OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PAOLA MENGOZZIEGO
przedstawiona w dniu 26 marca 2009 r.(1)
Sprawa C‑32/08
Fundación Española para la Innovación de la Artesanía (FEIA)
przeciwko
Cul de Sac Espacio Creativo SL
i
Acierta Product & Position SA
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Juzgado de lo Mercantil n°1 de Alicante (Hiszpania)]
Wzory wspólnotowe – Posiadanie prawa – Wzory opracowane na zlecenie
1. W drodze niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Juzgado de lo Mercantil n°1 de Alicante przedkłada Trybunałowi kilka pytań dotyczących wykładni art. 14 i 88 rozporządzenia Rady (WE) nr 6/2002 z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie wzorów wspólnotowych(2) (zwanego dalej „rozporządzeniem”).
2. Kwestie te zostały podniesione w trakcie postępowania w przedmiocie zarzucanego bezprawnego używania niezarejestrowanych wzorów wspólnotowych, których opracowanie zostało zlecone w ramach projektu mającego na celu promocję rozpowszechniania wzorów przemysłowych w sektorze rzemieślniczym. Mamy tu do czynienia po raz pierwszy z sytuacją, w której wnosi się do Trybunału o dokonanie przezeń wykładni przepisów tego rozporządzenia w ramach postępowania o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym(3).
I – Ramy prawne
A – Prawo wspólnotowe
3. Zainteresowanie Wspólnoty kwestiami związanymi z ochroną wzorów przemysłowych sięga wstecz do roku 1959, kiedy to Komisja zaproponowała rządom ówczesnych sześciu państw członkowskich utworzenie grup roboczych mających za zadanie opracowanie reżimu wspólnotowej ochrony praw własności przemysłowej w celu sprostania problemom, które wynikały dla prawidłowego funkcjonowania wspólnego rynku z ograniczenia terytorialnego ochrony ustanawianej na skalę krajową. Tak więc utworzone zostały trzy różne grupy robocze, odpowiednio, w dziedzinach patentów, znaków towarowych i wzorów. Grupa robocza do spraw wzorów, której przewodniczył Włoch o nazwisku Roscioni, sporządziła sprawozdanie w 1962 r., zalecając przyjęcie jednolitych przepisów na skalę wspólnotową, ale podkreślając także, iż podjęcie procesu harmonizacji przepisów wiąże się z trudnościami wynikającymi ze znaczących odmienności charakteryzujących przepisy krajowe dotyczące tej dziedziny.
4. Po długim okresie bezczynności dyskusja w tej sprawie została wznowiona przez Komisję dzięki wydanej w czerwcu 1991 r. „Zielonej księdze o wzorach przemysłowych” (zwanej dalej „zieloną księgą”), która w zamyśle tej instytucji miała pełnić funkcję platformy konsultacyjnej dla zainteresowanych kręgów. W dokumencie tym Komisja omawia różne aspekty ochrony prawnej wzorów przemysłowych i rozwiązania przyjęte w tym zakresie w krajowych systemach prawnych, przedstawiając zarysy tego, jak, jej zdaniem, powinno wyglądać podejście wspólnotowe do tej kwestii. Na podstawie przemyśleń zawartych w zielonej księdze Komisja proponowała, po pierwsze, stworzenie ważnego na całym terytorium Wspólnoty wzoru wspólnotowego, podlegającego jednolitemu reżimowi i, po drugie, harmonizację ustawodawstw krajowych w zakresie ograniczonym do najważniejszych kwestii wchodzących w skład tej materii. W zgodzie z tą propozycją załącznik do zielonej księgi zawierał projekt rozporządzenia w sprawie wzorów wspólnotowych oraz projekt dyrektywy dotyczącej zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich z zakresu ochrony prawnej wzorów.
5. Projektom tym towarzyszyło przedstawienie przez Komisję w 1993 r. Radzie i Parlamentowi wniosku w sprawie przyjęcia rozporządzenia w sprawie wzoru wspólnotowego(4) oraz wniosku w sprawie przyjęcia dyrektywy w sprawie prawnej ochrony wzorów(5). Podczas gdy dyrektywa została przyjęta w dniu 13 października 1998 r.(6), procedura prawodawcza odnosząca się do rozporządzenia trwała dłużej i była bardziej skomplikowana, doprowadzając do konieczności przedstawienia kolejnych dwóch wniosków w latach 1999 i 2000.
6. Jak wynika z motywów rozporządzenia, stworzenie podlegającego jednolitym przepisom w skali całego terytorium Wspólnoty wzoru wspólnotowego ma na celu wyeliminowanie przeszkód w swobodnym przepływie towarów wynikających z ograniczonego zasięgu terytorialnego ochrony wzorów znajdującej zastosowanie na skalę krajową i uniknięcie sytuacji, zważywszy na dające się wciąż zaobserwować znaczące różnice pomiędzy przepisami poszczególnych państw członkowskich, w której identyczne wzory będą w ramach różnych krajowych porządków prawnych podlegać ochronie na odmiennych warunkach i na rzecz różnych posiadaczy uprawnień z nich wynikających(7).
