Language of document : ECLI:EU:C:2018:287

OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

JULIANE KOKOTT

przedstawiona w dniu 26 kwietnia 2018 r.(1)

Sprawa C17/17

Grenville Hampshire

przeciwko

The Board of the Pension Protection Fund

Uczestnik:

Secretary of State for Work and Pensions

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Court of Appeal (sąd apelacyjny, Zjednoczone Królestwo)]

Odesłanie prejudycjalne – Ochrona pracowników najemnych na wypadek niewypłacalności pracodawcy – Artykuł 8 dyrektywy 2008/94/WE – Ochrona nabytych praw pracowników do świadczeń emerytalnych lub praw pracowników do nabycia uprawnień do tych świadczeń w przyszłości – Dodatkowe zakładowe programy emerytalne – Minimalna gwarancja – Bezpośrednie stosowanie






I.      Wprowadzenie

1.        Rozpatrywany wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym z obszaru polityki społecznej dotyczy ochrony pracowników w przypadku niewypłacalności ich pracodawcy. Konkretnie dotyczy on losu roszczeń z tytułu utworzonego przez pracodawcę zakładowego programu emerytalnego w przypadku upadłości. Takie roszczenia są objęte art. 8 dyrektywy 2008/94/WE(2), który zobowiązuje państwa członkowskie do podjęcia środków dla ochrony interesów pracowników w przypadku niewypłacalności pracodawcy w zakresie nabytych przez nich praw do świadczeń emerytalnych. Ów nakaz ochrony Trybunał skonkretyzował już w swoich wyrokach w sprawach Robins i in. oraz Hogan i in. w taki sposób, że pracownicy muszą zachować w przypadku niewypłacalności pracodawcy co najmniej 50% swoich uprawnień do świadczeń emerytalnych(3).

2.        W niniejszym postępowaniu ponownie uwagę zwraca transpozycja dyrektywy w Zjednoczonym Królestwie, która przewiduje bezwzględny limit rekompensat przysługujących pracownikowi w przypadku upadłości pracodawcy. Sporne uregulowanie krajowe dotyczy przede wszystkim takich pracowników, których roszczenia z tytułu dodatkowych zakładowych programów emerytalnych są już relatywnie wysokie. W przypadku powoda w postępowaniu głównym, Grenville’a Hampshire’a, owo uregulowanie prowadzi do strat w wysokości ponad 67% jego uprawnień emerytalnych.

3.        Z tego względu pojawia się pytanie dotyczące zakresu i praktycznego stosowania minimalnej gwarancji nabytych uprawnień emerytalnych, którą wypracował Trybunał.

4.        Ponadto pojawia się pytanie dotyczące możliwości bezpośredniego stosowania art. 8 dyrektywy w niniejszym postępowaniu. Ów przepis zgodnie z jego brzmieniem jest relatywnie otwarty, jednocześnie jednak został już w daleko idący sposób skonkretyzowany w orzecznictwie Trybunału.

II.    Ramy prawne

A.      Prawo Unii

5.        Ramy prawa Unii dla niniejszego przypadku stanowią przepisy dyrektywy 2008/94 w sprawie ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy (zwanej dalej „dyrektywą”). Jej celem jest zgodnie z jej motywem 3 ochrona pracowników w przypadku niewypłacalności pracodawcy, w szczególności dla zagwarantowania zaspokojenia roszczeń.

6.        Artykuł 8 dyrektywy stanowi:

„Państwa członkowskie zapewniają podjęcie środków koniecznych dla ochrony interesów pracowników i osób, które opuściły przedsiębiorstwo lub zakład pracodawcy przed dniem zaistnienia niewypłacalności pracodawcy, w zakresie nabytych przez nich praw do świadczeń emerytalnych lub praw do nabycia uprawnień do tych świadczeń w przyszłości, w tym świadczeń dla osób w razie śmierci żywiciela, przysługujących im z tytułu uczestnictwa w dodatkowych zakładowych lub międzyzakładowych programach emerytalnych istniejących poza krajowymi ustawowymi systemami zabezpieczenia społecznego”.

7.        Ponadto należy wskazać na art. 12 lit. a) dyrektywy, który zawiera następujące uregulowanie:

„Niniejsza dyrektywa nie narusza prawa państw członkowskich:

a)      do podjęcia środków koniecznych w celu uniknięcia nadużyć;

b)      […]”.

B.      Prawo krajowe

8.        W odniesieniu do ochrony uprawnień pracowników do świadczeń emerytalnych dyrektywa 2008/94 została przetransponowana w Zjednoczonym Królestwie zasadniczo poprzez Pensions Act 2004 (ustawę o emeryturach z 2004 r.).

9.        Ustawa o emeryturach z 2004 r. tworzy ustawowy fundusz ochrony emerytur, Pension Protection Fund (zwany dalej „PPF”). W przypadku niewypłacalności pracodawcy ów fundusz przejmuje pod pewnymi warunkami odpowiedzialność za roszczenia pracowników z tytułu dodatkowego zakładowego programu emerytalnego. Fundusz pobiera opłatę od wszystkich dopuszczonych dodatkowych zakładowych programów emerytalnych w celu sfinansowania tego zadania. Ponadto w przypadku przejęcia odpowiedzialności fundusz przejmuje pozostałe aktywa danego programu. Board of the Pension Protection Fund (zwany dalej „zarządem”) zarządza PPF.

10.      Warunkiem przejęcia odpowiedzialności przez PPF zgodnie z art. 127 ust. 2 ustawy o emeryturach z 2004 r. jest to, aby wartość aktywów danego programu w momencie zaistnienia niewypłacalności była mniejsza niż wysokość chronionych zobowiązań.

11.      „Chronionymi zobowiązaniami” w rozumieniu tego przepisu nie są jednak uprawnienia emerytalne w pełnym zakresie wszystkich pracowników dodatkowego zakładowego systemu emerytalnego, lecz jedynie roszczenia o rekompensatę wynikające z ustawy o emeryturach z 2004 r. (tzw. rekompensata z PPF). Wysokość każdorazowo płatnej rekompensaty z PPF jest określana przez zarząd po ogłoszeniu upadłości podczas tak zwanego audytu.

12.      W przypadku pracowników, którzy w chwili ogłoszenia upadłości pracodawcy osiągnęli już normalny wiek emerytalny określony w ich programie emerytalnym, art. 162 ustawy o emeryturach z 2004 r. nie przewiduje zmniejszenia uprawnień. Natomiast pracownikom, którzy w chwili ogłoszenia upadłości pracodawcy nie osiągnęli jeszcze normalnego wieku emerytalnego, przysługuje tylko roszczenie o 90% wartości nabytych uprawnień. Ponadto ich roszczenia podlegają spornemu limitowi zgodnie z pkt 26 załącznika 7 do ustawy o emeryturach z 2004 r.

13.      Obowiązująca w danym roku kwota limitu dla pracowników z danej grupy wiekowej jest określana przez PPF. Jest ona wprawdzie corocznie podwyższana stosownie do ogólnego wzrostu wynagrodzeń, jednakże świadczeniobiorca, do którego stosuje się limit, otrzymuje w ciągu całego swojego życia kwotę ustaloną dla roku, w którym po raz pierwszy zostało mu wypłacone świadczenie przez PPF.

14.      Ponadto pkt 28 załącznika 7 do ustawy o emeryturach z 2004 r. przewiduje coroczną indeksację z ograniczeniem do maksymalnie 2,5% rocznie w odniesieniu do już ustalonych stawek maksymalnych, jednak indeksacja stawki maksymalnej oparta na tym przepisie nie jest przewidziana względem rekompensat pobieranych z tytułu zatrudnienia sprzed dnia 6 kwietnia 1997 r.

15.      Jeżeli PPF po zakończeniu audytu i obliczeniu ogółu chronionych zobowiązań wymagających pokrycia dojdzie do wniosku, że w miarodajnej chwili istniały wystarczające aktywa w dodatkowych zakładowych programach emerytalnych dla wypłaty na rzecz pracowników świadczeń co najmniej w wysokości rekompensaty z PPF, wówczas stwierdza zgodnie z art. 154 ustawy o emeryturach z 2004 r., że nie jest wskazane przejęcie odpowiedzialności przez PPF.

