WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 12 listopada 2014 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Jurysdykcja w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej – Rozporządzenie (WE) nr 2201/2003 – Artykuł 12 ust. 3 – Dziecko, którego rodzice nie są małżeństwem – Prorogacja jurysdykcji – Brak zawisłości innej sprawy powiązanej – Uznanie jurysdykcji – Kwestionowanie jurysdykcji sądu przez stronę, która wniosła sprawę do tego samego sądu
W sprawie C‑656/13
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Nejvyšší soud (Republika Czeska) postanowieniem z dnia 12 listopada 2013 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 12 grudnia 2013 r., w postępowaniu:
L
przeciwko
M
przy udziale:
R,
K,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: M. Ilešič, prezes izby, A. Ó Caoimh, C. Toader, E. Jarašiūnas (sprawozdawca) oraz C.G. Fernlund sędziowie,
rzecznik generalny: N. Wahl,
sekretarz: A. Calot Escobar,
uwzględniając pisemny etap postępowania,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu M przez E. Zajíčkovą, advokátka,
– w imieniu R i K przez Z. Kapitána, advokát,
– w imieniu rządu czeskiego przez M. Smolka i J. Vláčila, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu polskiego przez B. Majczynę, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez A.M. Rouchaud-Joët oraz J. Hradila, działających w charakterze pełnomocników,
podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 12 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.U. L 338, s. 1 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 19, t. 6, s. 243; sprostowania: Dz.U. 2007, L 179, s. 56; Dz.U. 2009, L 70, s. 19; Dz.U. 2009, L 347, s. 32).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu pomiędzy panią L, matką dzieci R i K, a ich ojcem, panem M, w przedmiocie pieczy nad tymi dziećmi, które przebywają wraz z matką w Austrii, podczas gdy ich ojciec mieszka w Czechach.
Ramy prawne
Prawo Unii
Rozporządzenie nr 2201/2003
3 Motywy 5 i 12 rozporządzenia nr 2201/2003 są sformułowane następująco:
„(5) W celu zapewnienia równego traktowania wszystkich dzieci niniejsze rozporządzenie obejmuje wszystkie orzeczenia w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej, łącznie ze środkami mającymi na celu ochronę dziecka, niezależnie od jakiegokolwiek związku z postępowaniem w sprawach małżeńskich.
[…]
(12) Podstawy jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej ustanowione w niniejszym rozporządzeniu ukształtowane są zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości. Oznacza to, że jurysdykcja powinna należeć w pierwszej kolejności do sądów państw członkowskich zwykłego pobytu dziecka, z wyjątkiem niektórych przypadków zmiany miejsca pobytu dziecka lub w następstwie porozumienia zawartego między podmiotami odpowiedzialności rodzicielskiej”.
4 Artykuł 1 rozporządzenia nr 2201/2003 precyzuje zakres jego zastosowania. Stanowi on między innymi:
„1. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie […] w sprawach cywilnych dotyczących:
[…]
b) przyznawania, wykonywania, przekazywania, pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej.
2. Sprawy, o których mowa w ust. 1 lit. b), dotyczą w szczególności:
a) pieczy nad dzieckiem i prawa do osobistej styczności z dzieckiem;
[…]
3. Niniejsze rozporządzenie nie ma zastosowania do
[…]
e) obowiązków alimentacyjnych;
[…]”.
5 Zgodnie z art. 2 pkt 7 tego rozporządzenia określenie „odpowiedzialność rodzicielska” oznacza „ogół praw i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie, dotyczących osoby lub majątku dziecka[;] obejmuje [ono] w szczególności pieczę nad dzieckiem oraz prawo do osobistej styczności z dzieckiem”.
6 Rozdział II rozporządzenia nr 2201/2003, zatytułowany „Jurysdykcja”, składa się z trzech sekcji. Sekcja 1 tego rozdziału, zatytułowana „Rozwód, separacja i unieważnienie małżeństwa”, obejmuje art. 3–7 rozporządzenia. Jego art. 3 wymienia kryteria służące zasadniczo ustaleniu, które sądy państw członkowskich posiadają jurysdykcję do orzekania w kwestiach dotyczących rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa. Artykuł 7 tego rozporządzenia dotyczy pozostałych jurysdykcji w dziedzinie rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa.