7. Zmierzając do tego, aby ochrona przyznana wzorom wspólnotowym odpowiadała wymogom wszystkich sektorów gospodarczych we Wspólnocie, w rozporządzeniu przewiduje się dwie formy ochrony, z których pierwsza, przysługująca w odniesieniu do niezarejestrowanych wzorów, charakteryzuje się mniejszym zasięgiem i krótszym czasem trwania, natomiast druga jest przyznana na dłuższy okres w odniesieniu do zarejestrowanych wzorów, a jej beneficjentom przysługują prawa o charakterze wyłącznym(8).
8. Tytuł II rozporządzenia dzieli się na pięć sekcji. W sekcji 3, zatytułowanej „Prawo do wzoru wspólnotowego”, zawarty jest noszący ten sam tytuł art. 14, który stanowi:
„1. Prawo do wzoru wspólnotowego przysługuje twórcy lub jego następcy prawnemu.
2. Jeżeli dwie lub więcej osób wspólnie opracowało wzór, prawo do wzoru wspólnotowego przysługuje im wspólnie.
3. Jednakże w przypadku gdy wzór opracowany jest przez pracownika w wyniku wykonywania jego obowiązków lub wykonywania instrukcji udzielonych przez pracodawcę, prawo do wzoru wspólnotowego przysługuje pracodawcy, o ile inaczej nie uzgodniono lub nie określono na mocy prawa krajowego”.
9. Tytuł IX rozporządzenia zawiera uregulowania w przedmiocie „jurysdykcji oraz postępowania w sprawach dotyczących wzorów wspólnotowych”. Zawarty w sekcji 2 tego tytułu art. 81 przyznaje wyznaczonym przez państwa członkowskie, zgodnie z art. 80 rozporządzenia, sądom w sprawach wzorów wspólnotowych wyłączną właściwość do rozpoznawania sporów dotyczących naruszenia i ważności wzorów wspólnotowych. Jeżeli chodzi o stosowane przez te sądy przepisy, art. 88 ust. 1 i 2 stanowi, co następuje:
„1. Sądy w sprawach wzorów wspólnotowych stosują przepisy niniejszego rozporządzenia.
2. We wszystkich sprawach nieobjętych zakresem niniejszego rozporządzenia sąd w sprawach wzorów wspólnotowych stosuje przepisy swojego ustawodawstwa krajowego, w tym również swojego prawa prywatnego międzynarodowego”(9).
B – Prawo krajowe
10. W hiszpańskim porządku prawnym ochroną objęte są jedynie zarejestrowane wzory. Artykuł 14 ust. 1 i 4, opatrzony tytułem „Prawo do rejestracji”, zawarty w tytule III, o nazwie „Prawo do wzoru”, ustawy 20/2003 z dnia 7 lipca 2003 r. w sprawie ochrony prawnej wzorów przemysłowych, stanowi, co następuje:
„1. Prawo do zarejestrowania wzoru przysługuje twórcy lub jego następcy prawnemu.
[…]
4. W postępowaniach przed Hiszpańskim Urzędem ds. Patentów i Znaków Towarowych domniemywa się, że zgłaszający ma prawo do zarejestrowania”.
11. Artykuł 15 tej ustawy stanowi:
„W przypadku gdy wzór opracowany jest przez pracownika w wyniku wykonywania jego obowiązków lub wykonywania instrukcji udzielonych przez zwierzchnika lub pracodawcę albo przez zleceniobiorcę w ramach świadczenia usługi, prawo do zarejestrowania wzoru przysługuje pracodawcy lub zleceniodawcy, o ile nie uzgodniono inaczej”.
II – Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne
12. Fundación española para la innovación de la Artesanía (zwana dalej „FEIA”), będąca powodem w postępowaniu przed sądem krajowym, objęła patronat nad projektem zatytułowanym „D’Artes, Diseño y Artesanía de incorporación del Diseño al Sector Artesiano”, którego celem było stworzenie i sprzedaż gamy przedmiotów wytworzonych przez określone pracownie rzemieślnicze na podstawie wzorów opracowanych przez specjalistów z zakresu wzornictwa przemysłowego.
13. W ramach tego projektu FEIA powierzyła spółce AC&G S.A. zadanie wyłonienia projektantów wzorów oraz zawarcie z nimi umów zmierzających do opracowania wzoru i udzielenia pomocy technicznej rzemieślnikowi na etapie wytwarzania produktu. W ramach tego zadania AC&G S.A. zawarła umowę ze spółką Cul de sac espacio creativo S.L. (zwaną dalej „Cul de sac”), która wykonując ją, zaprojektowała serię zegarów z kukułką dla rzemieślnika Veroniki Palomares. Zegary te zostały zaprezentowane w ramach pierwszej edycji projektu D’Artes pod nazwą kolekcji „Santamaría”.