16.      W takim przypadku dodatkowy zakładowy program emerytalny jest likwidowany poza PPF. Dany dodatkowy zakładowy program emerytalny jest następnie zobowiązany zapewnić pracownikom rekompensaty z PPF z pozostałych środków. Zgodnie z art. 154 ust. 7 ustawy o emeryturach z 2004 r. dodatkowy zakładowy program emerytalny podlega przy tym poleceniom wydawanym przez PPF.

17.      Po dokonaniu wyceny przez PPF staje się ona zgodnie z art. 145 ustawy o emeryturach z 2004 r. – z zastrzeżeniem zaskarżenia – wiążąca.

III. Stan faktyczny, postępowanie główne i wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym

18.      Wnoszący apelację w postępowaniu głównym, Grenville Hampshire, był zatrudniony w latach 1971–1998 w spółce Turner & Newall plc (zwanej dalej „T&N”). Przez cały okres zatrudnienia był członkiem dodatkowego zakładowego programu emerytalnego T&N. W 1998 r. przeszedł na emeryturę w wieku 51 lat, przy czym administratorzy programu emerytalnego T&N ustalili, że jego emerytura wyniesie rocznie 48 781,80 GBP brutto, z prawem do corocznej indeksacji wynoszącej przynajmniej 3%. Po przejęciu przez amerykańskie przedsiębiorstwo Federal-Mogul w Stanach Zjednoczonych w 2001 r. został złożony wniosek o ogłoszenie upadłości T&N, wówczas już Federal Mogul. Następnie PPF w Zjednoczonym Królestwie rozpoczął w dniu 10 lipca 2006 r. audyt dotyczący przejęcia dodatkowego zakładowego programu emerytalnego T&N.

19.      Po zakończeniu audytu w dniu 19 września 2011 r. PPF doszedł do wniosku, że na dzień 10 lipca 2006 r. program emerytalny T&N posiada wystarczające środki dla zapewnienia pozostającym pracownikom co najmniej rekompensaty z PPF na całe życie. W efekcie wysokość odpowiedniej rekompensaty z PFF dla G. Hampshire’a została ustalona na 19 819 GBP brutto rocznie, gdyż w 2006 r. nie osiągnął on jeszcze ustalonego w programie emerytalnym T&N normalnego wieku emerytalnego i tym samym znalazło wobec niego zastosowanie uregulowanie dotyczące limitu.

20.      Ponadto dla owej kwoty nie została przewidziana indeksacja, gdyż stosunek pracy G. Hampshire’a w większości obejmował okres sprzed dnia 6 kwietnia 1997 r. Jest to zmniejszenie o 67%, z tendencją wzrostową, w stosunku do jego roszczeń w wysokości 60 240 GBP rocznie, które G. Hampshire nabyłby w 2006 r., gdyby nie doszło do niewypłacalności jego pracodawcy.

21.      Z tego powodu G. Hampshire, wraz z 15 innymi byłymi pracownikami T&N objętymi podobnymi redukcjami, najpierw starał się o to, by wszczęto przewidziane w ustawie z 2004 r. postępowanie dotyczące kontroli wyceny PPF, a następnie zaskarżył decyzję potwierdzającą ową wycenę w oparciu o art. 8 dyrektywy 2008/94.

22.      Jednak zdaniem PPF z orzecznictwa Trybunału dotyczącego art. 8 dyrektywy wynika jedynie, że państwa członkowskie muszą wprowadzić systemy ochrony, które przeciętnie ogółowi pracowników objętych dodatkowym zakładowym programem emerytalnym gwarantują rekompensatę w wysokości co najmniej 50% wartości nabytych przez nich uprawnień – jednak nie każdemu pojedynczemu pracownikowi.

23.      Obecnie postępowanie toczy się przed Court of Appeal (sądem apelacyjnym, Zjednoczone Królestwo). Postanowieniem z dnia 26 lipca 2016 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 16 stycznia 2017 r., Court of Appeal (sąd apelacyjny) zawiesił postępowanie i na podstawie art. 267 TFUE przedłożył Trybunałowi do rozstrzygnięcia następujące pytania prejudycjalne:

„1)      Czy art. 8 dyrektywy 80/987/EWG (obecnie art. 8 dyrektywy 2008/94/WE) wymaga, aby państwa członkowskie zapewniły, by w razie niewypłacalności pracodawcy każdy pracownik uprawniony był do otrzymania przynajmniej 50% wartości nabytych przez siebie uprawnień emerytalnych (z jedynym wyjątkiem, jakim są przypadki nadużyć, wobec których zastosowanie ma art. 10a dyrektywy)?

2)      Ewentualnie, z zastrzeżeniem ustaleń faktycznych sądów krajowych w każdym konkretnym przypadku, czy na gruncie art. 8 dyrektywy 80/987/EWG wystarczające jest, aby państwo członkowskie posiadało system ochrony, w ramach którego pracownicy zazwyczaj otrzymują ponad 50% wartości nabytych przez nich uprawnień emerytalnych, lecz część z nich otrzymuje mniej niż 50% ze względu na:

a)      limit dotyczący wysokości rekompensaty należnej pracownikom (w szczególności pracownikom, którzy w momencie zaistnienia niewypłacalności pracodawcy nie osiągnęli wieku emerytalnego określonego w programie emerytalnym, którego są członkami); lub

b)      przepisy ograniczające coroczną indeksację wysokości rekompensaty wypłacanej pracownikom lub coroczną indeksację wartości uprawnień emerytalnych przed osiągnięciem przez nich wieku emerytalnego?

3)      Czy w okolicznościach takich jak rozpatrywane w niniejszej sprawie art. 8 dyrektywy 80/987/EWG jest bezpośrednio skuteczny?”.

24.      W postępowaniu przed Trybunałem pisemne stanowisko zajęli G. Hampshire, PPF, Zjednoczone Królestwo, Irlandia oraz Komisja Europejska. Na rozprawie w dniu 8 marca 2018 r. reprezentowani byli ci sami uczestnicy.

IV.    Ocena prawna

25.      Sąd odsyłający pyta Trybunał o wykładnię „art. 8 dyrektywy 80/987, obecnie art. 8 dyrektywy 2008/94”. W nowej wersji dyrektywy brzmienie przepisu nie zostało zmienione. Ponieważ w postępowaniu głównym przedmiotem sporu jest decyzja PPF z dnia 19 września 2011 r., w dalszej części będę się opierać wyłącznie na przepisach dyrektywy 2008/94.

A.      W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym

26.      Najpierw należy rozważyć podniesiony przez Zjednoczone Królestwo zarzut, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest niedopuszczalny, ponieważ postawione w nim pytania mają charakter czysto hipotetyczny.

27.      Wynika to, po pierwsze, z faktu, że w każdym razie przejęcie odpowiedzialności przez PPF nie jest wskazane, jako że również w przypadku odpowiednio wyższej wyceny chronionych zobowiązań w programie emerytalnym T&N istnieją wystarczające aktywa.

28.      Po drugie, ze względu na brak bezpośredniego stosowania art. 8 dyrektywy G. Hampshire może dochodzić swojego żądania wyłącznie w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej państwa. Jednakże takie postępowanie jest z góry skazane na niepowodzenie, ponieważ Trybunał w wyroku w sprawie Hogan i in. stwierdził, że kwalifikowane naruszenie art. 8 dyrektywy może zostać przyjęte dopiero od dnia 25 stycznia 2007 r.(4), zaś w niniejszym postępowaniu upadłość pracodawcy nastąpiła już w 2006 r.

29.      Najpierw należy wskazać, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału wyłącznie zadaniem sądu odsyłającego przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy jest zarówno ocena, czy dla wydania wyroku jest mu niezbędne uzyskanie orzeczenia prejudycjalnego, jak i ocena znaczenia skierowanych do Trybunału pytań; wyjątek obowiązuje jednak w przypadkach, gdy jest oczywiste, że wykładnia prawa Unii nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu w postępowaniu głównym(5).