7 Sekcja 2 tego samego rozdziału II rozporządzenia nr 2201/2003, dotycząca jurysdykcji w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej, zawiera art. 8–15. Artykuł 8, zatytułowany „Jurysdykcja ogólna”, stanowi:
„1. W sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt.
2. Ustęp 1 ma zastosowanie z zastrzeżeniem przepisów art. 9, 10 i 12”.
8 Artykuł 12 tego rozporządzenia, zatytułowany „Pozostałe jurysdykcje”, przewiduje w ust. 1, że „[s]ądy państwa członkowskiego mające jurysdykcję w przypadku pozwu lub wniosku o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa na podstawie art. 3 mają jurysdykcję w każdej sprawie dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej związanej z pozwem lub wnioskiem”, jeżeli spełnione są wymienione w nim przesłanki.
9 Artykuł 12 ust. 2 rozporządzenia nr 2201/2003 precyzuje:
„Jurysdykcja wykonywana zgodnie z ust. 1 ustaje:
a) gdy orzeczenie uwzględniające albo oddalające wniosek o rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa stało się prawomocne;
b) w przypadkach, w których postępowanie dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej jeszcze się toczy w chwili określonej w lit. a) – gdy orzeczenie w tym postępowaniu stało się prawomocne;
c) gdy postępowania, o których mowa w lit. a) i b), zostały zakończone z innej przyczyny”.
10 Zgodnie z brzmieniem art. 12 ust. 3 tego rozporządzenia:
„Sądy państwa członkowskiego mają również jurysdykcję w odniesieniu do odpowiedzialności rodzicielskiej w postępowaniach innych niż te, o których mowa w ust. 1, jeżeli:
a) dziecko ma istotny związek z tym państwem członkowskim, w szczególności z uwagi na fakt, że jeden z podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej ma zwykły pobyt w tym państwie członkowskim lub dziecko posiada obywatelstwo tego państwa członkowskiego,
oraz
b) jurysdykcja sądów została wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania w chwili wszczęcia postępowania oraz jest zgodna z dobrem dziecka”.
11 Artykuł 15 rozporządzenia nr 2201/2003, zatytułowany „Przekazanie do sądu lepiej umiejscowionego dla osądzenia sprawy”, precyzuje warunki, w których sądy państwa członkowskiego, do których jurysdykcji należy rozpoznanie sprawy co do istoty, mogą, w drodze wyjątku, przekazać tę sprawę lub jej określoną część sądowi innego państwa członkowskiego, z którym dziecko ma szczególny związek, i który uważają za lepiej umiejscowiony dla jej rozpoznania.
12 Artykuł 16 tego rozporządzenia, zatytułowany „Wszczęcie postępowania przed sądem”, stanowi:
„1. Uznaje się, że postępowanie przed sądem zostało wszczęte:
a) w chwili, w której pismo wszczynające postępowanie lub pismo równorzędne jest wniesione do sądu, pod warunkiem że powód lub wnioskodawca nie zaniechał następnie podjęcia czynności, do których podjęcia był obowiązany celem doręczenia pisma stronie przeciwnej;
lub
b) jeżeli pismo musi być doręczone przed wniesieniem do sądu, w chwili, w której organ odpowiedzialny za doręczenie otrzymał pismo, pod warunkiem że powód lub wnioskodawca nie zaniechał następnie podjęcia czynności, do których podjęcia był obowiązany celem wniesienia pisma do sądu”.
Rozporządzenie (WE) nr 4/2009
13 Rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (Dz.U. L 7, s. 1; sprostowania: Dz.U. 2011, L 131, s. 26; Dz.U. 2013, L 8, s. 19; Dz.U. 2013, L 281, s. 29) stosuje się, zgodnie z jego art. 1 ust. 1, do „zobowiązań alimentacyjnych wynikających ze stosunku rodzinnego, pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa”.
14 Artykuł 3 tego rozporządzenia, zatytułowany „Przepisy ogólne”, stanowi:
„Sądami, które mają jurysdykcję do rozpoznania spraw dotyczących zobowiązań alimentacyjnych w państwach członkowskich, są:
[…], lub
d) sąd, który zgodnie z prawem sądu jest właściwy do prowadzenia postępowania dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej, w przypadku gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem, chyba że jurysdykcja ta wynika tylko z obywatelstwa jednej ze stron”.
