Sprawa C‑501/11 P
Schindler Holding Ltd i in.
przeciwko
Komisji Europejskiej
Odwołanie – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek instalacji i obsługi wind i schodów – Odpowiedzialność spółki dominującej za naruszenia prawa kartelowego popełnione przez jej spółkę zależną – Spółka holdingowa – Wewnętrzny program przedsiębiorstwa w zakresie zgodności z regułami konkurencji („Compliance-Programme”) – Prawa podstawowe – Zasady państwa prawa w ramach ustalania wysokości nałożonych grzywien – Podział władzy, zasady legalności, niedziałania prawa wstecz, ochrony uzasadnionych oczekiwań oraz odpowiedzialności na zasadzie winy – Rozporządzenie (WE) nr 1/2003 – Artykuł 23 ust. 2 – Ważność – Zgodność z prawem wytycznych Komisji z 1998 r.
Streszczenie – Wyrok Trybunału (piąta izba) z dnia 18 lipca 2013 r.
1. Skarga o stwierdzenie nieważności – Zaskarżony akt – Ocena zgodności z prawem w oparciu o informacje dostępne w momencie wydania aktu – Wnioski a posteriori – Brak wpływu
(art. 263 TFUE)
2. Prawa podstawowe – Europejska konwencja praw człowieka – Akt prawny nieobowiązujący formalnie w porządku prawnym Unii
(art. 6 ust. 3 TUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 52 ust. 3)
3. Prawo Unii Europejskiej – Zasady – Prawo do skutecznej ochrony sądowej – Sądowa kontrola decyzji wydanych przez Komisję w dziedzinie konkurencji – Kontrola zgodności z prawem i nieograniczone prawo orzekania zarówno w odniesieniu do kwestii prawnych jak i stanu faktycznego – Naruszenie – Brak
(art. 263 WE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 31)
4. Odwołanie – Zarzuty – Brak wystąpienia z konkretnym zarzutem wobec elementu rozumowania Sądu – Brak wskazania punktów zaskarżonego wyroku będących przedmiotem krytyki – Niedopuszczalność
[art. 256 TFUE; statut Trybunału, art. 58 akapit pierwszy; regulamin postępowania przed Trybunałem, art. 112 § 1 lit. c)]
5. Odwołanie – Zarzuty – Zarzut podniesiony po raz pierwszy w odwołaniu – Niedopuszczalność
(statut Trybunału, art. 58; regulamin postepowania przed Trybunałem, art. 42 § 2, art. 113 § 2)
6. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Uprawnienia dyskrecjonalne przyznane Komisji przez art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003 – Naruszenie zasady legalności kar – Brak
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03)
7. Akty instytucji – Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych za naruszenie reguł konkurencji – Charakter prawny – Będąca wskazówką norma postępowania – Obowiązek przestrzegania zasady równego traktowania – Kompetencje instytucji do ich przyjęcia
(art. 290 ust. 1 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23; komunikat Komisji 98/C 9/03)
8. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Zastosowanie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien – Naruszenie zasady niedziałania prawa wstecz – Brak – Naruszenie zasady uzasadnionych oczekiwań – Brak
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03)
9. Konkurencja – Normy Unii – Naruszenia – Podmiotowy zakres stosowania – Przedsiębiorstwo – Pojęcie – Jednostka gospodarcza składająca się ewentualnie ze spółki dominującej i jej spółek zależnych – Przypisanie naruszenia takiej jednostce gospodarczej – Dopuszczalność – Naruszenie zasady odpowiedzialności osobistej – Brak
(art. 101 TFUE, 102 TFUE)
10. Konkurencja – Normy Unii – Naruszenia – Przypisanie – Spółka dominująca i spółki zależne – Jednostka gospodarcza – Kryteria oceny – Domniemanie decydującego wpływu wywieranego na spółki zależne przez spółkę dominującą posiadającą 100% ich kapitału – Wzruszalny charakter – Kształtowanie polityki handlowej – Kryteria oceny jej ewentualnego autonomicznego charakteru
