WYROK TRYBUNAŁU
z dnia 8 kwietnia 1976 r.(*)
Równość wynagrodzeń pracowników płci żeńskiej i męskiej
[…]
W sprawie 43/75
mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez cour du travail de Bruxelles wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między
Gabrielle Defrenne, byłą stewardessą, zamieszkałą w Bruxelles‑Jette,
a
Société anonyme belge de navigation aérienne Sabena, z siedzibą w Brukseli,
orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 119 traktatu EWG,
TRYBUNAŁ,
w składzie: R. Lecourt, prezes, H. Kutscher i A. O’Keeffe, prezesi izb, A. M. Donner, J. Mertens de Wilmars, P. Pescatore i M. Sørensen, sędziowie,
rzecznik generalny: M. Trabucchi,
sekretarz: A. Van Houtte,
wydaje następujący
Wyrok
[…]
Co do prawa
1 Zważywszy, że wyrokiem z dnia 23 kwietnia 1975 r., który wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 2 maja 1975 r., cour du travail de Bruxelles zwrócił się na podstawie art. 177 traktatu EWG z dwoma pytaniami prejudycjalnymi w przedmiocie skutków i sposobu wdrażania art. 119 traktatu, dotyczącego zasady równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet za taką samą pracę;
2 że pytania te zostały podniesione w ramach sporu pomiędzy stewardessą a jej pracodawcą, SA Sabena w sprawie odszkodowania, jakiego powódka w postępowaniu przed sądem krajowym żąda z tego względu, iż w okresie od dnia 15 lutego 1963 r. do dnia 1 lutego 1966 r. była, jako kobieta, ofiarą dyskryminacji w zakresie wynagrodzenia w stosunku do kolegów, który wykonywali tę samą pracę jako „pracownicy pokładowi”;
3 że zgodnie z wyrokiem sądu krajowego strony zgadzają się co do tego, iż praca stewardessy jest identyczna jak pracownika pokładowego oraz iż dyskryminacja stewardessy w zakresie wynagrodzenia w omawianym czasie jest w tych okolicznościach bezsporna;
W przedmiocie pytania pierwszego (bezpośrednia skuteczność art. 119)
4 Zważywszy, że pierwsze pytanie dotyczy kwestii, czy art. 119 traktatu „wprowadza sam z siebie i bezpośrednio do prawa wewnętrznego każdego z państw członkowskich zasadę równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet za taką samą pracę” oraz czy „daje w związku z tym pracownikom, bez pośrednictwa jakiegokolwiek aktu krajowego, prawo do dochodzenia przed sądami krajowymi poszanowania tej zasady”;
5 że w przypadku odpowiedzi twierdzącej stawia się dodatkowo pytanie, od jakiego momentu należy uznać tę skuteczność;
6 że odpowiedź na drugą część pytania pierwszego zostanie udzielona wraz z odpowiedzią na drugie pytanie;
7 zważywszy, że kwestię bezpośredniej skuteczności art. 119 należy rozpatrywać z uwzględnieniem charakteru zasady równości wynagrodzeń, celu, jakiemu służy to postanowienie, oraz jego miejsca w strukturze traktatu;
8 że art. 119 służy dwóm celom;
9 że, po pierwsze, w związku z różnicami w stopniu rozwoju ustawodawstwa socjalnego w poszczególnych państwach członkowskich, art. 119 ma za zadanie zapobiegać niekorzystnej sytuacji przedsiębiorstw z siedzibą w państwach, które rzeczywiście realizują zasadę równości wynagrodzeń, w konkurencji z przedsiębiorstwami z siedzibą w państwach, które nie wyeliminowały dotąd dyskryminacji kobiet w zakresie wynagrodzeń;
10 że, po drugie, postanowienie to realizuje cele społeczne Wspólnoty, która nie jest wyłącznie związkiem o charakterze gospodarczym, lecz ma jednocześnie za zadanie, jak zostało to podkreślone w preambule do traktatu, zapewnić, poprzez działanie wspólne, postęp społeczny i ciągłą poprawę warunków życia i pracy społeczeństw Europy;
11 że cel ten podkreśla umieszczenie art. 119 w rozdziale poświęconym polityce społecznej, w którego wstępnym postanowieniu, to jest w art. 117, zaznaczono potrzebę „promowania poprawy warunków życia i pracy, tak aby umożliwić ich wyrównanie z jednoczesnym zachowaniem postępu”;