Prawo czeskie
15 Paragraf 39 ust. 1 ustawy nr 97/1963 o międzynarodowym prawie prywatnym i procesowym stanowi:
„W sprawach pieczy i alimentów dotyczących małoletnich oraz w innych sprawach do nich się odnoszących, jeśli są oni obywatelami czechosłowackimi, ustalona jest jurysdykcja sądów czechosłowackich, nawet jeśli mieszkają oni za granicą. […]”.
16 Artykuł 104 ust. 1 kodeksu postępowania cywilnego przewiduje:
„W razie niespełnienia przesłanki procesowej, której nie można pominąć, sąd umarza postępowanie. Jeśli sprawa nie jest objęta właściwością sądu lub powinno ją poprzedzać inne postępowanie, sąd przekazuje sprawę po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu postępowania właściwemu organowi; skutki prawne związane z wniesieniem środka odwoławczego (wniosku o wszczęcie postępowania) pozostają w mocy”.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
17 Z postanowienia odsyłającego wynika, że pani L i pan M, którzy pozostawali w związku bez zawarcia małżeństwa, posiadają dwoje dzieci, R i K. Dzieci te urodziły się w Republice Czeskiej i posiadają przynależność państwową tego państwa członkowskiego. Do lutego 2010 r. rodzice i dzieci zamieszkiwali na terytorium Republiki Czeskiej. Od lutego 2010 r. pani L zaczęła pracować w Austrii, a dzieci mieszkały na przemian z matką i ojcem, który mieszka i pracuje w Český Krumlov (Českim Krumlowie, Republika Czeska).
18 W dniu 20 maja 2012 r. pani L zameldowała dzieci w Austrii, a we wrześniu tego samego roku oświadczyła M, że nie wrócą one do Republiki Czeskiej. W tym czasie dzieci uczęszczały do szkoły w Austrii. Kwestia, czy dzieci wyprowadziły się do Austrii za zgodą pana M, jest przedmiotem sporu w postępowaniu w sprawie pieczy nad dziećmi.
19 W dniu 26 października 2012 r. pan M złożył w Okresní soud (sądzie rejonowym) w Českim Krumlowie wniosek dotyczący „uregulowania stosunków między rodzicami i dziećmi” w celu uzyskania pieczy nad dziećmi oraz renty alimentacyjnej.
20 W dniu 28 października 2012 r., naruszając wzajemne porozumienie, pan M nie oddał matce dzieci, które przebywały u niego z wizytą.
21 W dniu 29 października 2012 r. pani L także złożyła w Okresní soud w Českim Krumlowie wniosek o przyznanie jej pieczy nad dziećmi oraz renty alimentacyjnej. Następnie złożyła podobny wniosek w sądzie austriackim.
22 Na podstawie środka tymczasowego zarządzonego przez Okresní soud w Českim Krumlowie dzieci wróciły do matki do Austrii w dniu 1 listopada 2012 r. i od tego dnia uczęszczają tam do szkoły. Orzeczeniem z dnia 12 grudnia Krajský soud (sąd okręgowy) w České Budĕjovice (Czeskich Budziejowicach, Republika Czeska) utrzymał w mocy ten środek tymczasowy.
23 Orzeczeniem z dnia 1 lutego 2013 r. Okresní soud w Českim Krumlowie uznał się za niewłaściwy i umorzył postępowanie zgodnie z § 104 ust. 1 kodeksu postępowania cywilnego na tej podstawie, że skoro na dzień wniesienia sprawy do sądu dzieci były zameldowane w Austrii, to właściwe na podstawie art. 8 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 są sądy austriackie.
24 W dniu 19 marca 2013 r. austriacki organ centralny otrzymał z inicjatywy pana M wniosek o wydanie dzieci na podstawie Konwencji haskiej z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (Recueil des traités des Nations Unies, vol. 1343, n° 22514).