(art. 101 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2)
11. Odwołanie – Zarzuty – Błędna ocena okoliczności faktycznych i dowodów – Niedopuszczalność
(art. 256 ust. 1 akapit drugi TFUE; statut Trybunału, art. 58 akapit pierwszy)
12. Prawo Unii Europejskiej – Zasady – Prawa podstawowe – Prawo własności
(Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 17)
13. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Obowiązek uwzględnienia rzeczywistego wpływu na rynek – Zakres – Skutek praktyki antykonkurencyjnej – Kryterium niemające determinującego wpływu
(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A)
14. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Ramy prawne – Wytyczne uchwalone przez Komisję – Komunikat Komisji w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w zamian za współpracę przedsiębiorstw, którym zarzucono naruszenie – Uprawnienia dyskrecjonalne Komisji – Kontrola sądowa – Zakres
(art. 263 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikaty Komisji: 98/C 9/03; 2002/C 45/03, pkt 21)
15. Odwołanie – Właściwość Trybunału – Zakwestionowanie, ze względów słuszności, oceny dokonanej przez Sąd w zakresie kwoty grzywien nałożonych na przedsiębiorstwa, które naruszyły traktatowe reguły konkurencji – Wyłączenie – Zakwestionowanie tej oceny ze względów dotyczących naruszenia zasady proporcjonalności – Dopuszczalność
(art. 261 TFUE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 31)
1. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 31, 56, 65)
2. Jakkolwiek zgodnie z art. 6 ust. 3 TUE prawa podstawowe chronione na mocy Europejskiej konwencji praw człowieka są częścią prawa Unii jako jego zasady ogólne i jakkolwiek art. 52 ust. 3 karty praw podstawowych Unii Europejskiej nakazuje prawom chronionym na mocy tej karty odpowiadającym prawom chronionym na mocy konwencji przypisywać takie samo znaczenie i takie same skutki, jakie mają prawa ujęte we wspomnianej konwencji, to jednak konwencja ta, do czasu przystąpienia do niej Unii, nie stanowi aktu prawnego formalnie obowiązującego w porządku prawnym Unii.
(por. pkt 32, 124)
3. Okoliczność, że decyzje nakładające grzywny w dziedzinie konkurencji są wydawane przez Komisję nie jest sama w sobie sprzeczna z art. 6 Europejskiej konwencji praw człowieka. Co się tyczy zasady skutecznej ochrony prawnej, ogólnej zasady prawa Unii, która jest wyrażona obecnie w art. 47 karty praw podstawowych Unii Europejskiej i która w prawie Unii odpowiada art. 6 ust. 1 owej konwencji, w ramach kontroli legalności przewidzianej w traktacie FUE, sąd Unii posiada nieograniczone prawo orzekania, które zostało uznane w art. 31 rozporządzenia nr 1/2003, zgodnie z art. 261 TFUE, i które upoważnia go do zastąpienia oceny Komisji własną oceną i w konsekwencji uchylenia, zmniejszenia lub podwyższenia nałożonej grzywny lub okresowej kary pieniężnej. Ponieważ kontrola przewidziana traktatami oznacza, że sąd Unii sprawuje kontrolę zarówno pod względem prawnym, jak i faktycznym, oraz że ma prawo do oceny dowodów, stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji i do zmiany kwoty grzywien, nie wydaje się, aby kontrola legalności przewidziana w art. 263 TFUE, dopełniona nieograniczonym prawem orzekania o wysokości grzywny przewidzianym w art. 31 rozporządzenia nr 1/2003, była sprzeczna z wymogami zasady skutecznej ochrony sądowej przewidzianej obecnie w art. 47 karty.