30.      W niniejszym przypadku należy jednak w każdym razie wyjaśnić w postępowaniu głównym, czy wycena chronionych zobowiązań na podstawie przepisów ustawy o emeryturach z 2004 r. odpowiada wymogom art. 8 dyrektywy 2008/94. Gdyby tak nie było, PPF musiałby dokonać ponownej wyceny chronionych zobowiązań. Nie można zatem zaprzeczyć, że pytania prejudycjalne dotyczą konkretnego sporu w postępowaniu głównym i są konieczne dla jego rozstrzygnięcia.

31.      Ponadto pytanie, czy art. 8 dyrektywy wywołuje bezpośrednie skutki w okolicznościach postępowania głównego lub czy w rachubę wchodzi wyłącznie odpowiedzialność odszkodowawcza państwa, jest właśnie przedmiotem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym(6). W żadnym wypadku nie jest oczywiste, że art. 8 dyrektywy nie wywołuje bezpośredniego skutku.

32.      W związku z tym postępowanie o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest dopuszczalne.

B.      W przedmiocie dwóch pierwszych pytań prejudycjalnych

33.      W ramach pierwszego pytania prejudycjalnego sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 8 dyrektywy 2008/94, w świetle wyroków Trybunału w sprawach Robins i in.(7) oraz Hogan i in.(8), należy interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie muszą przewidzieć systemy ochrony, które każdemu pojedynczemu pracownikowi w przypadku niewypłacalności pracodawcy gwarantują otrzymanie co najmniej 50% wartości nabytych przez niego uprawnień emerytalnych.

34.      Alternatywnie poprzez drugie pytanie prejudycjalne sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy system krajowy może także odpowiadać wymogom dyrektywy, jeżeli w indywidualnym przypadku a) z powodu kwot limitu lub b) z powodu braku kwoty corocznej podwyżki skutkuje on tym, że pracownikowi zostaje zrekompensowane mniej niż 50% wartości nabytych przez niego uprawnień. W przypadku b) poziom rekompensaty może zatem z czasem spaść poniżej poziomu 50% nabytych roszczeń z powodu braku indeksacji.

35.      W odniesieniu do odpowiedzi na pytanie 2 lit. b) rozstrzygające jest to, jaką wartość chroni art. 8 dyrektywy – kwotę, której mógł żądać pracownik w chwili niewypłacalności pracodawcy, czy łączny zakres nabytych uprawnień do świadczeń emerytalnych.

36.      Ponieważ zarówno pierwsze, jak i drugie pytanie dotyczy wykładni art. 8 dyrektywy odnośnie do poziomu ochrony i interpretacji dotychczasowego orzecznictwa dotyczącego rzeczonego przepisu, należy dwa pierwsze pytania prejudycjalne rozpatrzyć łącznie.

37.      W pierwszym kroku należy zbadać, czy art. 8 dyrektywy ustanawia indywidualną gwarancję dla każdego pojedynczego pracownika – a nie tylko przeciętny poziom ochrony dla ogółu pracowników (punkt 1), a w drugim kroku należy rozpatrzyć kwestię, do jakiej wartości odnosi się ewentualnie taka minimalna gwarancja (punkt 2). Na koniec rozważę argumenty Zjednoczonego Królestwa dotyczące ograniczenia poziomu ochrony w niniejszym przypadku (punkt 3).

1.      Czy art. 8 dyrektywy ustanawia indywidualną minimalną gwarancję dla każdego pracownika [pytanie 1 i pytanie 2 lit. a)]?

38.      Zgodnie z art. 8 dyrektywy 2008/94 państwa członkowskie zapewniają „podjęcie środków koniecznych dla ochrony interesów pracowników […] w zakresie nabytych przez nich praw do świadczeń emerytalnych lub praw do nabycia uprawnień do tych świadczeń w przyszłości […]”.

39.      Pytanie, jaki poziom ochrony państwa członkowskie muszą konkretnie zagwarantować ze względu na ów przepis, Trybunał rozstrzygnął już w swoich wyrokach Robins i in. oraz Hogan i in.(9). W sprawie Robins i in. Trybunał orzekł, że w przypadku obniżenia poziomu świadczenia „w pewnych sytuacjach […] do 20 lub 49% wysokości uprawnień, o które może ubiegać się pracownik, czyli mniej niż połowy”, nie może być już mowy o „ochronie interesów pracownika” w rozumieniu wyżej cytowanego przepisu(10). Taką wykładnię Trybunał potwierdził następnie w wyrokach Hogan i in. oraz Webb‑Sämann(11).

40.      Cytowaną wypowiedź Trybunału dotyczącą poziomu ochrony art. 8 dyrektywy należy rozumieć jako indywidualną minimalną gwarancję dla każdego pracownika.

41.      Po pierwsze, wynika to już ze sformułowania, którym posłużył się Trybunał: stwierdził on, że „ochrona interesów pracownika” w rozumieniu art. 8 dyrektywy nie jest już zapewniona wtedy, gdy w pewnych sytuacjach(12)rekompensowana jest mniej niż połowa wartości nabytych uprawnień. To pokazuje, że już obniżenie gwarantowanego poziomu ochrony w indywidualnym przypadku wystarcza, aby ustalić naruszenie dyrektywy.

42.      Stąd w sprawie Hogan i in. dla stwierdzenia kwalifikowanego naruszenia art. 8 dyrektywy wystarczające było, że po upadłości byłego pracodawcy ze względu na stosowany w Irlandii system dziesięciu wymienionym z nazwiska pracownikom zostało wypłacone mniej niż 50% wartości ich indywidualnych uprawnień emerytalnych(13). Z tego wynika, że wystarczające jest, by tylko niewielka liczba odbiorców świadczenia – jak np. w postępowaniu głównym około 0,1% do 0,2% pracowników T&N – była objęta redukcją przekraczającą 50%.

43.      Po drugie, Trybunał w utrwalonym orzecznictwie podkreśla, że celem dyrektywy jest zapewnienie wszystkim pracownikom minimum ochrony(14). Jednak cel ten zostanie efektywnie osiągnięty tylko wtedy, gdy minimalny standard obowiązuje w stosunku do każdego pojedynczego pracownika i może się on na niego powoływać. Z faworyzowanym przez Zjednoczone Królestwo postulatem zapewnienia jedynie „z reguły” otrzymania 50% uprawnień emerytalnych zgodne byłoby również zupełne pozbawienie ochrony w pojedynczym przypadku. Ale właśnie koncepcja minimalnej harmonizacji leżąca u podstaw dyrektywy zakazuje zmniejszenia poziomu ochrony uznanego przez dyrektywę za wiążący(15). Stąd wyłączenie pojedynczych pracowników z owego minimalnego standardu jest niedopuszczalne.

44.      Z materiałów legislacyjnych dotyczących dzisiejszego art. 8 dyrektywy wynika ponadto, że intencją prawodawcy Unii było uniknięcie szczególnych utrudnień dzięki dyrektywie(16). Zgodne z istotą uregulowania dotyczącego przypadków przedstawiających nadmierne utrudnienie jest właśnie uwzględnienie specyfiki pojedynczego przypadku.

45.      Poza tym to samo wynika już z sytuacji, która leżała u podstaw wyroków Robins i in. oraz Hogan i in.: oba postępowania dotyczyły także kwestii odpowiedzialności odszkodowawczej Zjednoczonego Królestwa bądź Irlandii z tytułu błędnej transpozycji dyrektywy. Bezwzględną przesłanką takiego roszczenia jest istnienie normy prawnej przyznającej jednostce indywidualne prawa(17). W efekcie Trybunał przyjął, że odpowiedzialność państwa członkowskiego zależy tylko od stwierdzenia kwalifikowanego naruszenia obowiązku transpozycji(18), a wszystkie pozostałe przesłanki, w szczególności przyznanie przez art. 8 dyrektywy indywidualnych praw, są spełnione.

46.      Z tego względu należy także w kontekście niniejszej sprawy wyjść z założenia, że art. 8 dyrektywy zapewnia zainteresowanym pracownikom indywidualne prawo do zagwarantowania otrzymania co najmniej 50% nabytych przez nich uprawnień emerytalnych. Ponieważ zatem odpowiedź na pierwsze pytanie jest twierdząca, na pytanie 2 lit. a) należy odpowiedzieć przecząco.