25 Orzeczeniem z dnia 11 kwietnia 2013 r. Krajský soud w Czeskich Budziejowicach zmienił orzeczenie wydane przez Okresní soud w Českim Krumlowie z dnia 1 lutego 2013 r. w ten sposób, że postępowanie nie jest umorzone. Sąd ten uznał, że jurysdykcja sądów czeskich została ustalona na podstawie art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, gdyż małoletnie dzieci posiadają ścisłe związki z Republiką Czeską, oboje rodzice uznali jurysdykcję sądów czeskich, podobnie jak następnie kurator dzieci, który został ustanowiony w dalszym toku postępowania, a jurysdykcja Okresní soud w Českim Krumlowie leży w interesie dzieci.
26 Jeżeli chodzi konkretnie o kwestię uznania międzynarodowej jurysdykcji sądów czeskich, to Krajský soud w Czeskich Budziejowicach wskazał, że wniosek pana M z dnia 26 października 2012 r. został złożony w sądzie czeskim; że w dniu 29 października 2012 r. również pani L złożyła wniosek w tym samym sądzie oraz że dopiero później podniosła, iż pan M powinien był wystąpić do sądów austriackich oraz sama złożyła wniosek w sądzie austriackim.
27 Pani L zaskarżyła to orzeczenie skargą kasacyjną do sądu odsyłającego oraz wniosła o zawieszenie wykonania orzeczenia wydanego przez Krajský soud w Czeskich Budziejowicach. Wniosek ten został uwzględniony orzeczeniem z dnia 31 lipca 2013 r.
28 Na poparcie skargi pani L podniosła w szczególności, że w sprawie nie została spełniona przesłanka uznania międzynarodowej jurysdykcji sądów czeskich przewidziana w art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003. Wskazała, że wniosek do Okresníe soud w Českim Krumlowie złożyła za radą czeskiego organu ds. ochrony prawnej i socjalnej dzieci, ponieważ nie wiedziała, gdzie jej dzieci przebywają. Dodała, że wystąpiła również do właściwych organów w Austrii i od dnia 31 października 2012 r., po zapoznaniu się z całością faktów, jasno wyraziła swój brak zgody co do międzynarodowej jurysdykcji sądów czeskich.
29 Sąd odsyłający wskazuje, że z jednej strony zgodnie z wykładnią z pewnością bardziej zawężającą, lecz pozwalającą zapewnić pełną skuteczność art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003, możliwe byłoby uznanie, że art. 12 ust. 3 tego rozporządzenia zezwala – podobnie jak art. 12 ust. 1 – na prorogowanie jurysdykcji wyłącznie na rzecz sądu, do którego już wpłynęła sprawa o rozwód lub unieważnienie małżeństwa, jeżeli jego jurysdykcja opiera się na art. 7 rzeczonego rozporządzenia. Z drugiej strony możliwy do rozważenia byłby także pogląd, że tenże art. 12 ust. 3 może być stosowany nawet w braku jakiegokolwiek innego postępowania powiązanego z postępowaniem dotyczącym pieczy nad dziećmi.
30 Ponadto sąd ten zastanawia się, czy w okolicznościach niniejszej sprawy miało miejsce „wyraźne lub w inny jednoznaczny sposób uznanie” przez panią L jurysdykcji sądów czeskich. Wskazuje on, że wniosek, jaki Krajský soud w Czeskich Budziejowicach wysnuł odnośnie do uznania przez panią L jurysdykcji sądów czeskich, wiąże się z wnioskiem złożonym przez nią w Okresní soud w Českim Krumlowie w dniu 29 października 2012 r. Sąd odsyłający wskazuje jednak, że nie dostrzega on jednoznaczności w takim wyrażeniu woli. Zauważa w szczególności, iż prawdopodobne wydaje się, iż pani L złożyła wniosek przed Okresní soud w Českim Krumlowie wyłącznie w celu uzyskania informacji o sytuacji dzieci. Sąd odsyłający jest zatem zdania, że w niniejszej sprawie uznania takiego nie było. W tej kwestii wskazuje również, że w pierwszym piśmie, które złożyła w postępowaniu zainicjowanym przez pana M, pani L kwestionowała jurysdykcję sądu, do którego sprawa wpłynęła.