12 że w związku z tym podwójnym celem, o charakterze gospodarczym i społecznym, zasada równości wynagrodzeń stanowi jeden z fundamentów Wspólnoty;
13 że stwierdzenie to wyjaśnia, dlaczego traktat przewiduje pełną realizację tej zasady z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego;
14 że dokonując wykładni tego postanowienia, nie można więc brać pod uwagę argumentów opartych na opóźnieniach i oporach powodujących zwłokę w skutecznym wprowadzeniu tej zasady w życie w niektórych państwach członkowskich;
15 że w szczególności związek art. 119 z postępem w wyrównywaniu warunków pracy pozwala odrzucić zastrzeżenie oparte na możliwości realizacji tego postanowienia w inny sposób niż poprzez podwyższanie najniższych wynagrodzeń;
16 zważywszy, że zgodnie z art. 119 akapit pierwszy państwa członkowskie zobowiązane są zapewnić „stosowanie zasady równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę”;
17 że art. 119 akapity drugi i trzeci uszczegóławia pojęcia wynagrodzenia i pracy użyte w akapicie pierwszym tego artykułu;
18 że przy stosowaniu tych postanowień należy dokonać rozróżnienia, w ramach ogólnego zakresu zastosowania art. 119, pomiędzy bezpośrednią i jawną dyskryminacją, którą można stwierdzić na podstawie samych tylko kryteriów identyczności pracy i równości wynagrodzeń określonych w tym artykule, oraz dyskryminacją pośrednią i ukrytą, którą można ustalić jedynie za pomocą bardziej szczegółowych przepisów wykonawczych, wspólnotowych lub krajowych;
19 nie można bowiem pominąć okoliczności, iż osiągnięcie w pełni celów, jakim służy art. 119 poprzez eliminację wszelkiej dyskryminacji pracowników ze względu na płeć, zarówno bezpośredniej, jak pośredniej, nie tylko na szczeblu pojedynczych przedsiębiorstw, ale również całych gałęzi przemysłu, a nawet światowej gospodarki, może wymagać w niektórych przypadkach określenia kryteriów, do których stosowania konieczne będzie wydanie stosownych przepisów wspólnotowych lub krajowych;
20 że taki punkt widzenia narzuca się, tym bardziej iż wspólnotowe akty dotyczące tej kwestii, o których będzie mowa przy odpowiedzi na drugie pytanie, wdrażają art. 119 poprzez rozszerzenie ścisłego kryterium „takiej samej pracy”, zgodnie zresztą z postanowieniami Konwencji nr 100 w sprawie równości wynagrodzeń Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1951 r., której art. 2 mówi o równości wynagrodzeń za pracę „równej wartości”;
21 zważywszy, że za dyskryminację bezpośrednią, którą można stwierdzić za pomocą samych tylko kryteriów, jakich dostarcza art. 119, uznać można w szczególności dyskryminację mającą źródło w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, gdyż do wykrycia tego rodzaju dyskryminacji wystarczy analiza prawna;
22 że podobnie jest też w przypadku nierównego wynagradzania za taką samą pracę kobiet i mężczyzn zatrudnionych w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, prywatnej lub publicznej;
23 że w obliczu takiej sytuacji – jak wskazują na to nawet obserwacje poczynione w wyroku sądu krajowego – sąd jest w stanie ustalić wszelkie okoliczności faktyczne pozwalające mu na rozstrzygnięcie, czy pracownik płci żeńskiej otrzymuje wynagrodzenie niższe niż pracownik płci męskiej na identycznym stanowisku;
24 że w każdym razie w takich sytuacjach art. 119 może być bezpośrednio stosowany i stanowić dla podmiotów prawa źródło uprawnień podlegających ochronie sądowej;
25 że w odniesieniu do dyskryminacji bezpośredniej w przypadku takiej samej pracy przepisy krajowe wydane w celu wdrożenia zasady równości wynagrodzeń ograniczają się zresztą zwykle do powtórzenia co do istoty brzmienia art. 119;