47.      Kończąc, należy jeszcze wskazać, że minimalna gwarancja z art. 8 dyrektywy znajduje oczywiście zastosowanie w każdym stadium postępowania, w szczególności także w trakcie audytu przewidzianego przez ustawę o emeryturach z 2004 r.(19).

2.      Czy art. 8 dyrektywy chroni także przewidywany wzrost uprawnień emerytalnych [pytanie 2 lit. b)]?

48.      Ponadto pojawia się pytanie, czy minimalna gwarancja zgodnie z art. 8 dyrektywy 2008/94 dotyczy tylko wysokości uprawnień w chwili upadłości pracodawcy, czy też obejmuje przewidywany wzrost poziomu świadczeń przez cały czas przysługiwania emerytury.

49.      W orzecznictwie wyjaśniono już w tym względzie, że celem art. 8 dyrektywy jest ochrona ogółu uprawnień emerytalnych nabytych na skutek zapłaty składek. Trybunał w sprawie Webb‑Sämann orzekł, że art. 8 dyrektywy – w odróżnieniu od jej art. 3 – „ma gwarantować ochronę interesów pracowników w długiej perspektywie, biorąc pod uwagę, że takie interesy w odniesieniu do praw nabytych lub do nabycia w przyszłości rozciągają się zasadniczo na cały czas trwania emerytury”(20).

50.      Wynika to również z materiałów legislacyjnych dotyczących projektu dyrektywy, zgodnie z którymi art. 8 dyrektywy ma zapewnić, że będą mogły zostać spełnione uprawnienia do świadczeń emerytalnych, które pracownik sobie wypracował „poprzez wieloletnią pracę w zakładzie”(21). Stąd zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału uprawnienia emerytalne pracowników z dodatkowych zakładowych programów emerytalnych stanowią „przesunięte w czasie wynagrodzenie”(22).

51.      Jeżeli jednak przy obliczaniu minimalnej ochrony nie zostanie wzięty pod uwagę przewidywany wzrost uprawnień emerytalnych, uprzednio dokonane płatności składek nie zostaną dostatecznie uwzględnione. Przewidziany coroczny wzrost jest bowiem ujęty w płatnościach składek.

52.      Zatem systemy zabezpieczeń państw członkowskich w rozumieniu art. 8 dyrektywy 2008/94 muszą także w tym względzie zapewnić wzrost uprawnień, jako że gwarantowana kwota nie może także z biegiem lat spaść poniżej 50% pierwotnej wartości nabytej za rok emerytury.

53.      Na pytanie drugie należy zatem udzielić w pełnym zakresie odpowiedzi przeczącej.

3.      Możliwość ograniczenia w okolicznościach postępowania głównego?

54.      Należy zatem zbadać, czy w niniejszym przypadku niższy indywidualny poziom ochrony może być uzasadniony z innych powodów.

55.      Zjednoczono Królestwo podaje jako pierwszy powód, że G. Hampshire i tak dysponuje już szczególnie wysokim poziomem emerytury w porównaniu z innymi pracownikami i pełna rekompensata tych uprawnień nie byłaby społecznie akceptowalna.

56.      Jak Trybunał już wyjaśnił, w ramach art. 8 dyrektywy nie ma obowiązku pełnej ochrony przed utratą uprawnień(23). Ograniczenie praw jako takie nie jest zatem wykluczone. Przy dokonywaniu transpozycji dyrektywy państwa członkowskie raczej mogą i muszą brać pod uwagę konieczność zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego(24).

57.      Stąd możliwe jest – jak przewiduje to zasadniczo także sporne uregulowanie krajowe – ustalenie poziomu rekompensaty w zależności od ogólnego zakresu praw w różnej wysokości i na skutek tego mocniejsze obciążenie odbiorców świadczeń z uprzednio wyższymi dochodami i odpowiednio wyższymi uprawnieniami. Społeczna rekompensata może zostać stworzona przez to, że owym odbiorcom świadczeń zostanie zrekompensowane tylko 50% wartości ich uprawnień(25). Jednak odmawianie pojedynczym jednostkom w jak najwyższym stopniu ochrony dyrektywy nie stanowi odpowiedniej rekompensaty.

58.      Po pierwsze, wynika to z przyświecającego dyrektywie celu honorowania składek wniesionych w trakcie życia zawodowego i uwzględnia okoliczność, że prawa z zakładowego programu emerytalnego stanowią „przesunięte w czasie wynagrodzenie”(26). Po drugie, PPF jest finansowany nie z podatków, lecz składek dodatkowych zakładowych programów emerytalnych i przejęcia ich aktywów. Na rozprawie zostało ponadto wyjaśnione, że owe składki są obliczane w oparciu o ocenę ryzyka, tak że programy emerytalne z wysokimi zobowiązaniami muszą także płacić odpowiednio wysokie składki na rzecz PPF.

59.      Z tego względu wydaje się, że społecznie odpowiednią rekompensatę stanowi przewidziana przez prawo Unii minimalna gwarancja w wysokości 50% dla wszystkich pracowników. Ponadto w postępowaniu głównym ograniczeniem uprawnień objętych jest tylko niewielu pracowników. Stąd też ewentualne skutki finansowe nie mają istotnego znaczenia w porównaniu z ogólnymi kosztami systemu.

60.      Jako drugi powód ograniczenia uprawnień rząd Zjednoczonego Królestwa podaje zwalczanie tak zwanego moral hazard,czyli niebezpieczeństwa świadomie szkodliwego zachowania pracowników na poziomie zarządu. Nie powinno być tak, by pracownicy zarządzający, wiedząc, że także w razie niewypłacalności pracodawcy ich prawa emerytalne są zabezpieczone przez państwo, byli skłonni do podejmowania bardzo ryzykowanych decyzji, które w odpowiednim przypadku mogą dopiero skutkować niewypłacalnością przedsiębiorstwa.

61.      Prawdą jest, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału nikt nie może powoływać się na przepisy prawa Unii w sposób stanowiący oszustwo lub nadużycie(27). W ramach konkretyzacji owej ogólnej zasady prawnej(28) art. 10 dyrektywy 80/987, obecnie zastąpiony przez art. 12 lit. a) dyrektywy 2008/94, uznaje wyraźnie prawo podjęcia przez państwa członkowskie środków koniecznych w celu uniknięcia nadużyć.

62.      Jednakże Zjednoczone Królestwo w ogóle nie podnosi, że wprowadzając regulację dotyczącą ograniczenia praw uprawnień, skorzystało z umocowania przewidzianego w art. 10 dyrektywy 80/987, obecnie zastąpionym przez art. 12 dyrektywy 2008/94. Stąd zastosowanie uregulowania krajowego nie wymaga ustalenia przez sądy państwa członkowskiego, że odbiorca świadczenia dopuścił się nadużycia(29). Obok zaś wyraźnego umocowania w dyrektywie dotyczącego zwalczania konkretnych przypadków nadużycia nie ma już miejsca dla innych środków państw członkowskich z celem jedynie podobnym.

63.      W każdym razie uregulowanie w ustawie o emeryturach z 2004 r. wykracza poza to, co konieczne do zwalczania „moral hazard(30).

64.      Po pierwsze, samo założenie, że pracownik zarządzający z odpowiednio wysokimi uprawnieniami emerytalnymi, którego stosunek pracy ustał wcześniej, z dużym prawdopodobieństwem przyczynił się do niewypłacalności przedsiębiorstwa, wydaje się daleko idące. Po drugie, pracownicy zarządzający, którzy osiągnęli już normalny wiek emerytalny, w ogóle nie są objęci limitem, nawet jeżeli być może uczestniczyli w ryzykownych decyzjach biznesowych, które przyczyniły się do upadłości pracodawcy. W każdym razie uregulowanie krajowe nie dąży do osiągnięcia celu wskazanego przez rząd Zjednoczonego Królestwa w sposób spójny i systematyczny(31). Wiek w sposób oczywisty nie jest bowiem odpowiednim kryterium, z którym należy łączyć niebezpieczeństwo nadużycia.