14. W 2006 r. Cul de Sac i spółka Acierta Produkt & Position S.A. (zwana dalej „Acierta”) dokonywały sprzedaży gamy zegarów z kukułką znanej jako kolekcja „Timeless”. FEIA, uznając że sprzedaż ta stanowi naruszenie praw do wzorów zegarów należących do kolekcji „Santamaría” i uważając się za ich posiadacza, wniosła przeciwko tym dwóm spółkom pozew do Juzgado de lo Mercantil di Alicante. Przed tym sądem powodowa spółka powoływała się na różne tytuły(10), na podstawie których przysługują jej prawa do spornych wzorów, przytaczając w tym kontekście zarówno przepisy rozporządzenia, jak i przepisy prawa hiszpańskiego. Pozwane spółki zgłosiły zarzut braku posiadania przez FEIA legitymacji procesowej, uważając że nie jest ona posiadaczem praw do spornych wzorów.
15. Uznając że rozstrzygnięcie sporu zależy od dokonania wykładni określonych przepisów rozporządzenia, sąd krajowy postanowił zawiesić postępowanie i na podstawie art. 234 WE przedłożyć Trybunałowi następujące pytania prejudycjalne:
„1) Czy art. 14 ust. 3 rozporządzenia nr 6/2002 należy interpretować w ten sposób, że ma on zastosowanie wyłącznie do wzorów wspólnotowych opracowanych w ramach stosunku pracy, w którym twórca jest związany umową podlegającą prawu pracy spełniającą kryteria zależności i pracy wykonywanej na rachunek innej osoby?
2) Czy wyrażenia „pracownik” i „pracodawca” użyte w art. 14 ust. 3 rozporządzenia nr 6/2002 należy interpretować szeroko, tak by mogły obejmować inne sytuacje niż stosunek pracy, takie jak te, w których na podstawie umowy cywilnej/handlowej (i w konsekwencji bez stosunku zależności, pracy wykonywanej na rachunek innej osoby i stałego charakteru) dana osoba (twórca) zobowiązuje się opracować za określoną cenę wzór na rzecz innej osoby, oraz w konsekwencji, czy należy uznać, że, z zastrzeżeniem odmiennych postanowień umownych, prawo do tego wzoru przysługuje zleceniodawcy?
3) W przypadku udzielenia na drugie pytanie odpowiedzi przeczącej z uwagi na to, że przypadek wzorów opracowanych w ramach stosunku pracy i tych opracowanych w ramach stosunku, który nie jest stosunkiem pracy, podlegają odmiennemu traktowaniu:
a) czy ma zastosowanie ogólna zasada art. 14 ust. 1 rozporządzenia nr 6/2002 oraz czy w konsekwencji należy uznać, że, z zastrzeżeniem odmiennych postanowień umownych, prawo do wzorów przysługuje twórcy?
b) czy sąd w sprawach wzorów wspólnotowych powinien stosować, na mocy odesłania zawartego w art. 88 ust. 2 rozporządzenia nr 6/2002, przepisy ustawodawstwa krajowego odnoszącego się do wzorów?
4) W przypadku gdyby odesłanie do ustawodawstwa krajowego okazało się właściwe, czy zastosowanie prawa krajowego jest możliwe, jeżeli zrównuje ono (jak w przypadku prawa hiszpańskiego) wzory opracowane w ramach stosunku pracy (które, z zastrzeżeniem odmiennych postanowień umownych, należą do pracodawcy) z wzorami opracowanymi na zlecenie (które, z zastrzeżeniem odmiennych postanowień umownych, należą do zleceniodawcy)?
5) W przypadku udzielenia na wcześniejsze pytanie odpowiedzi twierdzącej, czy takie rozwiązanie (że, z zastrzeżeniem odmiennych postanowień umownych, prawo do wzorów przysługuje zleceniodawcy) nie pozostaje w sprzeczności z odpowiedzią przeczącą udzieloną na pytanie drugie?”.
III – Przebieg postępowania przed Trybunałem
16. W trakcie niniejszego postępowania w przedmiocie wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym, uwagi pisemne na podstawie art. 23 akapit drugi Statutu Trybunału Sprawiedliwości złożyły FEIA, Cul de Sac, Acierta, Zjednoczone Królestwo i Komisja. Rozprawa odbyła się w dniu 29 stycznia 2009 r.
IV – Analiza
A – W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego
17. Pierwsze dwa pytania przedłożone przez sąd krajowy, które należy przeanalizować łącznie, dotyczą wykładni art. 14 ust. 3 rozporządzenia. Przedkładając te pytania, sąd krajowy zasadniczo wnosi o to, aby Trybunał wyjaśnił, czy przepis ten stosuje się tylko do stanów faktycznych związanych z wzorami opracowanymi przez pracownika w ramach stosunku pracy najemnej, czy znajduje on także zastosowanie do tzw. „wzorów na zlecenie”, to znaczy opracowanych przez niezależnego twórcę w ramach umowy o dzieło.