(por. pkt 33, 36, 38)
4. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 43–45, 81, 84, 106)
5. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 54, 55, 83, 106)
6. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 56–58)
7. Wytyczne dotyczące obliczania grzywien nakładanych w wypadku naruszenia reguł konkurencji nie stanowią ani aktu prawodawczego, ani aktu, do którego wydania uprawnienia zostały przekazane, w rozumieniu art. 290 ust. 1 TFUE, ani też podstawy prawnej grzywien nakładanych w dziedzinie konkurencji, które wymierzane są wyłącznie na podstawie art. 23 rozporządzenia nr 1/2003. Stanowią one normy postępowania dla pożądanej praktyki administracyjnej, od której administracja nie może odstąpić w konkretnym przypadku bez podania powodów, które byłyby zgodne z zasadą równego traktowania oraz ograniczają się do opisania metody badania naruszenia, którą posługuje się Komisja, oraz kryteriów, do których uwzględnienia zobowiązuje się ona w celu ustalenia kwoty grzywny. Tymczasem żadne postanowienie traktatów nie zabrania instytucji wydania takiej normy postępowania. Wynika stąd, że Komisja była uprawniona do wydania omawianych wytycznych.
(por. pkt 66–69)
8. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 75)
9. Mimo że zasada osobistej odpowiedzialności osób prawnych ma szczególne znaczenie dla kwestii odpowiedzialności w dziedzinie prawa cywilnego, nie może być czynnikiem decydującym przy określaniu sprawcy naruszenia prawa konkurencji, które ma związek z konkretnym zachowaniem przedsiębiorstw. W istocie w celu określenia sprawcy naruszenia prawa konkurencji autorzy traktatów postanowili posłużyć się pojęciem przedsiębiorstwa, a nie pojęciem spółki czy osoby prawnej, którym posłużono się w art. 54 TFUE. Pojęcie to oznacza jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych. Wynika stąd, że jeżeli podmiot gospodarczy narusza zasady konkurencji, to musi odpowiedzieć za to naruszenie.
(por. pkt 101–104, 129)
10. Domniemanie wywierania decydującego wpływu na spółkę zależną, w której całość lub prawie całość kapitału posiada spółka dominująca, ma w szczególności doprowadzić do ustanowienia równowagi między znaczeniem z jednej strony celu polegającego na zwalczaniu zachowań sprzecznych z regułami konkurencji, przede wszystkim sprzecznych z art. 81 WE, i zapobieganie ich powtarzaniu, a z drugiej strony wymogami wynikającymi z niektórych zasad ogólnych prawa Unii, takich jak w szczególności zasady domniemania niewinności, indywidualizacji kar i pewności prawa oraz prawo do obrony, w tym zasada równości stron. Domniemanie to jest jednak wzruszalne. Podmioty, które chcą je obalić, mogą przedstawiać wszelkie dowody, które pozwalają w ich przekonaniu wykazać, że spółka zależna i spółka dominująca nie stanowią jednolitego podmiotu gospodarczego, ale że spółka zależna zachowuje się na rynku w sposób autonomiczny
W celu stwierdzenia, czy sprawca naruszenia określa swe zachowanie na rynku w sposób autonomiczny, należy uwzględnić wszystkie istotne okoliczności dotyczące związków gospodarczych, organizacyjnych i prawnych wiążących go z podmiotem nadrzędnym, które mogą różnić się w poszczególnych przypadkach, a których z tego powodu nie można wymienić w sposób wyczerpujący. W tym kontekście polityka handlowa jest jednym spośród wielu elementów, i co więcej nie można dokonywać zawężającej wykładni tego pojęcia.
Ponadto przyjęcie przez spółkę dominującą kodeksu postępowania zmierzającego do przeciwdziałania naruszaniu przez spółki zależne prawa konkurencji i odnoszących się do niego wytycznych, z jednej strony nie zmienia w żaden sposób faktu istnienia naruszenia, które zostało stwierdzone w odniesieniu do niej, a z drugiej strony nie pozwala wykazać, że te spółki zależne w sposób autonomiczny kształtowały swą politykę handlową. Wdrożenie takiego kodeksu postępowania sugeruje raczej, że spółka dominująca sprawowała rzeczywistą kontrolę nad polityką handlową swych spółek zależnych. Ponadto okoliczność, że niektórzy pracownicy tych spółek zależnych nie przestrzegali owego kodeksu postępowania, nie wystarczy, by wykazać, że polityka handlowa tych spółek zależnych miała charakter autonomiczny.