65.      Konkludując: uregulowanie krajowe ustanawia zatem wobec pracowników zarządzających, którzy nie osiągnęli jeszcze wieku emerytalnego, rodzaj ogólnego podejrzenia, które jest sprzeczne z podstawową koncepcją zwalczania nadużycia. Zgodnie z orzecznictwem powszechne domniemanie nadużycia jest niedozwolone(32).

4.      Wniosek częściowy

66.      Na pierwsze dwa pytania należy zatem odpowiedzieć, iż art. 8 dyrektywy 2008/94 należy interpretować w ten sposób, że każdy pojedynczy pracownik – z zastrzeżeniem konkretnych przypadków nadużycia w rozumieniu art. 12 lit. a) tej dyrektywy – może w razie niewypłacalności pracodawcy żądać rekompensaty w wysokości co najmniej 50% ogólnej wartości nabytych przez siebie praw do świadczeń emerytalnych lub praw do nabycia uprawnień do tych świadczeń w przyszłości.

C.      W przedmiocie pytania trzeciego

67.      Pytanie trzecie dotyczy bezpośredniego stosowania art. 8 dyrektywy 2008/94 w postępowaniu głównym.

68.      Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sądy krajowe muszą zapewnić ochronę prawną przysługującą jednostce na podstawie przepisów prawa Unii i zagwarantować pełną skuteczność tych przepisów(33). Jeżeli dyrektywa zawiera tego rodzaju przepisy, sądy państw członkowskich muszą ponadto przy stosowaniu prawa krajowego możliwie w jak najszerszym zakresie interpretować je w świetle treści i celów danej dyrektywy, tak by doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego przez nią skutku, realizując tym samym normę ustanowioną w art. 288 akapit trzeci TFUE(34).

69.      Jeżeli zdaniem sądu krajowego wykładnia zgodna z dyrektywą nie jest możliwa, przepis dyrektywy może także być stosowany bezpośrednio. Gdy transpozycja nie została dokonana w wyznaczonym terminie lub została dokonana niewłaściwie, stosuje się to do wszystkich przepisów dyrektywy, które z punktu widzenia ich treści są bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne (punkt 1), jeżeli mają być powołane przeciwko państwu (punkt 2)(35).

1.      Bezwarunkowość z punktu widzenia treści i wystarczająca precyzja przepisu

70.      Trybunał w wyroku Francovich i in. skonkretyzował, pod jakimi warunkami przepis należy uznać za bezwarunkowy z punktu widzenia treści i wystarczająco precyzyjny. Istotne są trzy aspekty: po pierwsze, beneficjenci, po drugie, treść roszczenia, i po trzecie, jego adresat, to znaczy osoba dłużnika danego działania lub zobowiązania(36). W niniejszym przypadku, inaczej niż w sprawie Francovich i in., wszystkie te trzy kryteria bezpośredniego stosowania są w całości spełnione, przy czym adresat jasno wynika z krajowego uregulowania dokonującego transpozycji(37).

–       Beneficjenci

71.      Z brzmienia art. 8 dyrektywy 2008/94 wynika jednoznacznie, że pracownicy, na których sytuację ma wpływ niewypłacalność, podlegają ochronie. Trybunał orzekł już, że krąg osób, które mają korzystać z gwarancji tej dyrektywy, został określony przez dyrektywę tak precyzyjnie i bezwarunkowo, jak jest to konieczne zgodnie z orzecznictwem dla celów bezpośredniego stosowania przepisu(38).

–       Treść uprawnienia

72.      W przypadku rozważania samego brzmienia art. 8 dyrektywy konkretna treść uprawnienia, które ma zostać przyznane pracownikowi, jest co prawda mniej jasna(39).

73.      Jednakże Trybunał już w wyroku Francovich i in. wyjaśnił, że możliwość wyboru spośród kilku środków nie wyklucza możliwości bezpośredniego stosowania danych przepisów dyrektywy(40). Wystarczające jest to, że na podstawie istniejących przepisów można ustalić gwarancję minimalną(41). Podobnie Trybunał orzekł w sprawie Webb‑Sämann, że państwa członkowskie, mimo że przysługuje im szeroki zakres uznania w odniesieniu do transpozycji art. 8 dyrektywy 2008/94, są jednak zobowiązane do zagwarantowania pracownikom minimalnego stopnia ochrony wymaganego mocą tego przepisu(42).

74.      Dokładna treść owej minimalnej gwarancji bez wątpienia wynika z orzecznictwa Trybunału dotyczącego tego przepisu(43). Orzecznictwo wyjaśnia przy tym i precyzuje znaczenie oraz zakres tego przepisu, tak jak powinien lub powinien był on być rozumiany i stosowany od chwili jego wejścia w życie(44).

75.      Celem wymogu precyzji treści i bezwarunkowości przepisu, który ma być bezpośrednio stosowany, jest zapewnienie w praktyce sprawnego dochodzenia roszczenia. W tym względzie Trybunał w utrwalonym orzecznictwie podkreśla, że przepis musi być tak precyzyjny, by podmiot prawa mógł się na niego powoływać, a sądy mogły go stosować(45) Dla oceny jest zatem decydujące, czy dla podmiotu stosującego prawo dokładna treść jest jasna w sposób niewątpliwy, a to na podstawie samego przepisu, jego kontekstu i historii powstania(46) oraz dotyczącego go orzecznictwa(47).

76.      Dla osób odpowiedzialnych w PPF najpóźniej od ogłoszenia wyroku Robins i in. w dniu 25 stycznia 2007 r. było jasne, że nie może być stosowana podstawa obliczenia, która skutkuje rekompensatą dla określonych pracowników o wartości poniżej 50% nabytych praw(48). Zamiast tego należało ustanowić maksymalną granicę roszczeń o rekompensatę, bezpośrednio stosując art. 8 dyrektywy, w wysokości co najmniej 50% nabytych roszczeń emerytalnych.

77.      Treść zobowiązania wynikającego z art. 8 dyrektywy 2008/94 należało zatem uznać w dniu 19 września 2011 r., czyli w dniu wydania spornej decyzji w sprawie audytu PPF(49), za bezwarunkową i wystarczająco precyzyjną.

–       Adresat zobowiązania

78.      Jeżeli chodzi o adresata zobowiązania, Trybunał podkreślił, że w ramach art. 8 dyrektywy państwom członkowskim przysługuje szeroki zakres uznania co do realizacji ochrony. Ochrona może zatem zostać zapewniona na przykład poprzez bezpośrednie finansowanie publiczne, obowiązek ubezpieczenia po stronie pracodawców lub ustanowienie instytucji gwarancyjnej(50).

79.      Jednakże w sprawie Gharehveran Trybunał orzekł również w odniesieniu do kwestii określoności adresata, że jednostka musi mieć możliwość powoływania się na dyrektywę, jeżeli państwo członkowskie w pełni wykorzystało ów zakres uznania(51). Państwo członkowskie musi zatem przestrzegać decyzji podjętej w ramach transpozycji dyrektywy, jeżeli jest ona wyrazem korzystania z przysługujących mu uprawnień dyskrecjonalnych(52).

80.      W sprawie Francovich i in. Trybunał stwierdził brak bezpośredniego stosowania art. 3 dyrektywy 80/987 w odniesieniu do określoności adresata tylko z tego powodu, że w danym państwie członkowskim nie została w ogóle przetransponowana. Trybunał orzekł wówczas, że Republika Włoska nie może sama zostać uznana za dłużnika danego zobowiązania tylko dlatego, że nie dokonała transpozycji dyrektywy(53).

81.      Inaczej jest jednak w niniejszym przypadku: Zjednoczone Królestwo przyjęło uregulowanie w celu transpozycji dyrektywy 2008/94, które jednak w odniesieniu do przewidzianej minimalnej gwarancji 50% nie odpowiada wymogom art. 8 tej dyrektywy. Przepis krajowy zawiera jednak jasne określenie podmiotu właściwego w zakresie dokonania obliczenia i ponoszącego odpowiedzialność, mianowicie PPF. Ponadto przyjęto szczegółowe uregulowania dotyczące finansowania PPF i likwidacji dodatkowego zakładowego programu emerytalnego(54).

