-domandi preliminari magħmula mill-Augstākās tiesas Senāts bil-mod li ġej:
1) L-Artikolu 3 tad-Direttiva tal-Kunsill 72/166/KEE, tal-24 ta’ April 1972, dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet tal-Istati Membri li għandhom x’jaqsmu ma’ assigurazzjoni kontra responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur u l-infurzar tal-obbligu ta’ assigurazzjoni kontra din ir-responsabbiltà, minn naħa, u l-Artikolu 1(1) u (2) tat-Tieni Direttiva tal-Kunsill 84/5/KEE, tat-30 ta’ Diċembru 1983 dwar l-approssimazzjoni tal-liġijiet tal-Istati Membri li għandhom x’jaqsmu ma’ assigurazzjoni kontra r-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur, min-naħa l-oħra, għandhom jiġu interpretati fis-sens li l-assigurazzjoni obbligatorja tar-responsabbiltà ċivili fir-rigward tal-użu ta’ vetturi bil-mutur li jkunu normalment stazzjonati fit-territorju ta’ Stat Membru tkopri l-kumpens għal danni mhux materjali mġarrba mill-qraba ta’ vittmi li jmutu f’inċident tat-traffiku li jkun seħħ f’dak il-kuntest inkwantu dak il-kumpens ikun previst abbażi tar-responsabbiltà ċivili tal-persuna assigurata mid-dritt nazzjonali applikabbli għall-kawża.
2) L-Artikolu 3 tad-Direttiva 72/166 u l-Artikolu 1(1) u (2) tad-Direttiva 84/5 għandhom jiġu interpretati fis-sens li jipprekludu regola tad-dritt nazzjonali li, abbażi tal-kumpens li jista’ jkun dovut minn assiguratur bħala kumpens għal dannu mhux materjali li jirriżulta mill-mewt f’inċident tat-traffiku ta’ persuna li fuqha kienet tiddependi l-persuna kkonċernata, tipprovdi għal ammonti massimi ta’ garanzija li jkunu inqas mill-ammonti minimi ta’ garanzija ffissati minn dan l-aħħar Artikolu għall-kumpens ta’ korrimenti fiżiċi.