(por. pkt 108–110, 112–114)
11. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 115, 158, 159)
12. Zobacz tekst orzeczenia.
(por. pkt 124, 128)
13. W ramach ustalania kwoty grzywny z tytułu naruszenia wspólnotowych reguł konkurencji chociaż konkretny wpływ naruszenia na rynek jest elementem, który należy wziąć pod uwagę przy ocenie wagi naruszenia na rynku, to jednak jest to tylko jedno spośród kryteriów, do których należą w szczególności sam charakter naruszenia oraz jego zakres geograficzny. Wynika z tego, że skutek praktyki konkurencyjnej nie jest sam w sobie kryterium rozstrzygającym dla oceny odpowiedniej wysokości grzywny. W szczególności elementy objęte aspektem zamiaru mogą być istotniejsze niż elementy dotyczące tych skutków, przede wszystkim naruszeń, które są poważne same z siebie, takich jak podział rynków. Ponadto z pkt 1 A akapit pierwszy wytycznych dotyczących obliczania grzywien nakładanych w wypadku naruszenia reguł konkurencji wynika, należy wziąć pod uwagę ten wpływ na rynek, jedynie jeżeli jest on mierzalny. W konsekwencji, gdy Sąd bierze pod uwagę rzeczywisty wpływ przedmiotowego naruszenia na rynek, przy założeniu, że zmierzenie tego wpływu byłoby rzeczywiście możliwe, czyni to tytułem pomocniczym.
(por. pkt 134–136)
14. Kiedy sąd Unii przeprowadza kontrolę legalności decyzji nakładającej grzywny za naruszenie reguł konkurencji, nie może on polegać na zakresie uznania, którym dysponuje Komisja, ani w odniesieniu do wyboru aspektów podlegających ocenie w procesie stosowania kryteriów wymienionych w wytycznych dotyczących obliczania grzywien nakładanych w wypadku naruszenia reguł konkurencji, ani w odniesieniu do oceny tych aspektów, z których dokładnej oceny faktycznej i prawnej rezygnuje. Zasada taka ma stosuje się także wówczas gdy sąd sprawdza czy Komisja zastosowała we właściwy sposób wytyczne w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli w zamian za współpracę przedsiębiorstw, którym zarzucono naruszenie. W każdym razie zasada równego traktowania nie stoi na przeszkodzie korzystnemu potraktowaniu jedynie przedsiębiorstwa, które doprowadziło do istotnego zwiększenia wartości posiadanych przez Komisję dowodów w rozumieniu pkt 21 komunikatu w sprawie współpracy z 2002 r., gdyż cel tego uregulowania jest zgodny z prawem.
(por. pkt 155, 159)
15. Nie jest obowiązkiem Trybunału, który rozstrzyga kwestie prawne w ramach odwołania, zastąpienie własną, bardziej słuszną oceną oceny Sądu, który w ramach nieograniczonego prawa orzekania orzeka o kwotach grzywien nałożonych na przedsiębiorstwa z powodu naruszenia przez nie prawa Unii. Tylko gdyby Trybunał uznał, że poziom sankcji jest nie tylko niewłaściwy, ale również nadmierny, a w efekcie nieproporcjonalny, należałoby stwierdzić, że doszło do naruszenia prawa przez Sąd ze względu na niewłaściwy charakter kwoty grzywny.
W tym względzie ocena tego, czy z grzywną wiąże się nieproporcjonalne obciążenie podmiotu, na który została nałożona, nie może być dokonywana wyłącznie na podstawie jej nominalnej wysokości. Ocena ta jest uzależniona również, w szczególności, od możliwości płatniczych tego podmiotu. W sytuacji, gdy grzywny nakładane są na przedsiębiorstwo, które stanowi jednostkę gospodarczą i które jedynie pod względem formalnym składa się z kilku osób prawnych, możliwości płatnicze tych osób prawnych nie mogą być brane pod uwagę w sposób zindywidualizowany.
(por. pkt 164, 165, 168, 169)