31 Stwierdziwszy, że Trybunał nie wypowiadał się jeszcze w przedmiocie wykładni art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, Nejvyšší soud (sąd najwyższy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 12 ust. 3 [rozporządzenia nr 2201/2003] należy interpretować w ten sposób, że ustanawia on jurysdykcję w odniesieniu do postępowania w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej również wtedy, gdy nie toczy się żadne postępowanie powiązane (tzn. »postępowania inne niż te, o których mowa w ust. 1«)?
2) W razie odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze:
Czy art. 12 ust. 3 [rozporządzenia nr 2201/2003] należy interpretować w ten sposób, że jako uznanie wyraźne lub w inny jednoznaczny sposób rozumie się także sytuację, gdy uczestnik, który nie rozpoczął postępowania, składa wniosek o wszczęcie postępowania w tej samej sprawie, jednakże następnie podczas pierwszej ciążącej na nim czynności podnosi brak jurysdykcji sądu w postępowaniu rozpoczętym uprzednio przez drugiego uczestnika?”.
Postępowanie przed Trybunałem
32 Na wniosek sądu odsyłającego wyznaczona izba zbadała konieczność rozpoznania niniejszej sprawy w trybie pilnym, przewidzianym w art. 107 regulaminu postępowania przed Trybunałem. Wspomniana izba postanowiła, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, nie uwzględnić tego wniosku.
33 W dniu 8 stycznia 2014 r. prezes Trybunału zdecydował o rozpoznaniu niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w pierwszej kolejności na podstawie art. 53 § regulaminu postępowania.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
34 Tytułem wstępu należy przypomnieć, że zgodnie z art. 2 pkt 7 rozporządzenia nr 2201/2003 pojęcie „odpowiedzialności rodzicielskiej” obejmuje całość praw i obowiązków, które zostały przyznane w szczególności osobie fizycznej orzeczeniem lub z mocy prawa, dotyczących osoby lub majątku dziecka; całość ta obejmuje w szczególności pieczę nad dzieckiem oraz prawo do osobistej styczności z dzieckiem. Jako że pani L i pan M pozostają w sporze zwłaszcza w odniesieniu do prawa do pieczy nad dziećmi, rozpoznawana sprawa wchodzi w zakres zastosowania rozporządzenia zgodnie z jego art. 1 ust. 1 i ust. 2 lit. a).
35 Okoliczność, że postępowanie główne obejmuje też żądanie renty alimentacyjnej, nie ma w tej kwestii znaczenia. Z pewnością na podstawie art. 1 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 2201/2003 obowiązki alimentacyjne są wyłączone z zakresu zastosowania tego rozporządzenia. Jednak art. 3 lit. d) rozporządzenia nr 4/2009 przewiduje, że właściwy do wydania orzeczenia w przedmiocie obowiązków alimentacyjnych w państwach członkowskich może być sąd, który zgodnie z prawem sądu jest właściwy do prowadzenia postępowania dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej, w przypadku gdy sprawa dotycząca zobowiązań alimentacyjnych jest związana z tym postępowaniem, chyba że jurysdykcja ta wynika tylko z obywatelstwa jednej ze stron. Zgodnie z tym przepisem sąd posiadający jurysdykcję na podstawie art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 będzie co do zasady właściwy również do wydania orzeczenia w przedmiocie żądania dotyczącego obowiązku alimentacyjnego, akcesoryjnego względem wniesionego do tego sądu powództwa dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej.
W przedmiocie pytania pierwszego
36 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że pozwala on, dla potrzeb postępowania z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej, ustalić jurysdykcję sądu państwa członkowskiego, które nie jest państwem zwykłego pobytu dziecka, nawet jeżeli przed wybranym sądem nie toczy się żadne inne postępowanie.
37 Pan M, przedstawiciel R i K, a także rządy czeski i polski podnoszą, że na pytanie to należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Natomiast Komisja Europejska uważa, że na pytanie to należy udzielić odpowiedzi przeczącej, i uściśla, że zawisłe postępowanie, z którym postępowanie z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej byłoby powiązane, powinno być postępowaniem odrębnym od tych, które zostały wymienione w art. 12 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003.
38 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy uwzględniać nie tylko jego brzmienie, lecz także jego kontekst oraz cele regulacji, której część on stanowi (wyrok Merck, 292/82, EU:C:1983:335, pkt 12; a także Detiček, C‑403/09 PPU, EU:C:2009:810, pkt 33 i przytoczone tam orzecznictwo).