82.      W rezultacie w niniejszej sprawie adresat zobowiązania wynikającego z art. 8 dyrektywy jest bezwarunkowo i dostatecznie ustalony.

2.      Powołanie się wobec organów publicznych na bezpośrednie stosowanie

83.      Uznaje się, że jednostka może powoływać się na bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne przepisy dyrektywy nie tylko wobec państwa i wszystkich organów jego administracji(55), ale także wobec innych instytucji i podmiotów, które podlegają państwu lub jego kontroli lub są wyposażone w szczególne prawa(56).

84.      Podmiot, któremu – niezależnie od jego formy prawnej – na podstawie aktu władzy publicznej powierzone zostało wykonywanie zadania leżącego w interesie publicznym i który w tym celu został wyposażony w uprawnienia wykraczające poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem należy do podmiotów prawa, wobec których można powoływać się na przepisy dyrektywy wywierające skutek bezpośredni(57).

85.      Takim podmiotem jest PPF, który realizuje określone w dyrektywie, leżące w interesie publicznym zadanie(58) ustalenia w indywidualnym przypadku konkretnego poziomu ochrony i ewentualnego przejęcia odpowiedzialności za uprawnienia pracowników. Poza tym jest on wyposażony w szczególne uprawnienia w rozumieniu wyżej wskazanej definicji(59), ponieważ może pobierać opłatę od dopuszczonych dodatkowych zakładowych programów emerytalnych i ponadto jest uprawniony zgodnie z art. 154 ustawy o emeryturach z 2004 r. do udzielania dodatkowym zakładowym programom emerytalnym niezbędnych poleceń w ramach ich likwidacji. Ponadto z przebiegu rozprawy wynika, że zakwalifikowanie PPF jako organu państwowego jest bezsporne między stronami.

86.      Natomiast dyrektywa nie może bezpośrednio nakładać obowiązków na jednostkę(60).

87.      Z tego powodu Zjednoczone Królestwo kwestionuje bezpośrednie stosowanie art. 8 dyrektywy 2008/94 w postępowaniu głównym, ponieważ nie można powoływać się na przepis wobec prywatnego podmiotu, jakim jest system zabezpieczenia T&N.

88.      Jednakże z postanowienia odsyłającego wynika, że w postępowaniu głównym właśnie nie chodzi o zbadanie, czy G. Hampshire może bezpośrednio żądać od T&N wypłaty rekompensaty w wysokości co najmniej 50% nabytych uprawnień emerytalnych. Pozwanym bądź drugą stroną postępowania w postępowaniu głównym jest raczej PPF. Sąd krajowy jako przedmiot sporu wskazał poprzedzającą wypłatę wycenę chronionych zobowiązań dokonaną przez PPF. Na podstawie owej decyzji wiążąco ustalana jest wysokość rekompensaty, którą pracownicy otrzymają zarówno w przypadku przejęcia odpowiedzialności przez PPF, jak i w przypadku ewentualnej likwidacji poza PPF.

89.      W postępowaniu głównym pojawia się zatem tylko pytanie, czy podmioty takie jak PPF mogą zostać zobowiązane do ponownego dokonania wyceny chronionych zobowiązań, a przy tym do bezpośredniego stosowania art. 8 dyrektywy.

90.      Wprawdzie ustawa o emeryturach z 2004 r. przewiduje, że T&N pozostaje nadal właściwy dla wypłaty, jeżeli w majątku T&N istnieją wystarczające środki dla zapewnienia rekompensat z PPF na poziomie określonym przez państwo, nie prowadzi to jednak do tego, że przepis jest stosowany bezpośrednio wobec T&N. W szczególnym przypadku nadwyżki ustawa o emeryturach z 2004 r. przewiduje raczej tylko brak włączenia zakładowego programu emerytalnego do PPF, gdyż wówczas nie jest konieczne dofinansowanie. Jednak również w takim przypadku dodatkowy zakładowy program emerytalny jest likwidowany zgodnie z poleceniami zarządu, choć poza PPF. Gdyby chronione zobowiązania po ponownej wycenie przekraczały istniejące aktywa, PPF musiałby w każdym razie przejąć odpowiedzialność.

91.      Jak wynika z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i jak zostało również wyjaśnione na rozprawie przed Trybunałem, przedmiot sporu w postępowaniu głównym ogranicza się do żądania od PPF bezpośredniego stosowania art. 8 dyrektywy przy obliczaniu zobowiązań. Ewentualnie PPF ma przy tym zostać zobowiązany do wykonania swojego uprawnienia do wydawania poleceń w stosunku do T&N zgodnie z prawem Unii.

92.      Skutek, jaki obliczenie rekompensaty z PPF ewentualnie wywiera w kolejnym kroku na takie dodatkowe systemy emerytalne, których środki są wciąż wystarczające również bez dofinansowania, może zostać określony tylko jako prosty efekt uboczny. Wynika on ze specyfiki ustawy o emeryturach z 2004 r., a nie z samej dyrektywy. Gdyby należało dopatrywać się w tym niekorzyści dla T&N, to trzeba stwierdzić, że w orzecznictwie Trybunału uznaje się jednak, iż same negatywne skutki dla praw osób trzecich, nawet gdy da się je z pewnością przewidzieć, nie uzasadniają faktu pozbawienia jednostki możliwości powołania się na przepisy dyrektywy przeciwko danemu państwu członkowskiemu(61).

93.      Prawdą jest, że inni pracownicy T&N otrzymaliby być może dodatkowe płatności w przypadku podziału nadwyżki powstałej na skutek zbyt nisko wycenionych rekompensat należnych G. Hampshire i innym powodom. W tym względzie należy jednak wskazać, że takie zniesienie ewentualnych korzyści nie może być uznane za obowiązek nałożony na podmiot trzeci na mocy przywołanego przepisu dyrektywy(62).

V.      Wnioski

94.      Proponuję zatem odpowiedzieć na pytania prejudycjalne w następujący sposób:

1)      Artykuł 8 dyrektywy 2008/94/WE należy interpretować w ten sposób, że każdy pojedynczy pracownik – z zastrzeżeniem konkretnych przypadków nadużycia w rozumieniu art. 12 lit. a) tej dyrektywy – może w razie niewypłacalności pracodawcy żądać rekompensaty w wysokości co najmniej 50% ogólnej wartości nabytych przez niego praw do świadczeń emerytalnych lub praw do nabycia uprawnień do tych świadczeń w przyszłości.

2)      Artykuł 8 dyrektywy 2008/94 obejmuje zobowiązanie państw członkowskich, które jest bezwarunkowe z punktu widzenia treści i wystarczająco precyzyjne, tak że jednostka może się na nie bezpośrednio powoływać wobec podmiotu takiego jak Pension Protection Fund.


1      Język oryginału: niemiecki.


2      Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/94/WE z dnia 22 października 2008 r. w sprawie ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. 2008, L 283, s. 36), która zastępuje dyrektywę Rady 80/987/EWG z dnia 20 października 1980 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw państw członkowskich dotyczących ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. 1980, L 283, s. 23).


3      Wyroki: z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56, pkt 57); z dnia 25 kwietnia 2013 r., Hogan i in. (C‑398/11, EU:C:2013:272, pkt 51).


4      Wyrok z dnia 25 kwietnia 2013 r., Hogan i in. (C‑398/11, EU:C:2013:272, pkt 51).


5      Wyroki: z dnia 16 lipca 1992 r., Meilicke (C‑83/91, EU:C:1992:332, pkt 23); z dnia 22 listopada 2005 r., Mangold (C‑144/04, EU:C:2005:709, pkt 34, 37); z dnia 21 grudnia 2016 r., Tele2 Sverige i Watson i in. (C‑203/15 i C‑698/15, EU:C:2016:970, pkt 130).


6      Nie zostało wyjaśnione, dlaczego odesłanie mające na celu bezpośrednie zastosowanie przepisu prawa Unii miałoby być wykluczone, w sytuacji gdy warunki dochodzenia odpowiedzialności odszkodowawczej państwa nie są spełnione. Ponadto należy wskazać, że miarodajnym działaniem państwa mogącym naruszać art. 8 dyrektywy nie jest ogłoszenie upadłości w 2006 r., lecz decyzja PPF z 2011 r.