18. Za stosowaniem przedmiotowego przepisu także do tych drugich wzorów opowiadają się zarówno powódka w postępowaniu przed sądem krajowym, jak i Zjednoczone Królestwo, według których przepis ten należy interpretować, biorąc pod uwagę nie tylko jego brzmienie, ale także ogólną strukturę i cele systemu, w który on się wpisuje. Zaproponowana wykładnia miałaby być zasadna w szczególności w świetle konieczności skoordynowania przepisów rozporządzenia z przepisami dyrektywy 98/71, która dokonuje tylko częściowej harmonizacji przepisów krajowych dotyczących ochrony wzorów przemysłowych. W braku takiego skoordynowania umożliwiona przez przepisy rozporządzenia kumulacja ochrony wspólnotowej i ochrony krajowej mogłaby doprowadzić do tego, że prawo do ochrony w odniesieniu do tego samego wzoru będzie przysługiwać różnym podmiotom. Komisja, Cul de sac i Acierta proponują tymczasem, aby na dwa pierwsze pytania prejudycjalne odpowiedzieć w ten sposób, że przepis art. 14 ust. 3 rozporządzenia stosuje się wyłącznie do wzorów opracowanych w ramach stosunku pracy najemnej. Komisja i Cul de sac podkreślają w szczególności, że przepisy prawa wspólnotowego, które tak jak przepis, o który chodzi, nie zawierają wyraźnego odesłania do prawa krajowego w celu ustalenia ich zakresu i znaczenia użytych w nich pojęć, powinny być interpretowane w sposób autonomiczny i jednolity w całej Wspólnocie. Acierta i Komisja zauważają ponadto, że art. 14 ust. 3 zawiera przepis ustanawiający odstępstwo od zawartego w ust. 1 przepisu ogólnego, który jako taki nie zezwala ani na dokonywanie wykładni rozszerzającej, ani na stosowanie go w drodze analogii do stanów faktycznych, które nie zostały wyraźnie przewidziane. Komisja, występująca w charakterze interwenienta, twierdzi wreszcie, że poprawność zaproponowanej wykładni znajduje potwierdzenie w pracach przygotowawczych nad rozporządzeniem i w przebiegu procedury jego przyjęcia oraz że jest ona spójna ze wspólnotowymi i międzynarodowymi uregulowaniami dotyczącymi innych praw własności przemysłowej.
19. Zgodnie z art. 14 ust. 3, w przypadku gdy „wzór opracowany jest przez pracownika w wyniku wykonywania jego obowiązków lub wykonywania instrukcji udzielonych przez pracodawcę, prawo do wzoru wspólnotowego przysługuje pracodawcy, o ile inaczej nie uzgodniono lub nie określono na mocy prawa krajowego”.
20. Jak utrzymują pozwane w postępowaniu przed sądem krajowym oraz Komisja, analiza dosłownego brzmienia tego przepisu prowadzi do stwierdzenia, że norma prawna w nim zawarta stosuje się tylko do stanów faktycznych związanych z wzorami opracowanymi w ramach stosunku pracy najemnej. Wskazuje na to w szczególności użycie wyrażeń „pracownik” i „pracodawca”, z którego jasno wynika zamiar prawodawcy wspólnotowego, aby uzależnić stosowanie tego przepisu od istnienia związku o charakterze zależności w rozumieniu prawa pracy.
21. Dokonanie odmiennej wykładni, zgodnie z którą, jak to proponują FEIA i Zjednoczone Królestwo, zakres hipotezy tej normy obejmowałby także umowy o dzieło, w sposób nieuchronny zniekształciłoby brzmienie rozpatrywanego przepisu, rozciągając semantyczne znaczenie użytych w nim wyrażeń poza zakres, który zwyczajowo im się przypisuje, i stałoby, moim zdaniem, w sprzeczności z literą prawa.
22. Nie wydaje mi się także możliwe oparcie takiej wykładni, jak to proponuje FEIA, wyłącznie na okoliczności, że w tekście przedmiotowego przepisu dokonuje się rozróżnienia pomiędzy wzorami opracowanymi w wyniku wykonywania obowiązków pracowniczych, które są związane z wykonaniem umowy o pracę najemną, a wzorami opracowanymi w drodze wykonywania instrukcji udzielonych przez pracodawcę, które mogłyby być zlecane pracownikowi na podstawie innego stosunku umownego. Oba te przypadki wiążą się z wykonaniem stosunku pracy i dotyczą: pierwszy – obowiązków ciążących na pracowniku w związku z wykonywaniem indywidualnej umowy o pracę, a drugi – szczególnych zadań powierzonych pracownikowi przez pracodawcę w ramach tego stosunku. Skonkretyzowanie to ma na celu ograniczenie zakresu nabycia praw przez pracodawcę tylko do tych wzorów opracowanych przez pracownika, które można uznać za rzeczywiście wytworzone przez niego w ramach wykonania umowy o pracę. Moim zdaniem odniesienie do wzorów opracowanych przez pracownika w drodze wykonywania „instrukcji udzielonych” mu przez pracodawcę nie może być zatem interpretowane jako wyraz zamiaru prawodawcy wspólnotowego, aby objąć zakresem reżimu przewidzianego w rozpatrywanym przepisie wzory opracowane w ramach umowy o dzieło.