39 W tej kwestii należy przypomnieć, że art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 przewiduje, że sądy państwa członkowskiego posiadają jurysdykcję w dziedzinie odpowiedzialności rodzicielskiej w „postępowaniach innych niż te, o których mowa w ust. 1” tego samego artykułu, jeżeli, z jednej strony, dziecko ma istotny związek z tym państwem członkowskim, w szczególności z uwagi na fakt, że jeden z podmiotów odpowiedzialności rodzicielskiej ma zwykły pobyt w tym państwie członkowskim lub dziecko posiada obywatelstwo tego państwa członkowskiego oraz, z drugiej strony, jurysdykcja sądów została wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania w chwili wszczęcia postępowania oraz jurysdykcja ta jest zgodna z dobrem dziecka. Artykuł 12 ust. 1 precyzuje, że sądy państwa członkowskiego mające jurysdykcję w przypadku pozwu lub wniosku o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa na podstawie art. 3 tego samego rozporządzenia mają jurysdykcję w każdej sprawie dotyczącej odpowiedzialności rodzicielskiej związanej z pozwem lub wnioskiem, jeżeli spełnione są ustanowione w nim przesłanki.
40 Brzmienie art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 samo w sobie nie pozwala więc na ustalenie, czy – by możliwe było zastosowanie prorogacji jurysdykcji przewidzianej w tym przepisie – konieczne jest, by w sądzie, na którego rzecz prorogacja jurysdykcji miałaby nastąpić, toczyło się już inne postępowanie.
41 Jednak odnośnie do kontekstu, w który wpisuje się rzeczony art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, należy wskazać, że wraz z przepisem art. 12 ust. 1 stanowi on jedną z dwóch możliwości prorogacji jurysdykcji w dziedzinie odpowiedzialności rodzicielskiej, jakie stwarza rozporządzenie nr 2201/2003.
42 Jeżeli chodzi o art. 12 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003, to z brzmienia tego przepisu wyraźnie wynika, że oferowana w nim możliwość prorogacji może działać wyłącznie na korzyść sądów tego państwa członkowskiego, w którym jurysdykcja jest wykonywana na podstawie art. 3 tego samego rozporządzenia w celu wydania orzeczenia w przedmiocie powództwa lub wniosku o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa. W art. 12 ust. 2 sprecyzowano natomiast moment ustania jurysdykcji wykonywanej zgodnie z rzeczonym ust. 1, to jest moment, gdy orzeczenie uwzględniające albo oddalające powództwo lub wniosek o rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa stało się prawomocne, bądź – jeżeli postępowanie dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej jeszcze się toczy w chwili określonej powyżej – moment gdy orzeczenie w tym postępowaniu stało się prawomocne, bądź wreszcie – w dwóch wymienionych sytuacjach – moment gdy postępowania zostały zakończone z innej przyczyny.
43 Tymczasem w przypadku prorogacji jurysdykcji przewidzianej w art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 brak jest przepisu równoważnego z tymże ust. 2.
44 Ponadto Trybunał orzekł już, że jurysdykcja w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, prorogowana na podstawie art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 na rzecz sądu państwa członkowskiego, przed którym podmioty odpowiedzialności rodzicielskiej wszczęły postępowanie na podstawie wspólnego porozumienia, ustaje wraz z ogłoszeniem prawomocnego orzeczenia w ramach tego postępowania (wyrok E., C‑436/13, EU:C:2014:2246, pkt 50). Oznacza to, że jurysdykcja wybranego sądu może być prorogowana nawet w celu rozpoznania tego jedynego postępowania z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej.
45 Z powyższych rozważań wynika, że prorogacja jurysdykcji przewidziana w art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 w dziedzinie odpowiedzialności rodzicielskiej może mieć zastosowanie bez konieczności, by postępowanie w tej dziedzinie wiązało się z innym postępowaniem, zawisłym już przed sądem, na rzecz którego miałaby nastąpić prorogacja jurysdykcji.
46 W tym względzie należy zauważyć, że taka wykładnia jako jedyna nie narusza skuteczności (effet utile) tego przepisu. Zawężenie jego zakresu zastosowania do sytuacji, gdy postępowanie z dziedziny odpowiedzialności rodzicielskiej może wiązać się z innym, już zawisłym postępowaniem, znacząco ograniczyłoby bowiem możliwości skorzystania z tej prorogacji, zważywszy, że potrzeba zainicjowania postępowania z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej może wystąpić niezależnie od każdego innego postępowania.