7      Wyrok z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56).


8      Wyrok z dnia 25 kwietnia 2013 r., Hogan i in. (C‑398/11, EU:C:2013:272).


9      Wyroki: z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56); z dnia 25 kwietnia 2013 r., Hogan i in. (C‑398/11, EU:C:2013:272).


10      Wyrok z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56, pkt 57).


11      Wyroki: z dnia 25 kwietnia 2013 r., Hogan i in. (C‑398/11, EU:C:2013:272, pkt 51); z dnia 24 listopada 2016 r., Webb-Sämann (C‑454/15, EU:C:2016:891, pkt 35).


12      Wyrok z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56, pkt 57).


13      Stąd również sentencja wyroku z dnia 25 kwietnia 2013 r., Hogan i in. (C‑398/11, EU:C:2013:272), odnosi się do tego, że powodowie nie zachowali co najmniej 50% wartości ich uprawnień.


14      Wyroki: z dnia 19 listopada 1991 r., Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428, pkt 3); z dnia 18 października 2001 r., Gharehveran (C‑441/99, EU:C:2001:551, pkt 26); z dnia 24 listopada 2016 r., Webb-Sämann (C‑454/15, EU:C:2016:891, pkt 31); zobacz także motyw 3 dyrektywy 2008/94.


15      Zobacz także art. 11 ust. 1 dyrektywa 2008/94.


16      COM(78) 141 wersja ostateczna, strona 7 dotycząca art. 7 projektu dyrektywy, który zasadniczo odpowiada art. 8 ostatecznej dyrektywy.


17      Wyroki: z dnia 19 listopada 1991 r., Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428, pkt 38 i nast.); z dnia 5 marca 1996 r., Brasserie du Pêcheur i Factortame (C‑46/93 i C‑48/93, EU:C:1996:79, pkt 51); z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56 pkt 69).


18      Wyrok z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56, pkt 82).


19      Zobacz w tym względzie pkt 11 i 15 niniejszej opinii.


20      Wyrok z dnia 24 listopada 2016 r., Webb-Sämann (C‑454/15, EU:C:2016:891, pkt 27).


21      COM(78) 141 wersja ostateczna, strona 7.


22      Wyroki: z dnia 17 maja 1990 r., Barber (C‑262/88, EU:C:1990:209, pkt 25); z dnia 1 kwietnia 2008 r., Maruko (C‑267/06, EU:C:2008:179, pkt 45); a także moja opinia w sprawie Parris (C‑443/15, EU:C:2016:493, pkt 33).


23      Wyroki: z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56, pkt 42 i nast.); z dnia 25 kwietnia 2013 r., Hogan i in. (C‑398/11, EU:C:2013:272, pkt 42).


24      Zobacz w tym względzie moja opinia w sprawie Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2006:476, pkt 71).


25      Z punktu widzenia prawa Unii owa granica stanowi sprawiedliwą rekompensatę; zob. wyrok z dnia 25 kwietnia 2013 r., Hogan i in. (C‑398/11, EU:C:2013:272, pkt 43 i nast.).


26      Zobacz w tym względzie pkt 50 niniejszej opinii oraz przypisy 21 i 22.


27      Wyroki: z dnia 3 grudnia 1974 r., van Binsbergen (33/74, EU:C:1974:131, pkt 13); z dnia 9 marca 1999 r., Centros (C‑212/97, EU:C:1999:126, pkt 24); z dnia 28 lipca 2016 r., Kratzer (C‑423/15, ECLI:EU:C:2016:604, pkt 37); z dnia 22 listopada 2017 r., Cussens i in. (C‑251/16, EU:C:2017:881, pkt 27).


28      Wyroki: z dnia 22 maja 2008 r., Ampliscientifica i Amplifin (C‑162/07, EU:C:2008:301, pkt 27 i nast.); z dnia 5 lipca 2007 r., Kofoed (C‑321/05, EU:C:2007:408, pkt 38); z dnia 22 listopada 2017 r., Cussens i in. (C‑251/16, EU:C:2017:881, pkt 27).


29      Jednakże zgodnie z orzecznictwem muszą istnieć konkretne okoliczności, które dotyczą rozpatrywanego pojedynczego przypadku; zob. wyrok z dnia 18 grudnia 2014 r., McCarthy i McCarthy Rodriguez (C‑202/13, EU:C:2014:2450, pkt 53).


30      Zgodnie z wypracowaną w prawie podatkowym formułą Trybunału odpowiednie przepisy muszą mieć na celu szczególnie uwzględnienie sytuacji stanowiących nadużycie; zob. wyroki: z dnia 12 września 2006 r., Cadbury Schweppes i Cadbury Schweppes Overseas (C‑196/04, EU:C:2006:544, pkt 55); z dnia 13 marca 2007 r., Test Claimants in the Thin Cap Group Litigation (C‑524/04, EU:C:2007:161, pkt 79).


31      Zobacz w odniesieniu do tego wymogu wyroki: z dnia 6 listopada 2003 r., Gambelli i in. (C‑243/01, EU:C:2003:597, pkt 67); z dnia 10 marca 2009 r., Hartlauer (C‑169/07, EU:C:2009:141, pkt 55); z dnia 6 marca 2018 r., SEGRO i Horváth (C‑52/16 i C‑113/16, EU:C:2018:157, pkt 78). Owo orzecznictwo dotyczące podstawowych wolności znajduje zastosowanie także w przypadku przepisów prawa wtórnego (zob. w tym względzie także moje opinie: w sprawie Persidera, C‑112/16, EU:C:2017:250, pkt 66 z przypisem 46; a także w sprawie Komisja/Austria, C‑187/16, EU:C:2017:578, pkt 71).


32      Podobnie wyroki: z dnia 4 marca 2004 r., Komisja/Francja (C‑334/02, EU:C:2004:129, pkt 27); z dnia 28 października 2010 r., Établissements Rimbaud (C‑72/09, EU:C:2010:645, pkt 34); z dnia 25 października 2017 r., Polbud – Wykonawstwo (C‑106/16, EU:C:2017:804, pkt 64).


33      Zobacz odnośnie do dyrektyw wyroki: z dnia 5 października 2004 r., Pfeiffer i in. (od C‑397/01 do C‑403/01, EU:C:2004:584, pkt 111); z dnia 15 kwietnia 2008 r., Impact (C‑268/06, EU:C:2008:223, pkt 42); i ogólnie wyroki: z dnia 27 lutego 2018 r., Associação Sindical dos Juízes Portugueses (C‑64/16, EU:C:2018:117, pkt 34); z dnia 6 marca 2018 r., Achmea (C‑284/16, EU:C:2018:158, pkt 34).


34      Wyroki: z dnia 13 listopada 1990 r., Marleasing (C‑106/89, EU:C:1990:395, pkt 8); z dnia 5 października 2004 r., Pfeiffer i in. (od C‑397/01 do C‑403/01, EU:C:2004:584, pkt 113); z dnia 15 kwietnia 2008 r., Impact (C‑268/06, EU:C:2008:223, pkt 98); z dnia 15 stycznia 2014 r., Association de médiation sociale (C‑176/12, EU:C:2014:2, pkt 38); z dnia 19 kwietnia 2016 r., DI (C‑441/14, EU:C:2016:278, pkt 29, 31).


35      Wyroki: z dnia 19 stycznia 1982 r., Becker (8/81, EU:C:1982:7, pkt 17–25); z dnia 5 października 2004 r., Pfeiffer i in., (od C‑397/01 do C‑403/01, EU:C:2004:584, pkt 103); z dnia 24 stycznia 2012 r., Dominguez (C‑282/10, EU:C:2012:33, pkt 33); z dnia 15 lutego 2017 r., British Film Institute (C‑592/15, EU:C:2017:117, pkt 13).


36      Wyrok z dnia 19 listopada 1991 r., Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428, pkt 12).


37      Zobacz w tym względzie pkt 78 i nast. niniejszej opinii; a także wyrok z dnia 18 października 2001 r., Gharehveran (C‑441/99, EU:C:2001:551, pkt 39–44).