23. Po wyjaśnieniu, że reżim ustanowiony w art. 14 ust. 3 odnosi się tylko do stanów faktycznych związanych z wzorami opracowanymi w ramach stosunku pracy najemnej, należy jeszcze sprawdzić, czy możliwe jest wyłonienie z tego przepisu normy znajdującej zastosowanie w drodze analogii do innych stanów faktycznych związanych z wzorami opracowanymi „na zlecenie”. W tym względzie należy odnieść się, z jednej strony, do ratio legis rozpatrywanego przepisu i, z drugiej strony, do prac przygotowawczych nad rozporządzeniem.
24. Jeżeli chodzi o pierwszą z tych kwestii, zasada, zgodnie z którą przedsiębiorca nabywa prawa do korzystania jak właściciel z owoców pracy wykonanej przez pracownika, bez konieczności dokonania czynności przeniesienia go w trybie ad hoc, jest często stosowana zarówno w krajowych, jak i międzynarodowych przepisach dotyczących różnych obszarów własności przemysłowej. W prawie wspólnotowym zasada ta, poza art. 14 ust. 3 rozporządzenia, została wyrażona także w art. 3 ust. 2 dyrektywy Rady 87/54/EWG z dnia 16 grudnia 1986 r. w sprawie ochrony prawnej topografii produktów półprzewodnikowych(11), w art. 2 ust. 3 dyrektywy Rady 91/250/EWG z dnia 14 maja 1991 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych(12), w art. 11 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 2100/94 z dnia 27 lipca 1994 r. w sprawie wspólnotowego systemu ochrony odmian roślin(13) oraz w projekcie rozporządzenia w sprawie patentów. Odpowiada ona zasadniczo wymogowi wyważenia różnorodnych interesów odgrywających rolę w tym zakresie, tj. z jednej strony, interesu przedsiębiorcy w nabyciu własności tego, co stanowi efekty działalności, której koszty on z reguły ponosi, a z drugiej, interesu pracownika w byciu odpowiednio wynagrodzonym za wykonaną działalność. Bezpośrednie nabycie przez przedsiębiorcę praw własności do dzieł wytworzonych przez pracownika umożliwia temu ostatniemu otrzymanie rzeczonego wynagrodzenia niezależnie od wyników gospodarczego wykorzystania dzieła – na które nie posiada on ponadto niezbędnych środków finansowych i organizacyjnych – i gwarantuje pracodawcy, że prawa te nie zostaną przez pracownika przeniesione na innego przedsiębiorcę.
25. Wybór dokonany w art. 14 ust. 3 rozporządzenia, polegający na przyznaniu pracodawcy prawa do rozpowszechniania i zarejestrowania wzoru opracowanego przez jego pracownika w taki sposób, że przysługują mu prawa ochronne wynikające z dopełnienia tych czynności, jest zatem wyrazem koncepcji, która nadaje stosunkowi pracy charakter kompleksowy, uzasadniający przeniesienie na rzecz przedsiębiorcy, jako konsekwencję umowy o pracę, wszelkich praw do gospodarczego korzystania z dzieł wytworzonych przez pracownika.
26. Na podstawie powyższych przemyśleń stwierdzam, że reżim ustanowiony w rozpatrywanym przepisie, odnoszący się w zamyśle do określonego kontekstu umownego, nie nadaje się do analogicznego stosowania do innych stosunków umownych.
27. Wniosek ten zdają się potwierdzać prace przygotowawcze nad rozporządzeniem.
28. W dołączonym do zielonej księgi projekcie wniosku o przyjęcie rozporządzenia brak było przepisu analogicznego do art. 14 ust. 3. Artykuł 11 projektu miał to samo brzmienie co obecny art. 14 ust. 1, podczas gdy art. 12, zatytułowany „Wzór opracowany przez pracownika lub na zlecenie”, ograniczał się w wyniku propozycji sformułowanej przez Instytut Maxa Plancka(14) do wskazania norm kolizyjnych, na podstawie których określa się prawo krajowe znajdujące zastosowanie w kwestii ustalenia, komu przysługuje prawo do wzoru wspólnotowego, w sytuacji gdy wzór został opracowany przez pracownika (ust. 1) lub na zlecenie (ust. 3)(15).