47 Taka wykładnia jako jedyna gwarantuje też poszanowanie celów rozporządzenia nr 2201/2003.
48 I tak, z jednej strony, zgodnie z jego motywem 12 ustanowione w nim przepisy jurysdykcyjne zostały pomyślane jako pochodne dobra dziecka oraz, w szczególności, kryterium bliskości. Wynika stąd, że rozporządzenie to wywodzi się z koncepcji, zgodnie z którą przeważać powinno dobro dziecka (zob. podobnie wyrok Rinau, C‑195/08 PPU, EU:C:2008:406, pkt 51). Tymczasem, jak już stwierdzono w pkt 46 niniejszego wyroku, ograniczenie możliwości skorzystania z prorogacji jurysdykcji przewidzianej w art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 do wypadków, w których postępowanie z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej może być powiązane z innym postępowaniem, wykluczyłoby możliwość skorzystania z tej prorogacji w licznych sytuacjach, mimo iż ta prorogacja jurysdykcji byłaby zgodna z dobrem dziecka.
49 W tej kwestii należy podkreślić, że – jak wynika z art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003, który w każdej sytuacji uzależnia możliwość zastosowania przewidzianej w nim prorogacji jurysdykcji nie tylko od wyraźnego lub w inny jednoznaczny sposób wyrażonego uznania tej prorogacji przez wszystkie strony postępowania w chwili wszczęcia postępowania, ale również od tego, by jurysdykcja sądów wybranego państwa członkowskiego była zgodna z dobrem dziecka – skorzystanie z tej prorogacji nie może w żadnym przypadku być sprzeczne z tymże dobrem dziecka.
50 Z drugiej strony motyw 5 rozporządzenia nr 2201/2003 przewiduje, że w celu zapewnienia równego traktowania wszystkich dzieci rozporządzenie to obejmuje wszystkie orzeczenia w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej, łącznie ze środkami mającymi na celu ochronę dziecka, niezależnie od jakiegokolwiek związku z postępowaniem w sprawach małżeńskich. Wykluczenie wszelkiej możliwości prorogacji jurysdykcji w sprawach z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej wyłącznie z tego powodu, że rzeczone postępowanie nie może być powiązane z innym, zawisłym postępowaniem, odbyłoby się ze szkodą dla pełnej realizacji tego celu. Miałoby to miejsce w szczególności, jeżeli, jak sugeruje sąd odsyłający, wyrażenie „postępowania inne niż te, o których mowa w ust. 1” w rozumieniu art. 12 ust. 3 byłoby rozumiane w ten sposób, że obejmuje ono powództwa lub wnioski o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa, dla których jurysdykcja jednego z państw członkowskich zostałaby ustalona nie na podstawie art. 3 tego rozporządzenia, lecz na podstawie innego przepisu jurysdykcyjnego zawartego w tym akcie. Taka wykładnia wykluczałaby bowiem wszelką możliwość prorogacji jurysdykcji na podstawie rzeczonego ust. 3 w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej dotyczących dzieci rodziców, którzy nigdy nie byli małżeństwem lub uzyskali już orzeczenie rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa, a to byłoby sprzeczne ze wspomnianym celem polegającym na równym traktowaniu wszystkich dzieci.
51 Zresztą wykładnia przedstawiona w pkt 45 niniejszego wyroku nie może zaszkodzić skuteczności (effet utile) art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003, co rozważa sąd odsyłający, gdyż w przepisie tym sprecyzowano, że ma on zastosowanie jedynie „w drodze wyjątku”. Nie jest zatem możliwe zaradzenie brakom w odniesieniu do realizacji celów rozporządzenia nr 2201/2003, które wynikałyby z takiej wykładni art. 12 ust. 3, która wykluczałaby możliwość zastosowania tego przepisu w braku toczącego się sporu, z którym postępowanie w sprawie z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej mogłoby być powiązane.