38      Wyroki: z dnia 19 listopada 1991 r., Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428, pkt 22); z dnia 18 października 2001 r., Gharehveran (C‑441/99, EU:C:2001:551, pkt 33) – odnośnie do dyrektywy 80/987 jako regulacji uprzedniej w stosunku do dyrektywy 2008/94.


39      Lub „nieprecyzyjna”, jak to wyraził adwokat generalny M. Bobek w sprawie Webb-Sämann (C‑454/15, EU:C:2016:653, pkt 58).


40      Wyrok z dnia 19 listopada 1991 r., Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428, pkt 17).


41      Podobnie wyroki: z dnia 19 listopada 1991 r., Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428, pkt 19 i nast.); z dnia 5 października 2004 r., Pfeiffer i in. (od C‑397/01 do C‑403/01, EU:C:2004:584, pkt 105); z dnia 15 kwietnia 2008 r., Impact (C‑268/06, EU:C:2008:223, pkt 74).


42      Wyrok z dnia 24 listopada 2016 r., Webb-Sämann (C‑454/15, EU:C:2016:891, pkt 35).


43      Zobacz w tym względzie wywody w lit. B niniejszej opinii.


44      Zobacz niedawne wyroki: z dnia 29 września 2015 r., Gmina Wrocław (C‑276/14, EU:C:2015:635, pkt 44); z dnia 19 kwietnia 2016 r., Dansk Industri (C‑441/14, EU:C:2016:278, pkt 40); z dnia 22 listopada 2017 r., Cussens i in. (C‑251/16, EU:C:2017:881, pkt 41).


45      Wyroki: z dnia 19 stycznia 1982 r., Becker (8/81, EU:C:1982:7, pkt 27); z dnia 26 października 2006 r., Pohl-Boskamp (C‑317/05, EU:C:2006:684, pkt 41); z dnia 1 lipca 2010 r., Gassmayr (C‑194/08, EU:C:2010:386, pkt 45).


46      Zobacz wyroki: z dnia 17 grudnia 1970 r., SACE (33/70, EU:C:1970:118, pkt 13); z dnia 4 grudnia 1974 r., van Duyn (41/74, EU:C:1974:133, pkt 12); z dnia 19 stycznia 1982 r., Becker (8/81, EU:C:1982:7, pkt 27 i nast.).


47      Zobacz odnośnie do możliwości skonkretyzowania przepisu przez orzecznictwo wyrok z dnia 4 grudnia 1974 r., van Duyn (41/74, EU:C:1974:133, pkt 14).


48      Podobnie Trybunał orzekł na przykład w wyroku z dnia 20 grudnia 2017 r., Protect Natur-, Arten- und Landschaftsschutz Umweltorganisation (C‑664/15, EU:C:2017:987, pkt 45 i nast., 55 i nast.), że przepis krajowy, który nie zapewnia minimalnej ochrony przewidzianej w art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus, nie może być stosowany. Zobacz także wyrok z dnia 15 października 2009 r., Djurgården-Lilla Värtans Miljöskyddsförening (C‑263/08, EU:C:2009:631, pkt 45).


49      Zatem to nie data zgłoszenia upadłości w dniu 10 lipca 2006 r. jest decydująca. Ponadto zgodnie z orzecznictwem prawo Unii ma zastosowanie w każdym przypadku do przyszłych skutków sytuacji powstałych w przeszłości; zob. wyrok z dnia 7 listopada 2013 r., Gemeinde Altrip i in. (C‑72/12, EU:C:2013:712, pkt 22); z dnia 26 marca 2015 r., Komisja/Moravia Gas Storage (C‑596/13 P, EU:C:2015:203, pkt 32).


50      Wyrok z dnia 25 stycznia 2007 r., Robins i in. (C‑278/05, EU:C:2007:56, pkt 36 i nast.).


51      Wyrok z dnia 18 października 2001 r., Gharehveran (C‑441/99, ECLI:EU:C:2001:551, pkt 44), w odniesieniu do wcześniejszej dyrektywy 80/987.


52      Zobacz podobnie wyrok z dnia 18 października 2001 r., Gharehveran (C‑441/99, ECLI:EU:C:2001:551, pkt 40).


53      Wyrok z dnia 19 listopada 1991 r., Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428, pkt 25). W sprawie Wagner Miret została znowu dokonana tylko częściowa transpozycja, która w ogóle nie regulowała pewnych obszarów, tak że w tym względzie krajowy zakres uznania również nie został jeszcze wyczerpany; zob. wyrok z dnia 16 grudnia 1993 r. (C‑334/92, EU:C:1993:945, pkt 16 i nast.).


54      Zobacz odnośnie do tych kryteriów wyrok z dnia 18 października 2001 r., Gharehveran (C‑441/99, ECLI:EU:C:2001:551, pkt 41).


55      Zobacz w tym względzie w szczególności wyroki: z dnia 19 stycznia 1982 r., Becker (8/81, EU:C:1982:7 pkt 25); z dnia 8 października 1987 r., Kolpinghuis Nijmegen (80/86, EU:C:1987:431, pkt 7); z dnia 22 czerwca 1989 r., Costanzo (103/88, EU:C:1989:256, pkt 31); z dnia 28 czerwca 2007 r., JP Morgan Fleming Claverhouse (C‑363/05, EU:C:2007:391, pkt 58).


56      Wyroki: z dnia 12 lipca 1990 r., Foster i in. (C‑188/89, EU:C:1990:313, pkt 18); z dnia 4 grudnia 1997 r., Kampelmann i in. (od C‑253/96 do C‑258/96, EU:C:1997:585, pkt 46); z dnia 10 października 2017 r., Farrell (C‑413/15, EU:C:2017:745, pkt 33).


57      Wyroki: z dnia 12 lipca 1990 r., Foster i in. (C‑188/89, EU:C:1990:313, pkt 18); z dnia 24 stycznia 2012 r., Dominguez (C‑282/10, EU:C:2012:33, pkt 39); z dnia 10 października 2017 r., Farrell (C‑413/15, EU:C:2017:745, pkt 33).


58      Zobacz odnośnie do tych kryteriów wyrok z dnia 10 października 2017 r., Farrell (C‑413/15, EU:C:2017:745, pkt 38 i nast.).


59      Zobacz w tym względzie wyroki: z dnia 12 lipca 1990 r., Foster i in. (C‑188/89, EU:C:1990:313, pkt 18); z dnia 4 grudnia 1997 r., Kampelmann i in. (od C‑253/96 do C‑258/96, EU:C:1997:585, pkt 46); z dnia 24 stycznia 2012 r., Dominguez (C‑282/10, EU:C:2012:33, pkt 39); z dnia 10 października 2017 r., Farrell (C‑413/15, EU:C:2017:745, pkt 38 i nast.).


60      Wyroki: z dnia 14 lipca 1994 r., Faccini Dori (C‑91/92, EU:C:1994:292, pkt 25); z dnia 9 marca 2004 r., Pfeiffer i in. (od C‑397/01 do C‑403/01, EU:C:2004:584, pkt 108); z dnia 15 stycznia 2014 r., Association de médiation sociale (C‑176/12, EU:C:2014:2, pkt 36); z dnia 19 kwietnia 2016 r., Dansk Industri (C‑441/14, EU:C:2016:278, pkt 30).


61      Podobnie wyroki: z dnia 26 września 2000 r., Unilever (C‑443/98, EU:C:2000:496, pkt 49 i nast.); z dnia 7 stycznia 2004 r., Wells (C‑201/02, EU:C:2004:12, pkt 57); z dnia 17 lipca 2008 r., Arcor i in. (od C‑152/07 do C‑154/07, EU:C:2008:426, pkt 36); z dnia 6 października 2015 r., T‑Mobile Czech Republic i Vodafone Czech Republic (C‑508/14, EU:C:2015:657, pkt 48).


62      Zobacz wyrok z dnia 17 lipca 2008 r., Arcor i in. (C‑152/07 bis C‑154/07, EU:C:2008:426, pkt 38).