29. W zawartym w zielonej księdze komentarzu do art. 12 ust. 1 projektu Komisja podkreślała występowanie trudności napotkanych już przez negocjatorów Konwencji o udzielaniu patentów europejskich z 1973 r. i Porozumienia w sprawie patentu wspólnotowego z 1989 r., związanych ze znalezieniem kompromisu w odniesieniu do jednolitych norm prawa materialnego w przedmiocie praw do dzieł tworzonych przez pracownika w ramach wykonywania przezeń stosunku pracy. Chociaż zapowiedziała ona przyjęcie takiego przepisu w przyszłości, w tamtym momencie Komisja uznała, iż w celu uniknięcia opóźnień w procedurze przyjmowania rozporządzenia satysfakcjonującym rozwiązaniem będzie zawarcie w projekcie normy kolizyjnej wzorowanej na art. 6 Konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r. Natomiast w przedmiocie wzorów opracowanych na zlecenie zielona księga ograniczała się w komentarzu do art. 12 ust. 3 projektu do przywołania wymogu zagwarantowania stronom możliwie „największego wyboru co do określenia, komu przysługują prawa do wzoru i które prawo jest właściwe”(16) i do zaproponowania przyjęcia bardziej konkretnego kryterium związku niż przewidziane w konwencji rzymskiej kryterium „najściślejszego związku”. W zielonej księdze w ogóle nie odniesiono się do możliwości utworzenia, choćby w średnio – lub długoterminowej perspektywie, jednolitego reżimu materialnoprawnego w tej kwestii.
30. A zatem już w zielonej księdze Komisja podeszła w sposób całkowicie odmienny do problematyki dotyczącej, odpowiednio, praw ochrony w odniesieniu do wzorów opracowanych w ramach umowy o pracę najemną i takich, które opracowane zostały na podstawie umowy o dzieło.
31. To odmienne podejście można było dostrzec także w przebiegu procedury przyjęcia rozporządzenia. W projekcie z 1993 r.(17) Komisja dążyła, w zakresie wzorów opracowanych przez pracownika, do realizacji bardziej ambitnego celu przedstawionego już w zielonej księdze i zawarła w art. 14 ust. 2 normę o charakterze materialnym(18), zastępującą normę kolizyjną, która znajdowała się w art. 12 ust. 1 projektu wniosku o przyjęcie rozporządzenia, dołączonego do zielonej księgi. Zniknęła natomiast zawarta w art. 12 ust. 3 tego projektu norma kolizyjna dotycząca wzorów opracowanych na zlecenie.
32. Brzmienie przepisu zawartego w art. 14 ust. 2 projektu z 1993 r. zasadniczo nie uległo zmianom ani w późniejszych wnioskach(19) – z tym jedynym wyjątkiem, że dodano odesłanie do właściwego prawa krajowego – ani w ostatecznej wersji rozporządzenia, podczas gdy, jak zauważono, kwestia posiadania praw do wzorów opracowanych na zlecenie nie została uregulowana, choćby za pomocą przepisów z dziedziny prawa międzynarodowego prywatnego.
33. W takim kontekście wydaje się, iż trudno byłoby uzasadnić zastosowanie analogii w celu objęcia wspomnianych wzorów zakresem jednolitego reżimu przewidzianego przez prawodawcę wspólnotowego wyłącznie dla wzorów opracowanych przez pracownika.
34. Na podstawie całości przedstawionych rozważań proponuję zatem, aby na dwa pierwsze pytania prejudycjalne Trybunał odpowiedział, że norma zawarta w art. 14 ust. 3 rozporządzenia nr 6/2002 ma zastosowanie tylko do wzorów opracowanych przez pracownika w ramach stosunku pracy najemnej.
B – W przedmiocie pytań trzeciego, czwartego i piątego
35. W pytaniach trzecim, czwartym i piątym, które przeanalizuję łącznie, sąd krajowy wnosi zasadniczo o to, aby Trybunał wyjaśnił, czy w przypadku udzielenia na dwa pierwsze pytania odpowiedzi, że art. 14 ust. 3 rozporządzenia nie stosuje się do wzorów opracowanych w ramach umowy o dzieło, kwestię posiadania praw do takich wzorów należy ustalać na podstawie przepisu zawartego w ust. 1 tego artykułu czy też w kwestii tej rozporządzenie zawiera lukę, której uzupełnienia należy dokonywać na podstawie przepisów państw członkowskich zgodnie z art. 88 ust. 2 rozporządzenia.
36. FEIA uważa, że art. 14 należy w całości interpretować w świetle celów rozporządzenia i przy wzięciu pod uwagę zamiaru prawodawcy, którym jest uregulowanie tej materii jedynie w zakresie minimalnym. Przywołuje ona w szczególności, z jednej strony, art. 27, 88 i 96 rozporządzenia, które zawierają odesłanie do przepisów krajowych i dopuszczają ustanowienie w nich dalej idącej ochrony wzorów wspólnotowych niż ta, która ustanowiona została w rozporządzeniu, a z drugiej strony, motywy 6, 8 i 9 rozporządzenia, przypominające o wymogach związanych z zasadami subsydiarności i proporcjonalności oraz określające cel polegający na dostosowaniu przepisów materialnych rozporządzenia do przepisów dyrektywy 98/71. Powódka w postępowaniu przed sądem krajowym sugeruje ponadto, aby zawarte w art. 14 ust. 1 rozporządzenia pojecie „następcy prawnego” interpretować jako odniesienie do różnych możliwych sposobów nabycia praw do wzoru przewidzianych w ustawodawstwach państw członkowskich, włącznie z istniejącym w prawie hiszpańskim przypadkiem nabycia praw przez zleceniodawcę. Zjednoczone Królestwo uważa, że w przypadku gdy Trybunał wykluczy zastosowanie art. 14 ust. 3 do wzorów na zlecenie, kwestia posiadania praw do takich wzorów będzie podlegać ocenie na mocy zasady ustanowionej w art. 88 ust. 2 rozporządzenia przy zastosowaniu przepisów krajowych państw członkowskich.