52 W świetle ogółu powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy udzielić następującej odpowiedzi: art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że pozwala on, dla potrzeb postępowania z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej, ustalić jurysdykcję sądu państwa członkowskiego, które nie jest państwem zwykłego pobytu dziecka, nawet jeżeli przed wybranym sądem nie toczy się żadne inne postępowanie.
W przedmiocie pytania drugiego
53 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że jurysdykcja sądu, do którego jedna ze stron wniosła o rozpoznanie sprawy z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej została „wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania” w rozumieniu tego przepisu, jeżeli strona pozwana w tym pierwszym postępowaniu inicjuje następnie drugie postępowanie przed tym samym sądem i w ramach pierwszej swojej czynności w pierwszym postępowaniu podnosi brak jurysdykcji tego sądu.
54 Pan M uważa, podobnie jak przedstawiciel R i K, , że na pytanie to należy odpowiedzieć twierdząco, natomiast rząd czeski i Komisja Europejska są przeciwnego zdania.
55 Zgodnie z samym brzmieniem art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003 jurysdykcja wybranego sądu powinna być „wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania w chwili wszczęcia postępowania”. Artykuł 16 wspomnianego rozporządzenia uściśla, że uznaje się, iż postępowanie przed sądem zostało wszczęte zasadniczo w chwili, w której pismo wszczynające postępowanie lub równorzędne zostało wniesione do sądu.
56 Jasna treść tego przepisu, odczytywana w świetle rzeczonego art. 16, wymaga więc ustalenia, że istnieje wyraźna, a przynajmniej jednoznaczna zgoda co do tej prorogacji jurysdykcji między wszystkimi stronami postępowania najpóźniej w chwili złożenia w wybranym sądzie pisma wszczynającego postępowanie lub aktu równorzędnego.
57 Nie będzie tak oczywiście w sytuacji, gdy do danego sądu zwróciła się o rozpoznanie sprawy tylko jedna ze stron postępowania, gdy druga strona inicjuje w tym samym sądzie, w późniejszym terminie, inne postępowanie i gdy ta druga strona w chwili dokonywania pierwszej swojej czynności w ramach pierwszego postępowania kwestionuje jurysdykcję sądu, do którego się zwrócono.
58 Należy dodać, że kiedy przed danym sądem zostało wszczęte postępowanie zgodnie z art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, dobro dziecka może być zagwarantowane jedynie poprzez zbadanie – w każdym konkretnym przypadku – kwestii, czy zamierzona prorogacja jurysdykcji jest zgodna z tym dobrem, oraz że prorogacja jurysdykcji na podstawie art. 12 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 jest ważna tylko w odniesieniu do konkretnego postępowania, wszczętego przed sądem, którego jurysdykcja została prorogowana (zob. podobnie wyrok E., EU:C:2014:2246, pkt 47, 49)
59 Z powyższych rozważań wynika, że na pytanie drugie należy udzielić następującej odpowiedzi: art. 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że nie można uznać, iż jurysdykcja sądu, do którego jedna ze stron wniosła o rozpoznanie sprawy z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej, została „wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania” w rozumieniu tego przepisu, jeżeli strona pozwana w tym pierwszym postępowaniu inicjuje następnie drugie postępowanie przed tym samym sądem i w ramach pierwszej swojej czynności w pierwszym postępowaniu podnosi brak jurysdykcji tego sądu.
W przedmiocie kosztów
60 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 12 ust. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 należy interpretować w ten sposób, że pozwala on, dla potrzeb postępowania z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej, ustalić jurysdykcję sądu państwa członkowskiego, które nie jest państwem zwykłego pobytu dziecka, nawet jeżeli przed wybranym sądem nie toczy się żadne inne postępowanie.
2) Artykuł 12 ust. 3 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003 należy interpretować w ten sposób, że nie można uznać, iż jurysdykcja sądu, do którego jedna ze stron wniosła o rozpoznanie sprawy z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej, została „wyraźnie lub w inny jednoznaczny sposób uznana przez wszystkie strony postępowania” w rozumieniu tego przepisu, jeżeli strona pozwana w tym pierwszym postępowaniu inicjuje następnie drugie postępowanie przed tym samym sądem i w ramach pierwszej swojej czynności w pierwszym postępowaniu podnosi brak jurysdykcji tego sądu.
Podpisy