37. Zdaniem Komisji, Acierta i Cul de sac art. 14 ust. 1 rozporządzenia zawiera ogólny przepis dążący w kierunku przyznania praw do wzoru twórcy tego wzoru. Jedyny wyjątek od tej zasady znajduje się w ust. 3 i dotyczy wyłącznie przypadku wzorów opracowanych przez pracownika w ramach stosunku pracy najemnej. Ich zdaniem w rozporządzeniu nie ma zatem żadnej luki w przedmiocie ustalenia, komu przysługują prawa do wzoru wspólnotowego, i dlatego też zastosowanie art. 88 ust. 2 nie jest dopuszczalne.
38. Zgodnie z art. 14 ust. 1 „prawo do wzoru wspólnotowego przysługuje twórcy lub jego następcy prawnemu”.
39. Tytułem wstępu należy wyjaśnić, że na prawo do wzoru wspólnotowego, do którego odwołuje się art. 14 jako całość, składają się prawo do rozpowszechniania go i do przedłożenia go do rejestracji. Chodzi tutaj zatem o możliwość dokonania czynności, z których wynikają przewidziane w rozporządzeniu prawa ochronne pozwalające na wyłączne korzystanie z wzoru wspólnotowego.
40. Jeżeli chodzi o nabycie tych praw, art. 14 ust. 1 ustanawia ogólną zasadę na korzyść twórcy i jego następców prawnych(20). Te dwie kategorie podmiotów są poza tym traktowane całkowicie na równi w tym przepisie.
41. Mając to na uwadze, moim zdaniem należy, w celu udzielenia odpowiedzi sądowi krajowemu, określić przede wszystkim zakres pojęcia „następcy prawnego” w rozumieniu rzeczonego przepisu.
42. Pojęcie to znajduje się także w innych przepisach rozporządzenia(21), mimo pewnych odrębności w zależności od wersji językowej, gdyż w niektórych wersjach używa się odmiennych wyrażeń(22). Chociaż kwestia ta została poruszona podczas rozprawy, nie uważam za konieczne ustalenie, w jakim stopniu pojęcie pojawiające się w art. 14 ust. 1 odpowiada temu, którego używa się w innych przepisach rozporządzenia, w których się ono znajduje, czy też alternatywnie używanym wyrażeniom, gdyż taka ocena zakładałaby konieczność zagłębienia w skomplikowaną analizę porównawczą poszczególnych wersji językowych rozporządzenia, której wyniki nie miałyby w każdym razie wielkiego znaczenia.
43. Podczas rozprawy Komisja utrzymywała, że zawarte w art. 14 ust. 1 pojęcie „następcy prawnego” ma taki sam zakres we wszystkich przepisach rozporządzenia, w których się znajduje, i odnosi się wyłącznie do przypadków sukcesji mortis causa czy też przypadków sukcesji przedsiębiorstwa lub fuzji, ale nie obejmuje przypadków umownego przeniesienia praw do wzoru.
44. Taka interpretacja mnie nie przekonuje.
45. Nawet niezależnie od okoliczności, że w określonych wersjach językowych rozporządzenia (przykładowo w wersji angielskiej, niemieckiej, włoskiej i portugalskiej) wyrażenie użyte w art. 14 ust. 1 pojawia się także w art. 28 i oznacza przejmującego zarejestrowany wzór wspólnotowy, konkluzji Komisji zdają się w każdym razie zaprzeczać prace przygotowawcze nad rozporządzeniem.
46. W tym względzie należy przede wszystkim zauważyć, że aktualnie zawarty w art. 14 ust. 1 przepis znajdował się także w art. 11 projektu rozporządzenia, który był dołączony do zielonej księgi, a także w pierwszym wniosku o przyjęcie rozporządzenia, przedstawionym przez Komisję w 1993 r., i nie został poddany jakimkolwiek zmianom w trakcie procedury przyjęcia rozporządzenia.
47. W zawartym w zielonej księdze komentarzu do ww. art. 11, którego najważniejsze części należy tu przytoczyć, Komisja stwierdzała, co następuje:
„The basic principle, common to many national legislations, is that the right originates in the person of the designer. The principle is, however, qualified by the subsidiary principle that the original right may be transferred or assigned in its entirety to another person, the successor in title. The Community design needs probably to apply the same principles […]. These principles express the common sense solution one would look for in case where a person, having created a design, has to choose between exploiting the design himself (whether personally or through a licensee) or assigning it to a manufacturer”(23).
48. Pojęcie „successor in title” oznaczało zatem od pierwszego etapu procedury, której wynikiem było przyjęcie rozporządzenia, przejmującego prawo do wyłącznego korzystania z wzoru wspólnotowego, czyli podmiot, na rzecz którego przeniesione zostało w drodze umownej prawo należące pierwotnie do twórcy.
49. Jeśli zawarty w art. 14 ust. 1 termin „następca prawny” należy interpretować w ten sposób (a moim zdaniem brak jest okoliczności uzasadniających odmienną interpretację), to należy odrzucić propozycję interpretacji przedstawioną przez Komisję w niniejszej sprawie, zgodnie z którą w artykule tym ustanawia się ogólną zasadę zmierzającą w kierunku przyznania prawa do wzoru wspólnotowego twórcy, od której jedyny wyjątek jest przewidziany w sposób wyraźny w ust. 3 tego artykułu, i która nie dopuszcza możliwości zastosowania w tym zakresie przepisów państw członkowskich.
50. Rozporządzenie rzeczywiście przyznaje twórcy i jego następcy prawnemu w rozumieniu wskazanym powyżej tę samą pozycję w zakresie nabycia własności praw do wyłącznego korzystania ze wzoru wspólnotowego, z tą jedną oczywistą różnicą, że pierwszy z nich nabywa te prawa w sposób pierwotny wskutek opracowania wzoru, a drugi w sposób pochodny, wskutek czynności ich przeniesienia.
51. W tym kontekście zarówno pracodawca, jak i zleceniodawca są następcami prawnymi twórcy wzoru wspólnotowego.
52. Odnośnie do pierwszego z tych przypadków prawodawca wspólnotowy postanowił jednakże ustanowić jednolity reżim, na podstawie którego w braku szczególnych uzgodnień przez strony umowy o pracę lub przepisów prawa krajowego znajdujących zastosowanie do tej umowy, których skutkiem byłoby przyznanie prawa do wzoru opracowanego przez pracownika jego twórcy, prawo to przysługuje pracodawcy bez konieczności dokonania ad hoc czynności prawnej przeniesienia go. W tym względzie, w przeciwieństwie do tego co utrzymuje Komisja, art. 14 ust. 3 nie ustanawia wyjątku od zasady zawartej w ust. 1 tego artykułu, lecz ją uzupełnia, ustanawiając autonomiczne uregulowanie dla przypadków związanych z określeniem, komu przysługuje prawo do wzoru wspólnotowego w ramach konkretnego stosunku umownego.
53. Natomiast w drugim z tych przypadków, w braku szczególnego przepisu rozporządzenia, który w sposób jednolity regulowałby kwestię, komu przysługuje prawo do wzoru opracowanego na zlecenie, podstawą określenia zakresu i warunków ewentualnego przeniesienia tego prawa z twórcy na zleceniodawcę są, oprócz wyrażonej w umowie woli stron, przepisy prawne znajdujące do niej zastosowanie. Ponadto, ponieważ w przeciwieństwie do tego, co początkowo przewidziano w załączonym do zielonej księgi projekcie wniosku, w rozporządzeniu nie ustanawia się jednolitej normy kolizyjnej, która określałaby prawo właściwe dla umowy, w drodze której zleca się wykonawcy dzieła opracowanie wzoru w celu jego gospodarczego wykorzystania, kwestia właściwego prawa podlega w sposób logiczny określeniu na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego państw członkowskich.
54. W konsekwencji w postępowaniu przed sądem krajowym to do tego sądu należy zastosowanie, na podstawie art. 88 ust. 2 rozporządzenia, odpowiednich przepisów prawa hiszpańskiego, które jest prawem stosującym się do umowy zawartej między AC&G S.A. i Cul de sac, tak aby ustalić, komu przysługuje prawo do niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego, który stanowi przedmiot wniesionego do tego sądu przez FEIA powództwa w przedmiocie naruszenia.
V – Wnioski
55. Mając na uwadze przedstawione powyżej argumenty, proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na przedłożone przez Juzgado de lo Mercantil n°1 di Alicante pytania prejudycjalne:
1. Artykuł 14 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 6/2002 z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie wzorów wspólnotowych należy interpretować w ten sposób, że przewidziany w nim reżim stosuje się tylko do wzorów opracowanych przez pracownika w ramach stosunku pracy najemnej.
2. Artykuły 14 i 88 rozporządzenia Rady (WE) nr 6/2002 z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie wzorów wspólnotowych należy interpretować w ten sposób, że kwestia, komu przysługuje prawo do wzorów opracowanych w ramach innego stosunku umownego niż stosunek pracy najemnej, tak jak ma to miejsce w przypadku wzorów opracowanych przez wykonawcę dzieła na rzecz zleceniodawcy, podlega ustaleniu na podstawie wyrażonej przez strony tego stosunku woli oraz prawa znajdującego zastosowanie do umowy. Przepisy prawne państwa członkowskiego nie stoją w sprzeczności z art. 14 ust. 3 rozporządzenia, jeżeli w celu określenia, komu przysługuje prawo do wzoru, zrównują wzory opracowane przez wykonawcę dzieła na rzecz zleceniodawcy z wzorami opracowanymi przez pracownika w ramach stosunku pracy najemnej.