26 że w tej mierze ustawodawstwo belgijskie jest szczególnie wymowne, jako że art. 14 arrêté royal sur le travail des femmes (zarządzenie królewskie nr 40 w sprawie pracy kobiet) z dnia 24 października 1967 r. stwierdza jedynie, że kobiety mają prawo dochodzić przed właściwym sądem stosowania zasady równości wynagrodzeń ustanowionej w art. 119, do którego zawarto tam po prostu odesłanie;
27 zważywszy, że nie można tego wniosku kwestionować ze względu na sformułowanie art. 119;
28 że nie można przede wszystkim podnosić przeciw jego bezpośredniej skuteczności argumentu opartego na zastosowaniu w tym artykule pojęcia „zasady”, ponieważ w języku traktatu wyrażenie to używane jest w celu zaznaczenia fundamentalnej wagi niektórych postanowień, co wynika na przykład z tytułu pierwszej części traktatu, poświęconej „zasadom” oraz z art. 113, zgodnie z którym wspólna polityka handlowa oparta jest na „jednolitych zasadach”;
29 że osłabienie tego pojęcia w taki sposób, iż stanie się tylko niejasną wskazówką, naruszy pośrednio podstawy Wspólnoty i spójność jej relacji zewnętrznych;
30 że nie można też opierać żadnych argumentów na tym, iż art. 119 skierowany jest wprost tylko do „państw członkowskich”;
31 jak bowiem Trybunał stwierdził w innych okolicznościach, formalne skierowanie niektórych postanowień traktatu do państw członkowskich nie wyklucza powierzenia jednocześnie określonych uprawnień każdej jednostce zainteresowanej w wykonaniu nałożonych w tej drodze zobowiązań;
32 że z samego brzmienia art. 119 wynika, iż nakłada on na państwa członkowskie zobowiązanie rezultatu, który należy bezwzględnie osiągnąć w określonym terminie;
33 że skuteczności tego postanowienia nie narusza fakt niewykonania przez niektóre państwa członkowskie nałożonego zobowiązania ani niewystarczająca reakcja instytucji wspólnotowych na to zaniechanie;
34 że zajęcie odmiennego stanowiska groziłoby uczynieniem z naruszenia prawa zasady wykładni, czego Trybunał nie może zrobić, nie sprzeniewierzywszy się zadaniu, jakie zostało mu powierzone w art. 164 traktatu;
35 że w art. 119, gdy mówi on o „państwach członkowskich”, chodzi o wszystkie pełnione przez te państwa funkcje, które mogą służyć realizacji zasady równości wynagrodzeń;
36 że wbrew twierdzeniom uczestników postępowania postanowienie to nie wyczerpuje się bynajmniej w odesłaniu do kompetencji krajowych organów ustawodawczych;
37 że odniesienia w art. 119 do „państw członkowskich” nie można zatem interpretować w ten sposób, iż wyklucza ono bezpośrednie stosowanie traktatu w postępowaniu sądowym;
38 zważywszy, że nie można również uwzględnić zarzutu, zgodnie z którym stosowanie przez sądy krajowe zasady równości wynagrodzeń skutkowałoby zmianą ustaleń poczynionych przez strony aktów objętych wolnością osobistą lub zawodową, na przykład indywidualne umowy o prace lub układy zbiorowe;
39 artykuł 119 ma bowiem charakter wiążący, wobec czego zakaz dyskryminacji pracowników ze względu na płeć obowiązuje nie tylko wobec władz publicznych, lecz dotyczy także wszelkich układów regulujących w sposób zbiorowy pracę najemną, a także umów między osobami fizycznymi czy prawnymi;
40 zważywszy, że na pierwsze pytanie należy w związku z tym odpowiedzieć w ten sposób, iż na zasadę równości wynagrodzeń ustanowioną w art. 119 można powoływać się przed sądami krajowymi, które zobowiązane są chronić uprawnienia podmiotów prawa wynikające z tego postanowienia, szczególnie w przypadku dyskryminacji mającej źródło bezpośrednio w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, a także w przypadku nierównego wynagradzania kobiet i mężczyzn za taką samą pracę wykonywaną w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, publicznej lub prywatnej;
W przedmiocie pytania drugiego (wdrażanie art. 119 i kompetencje Wspólnoty oraz państw członkowskich)
41 Zważywszy, że drugie pytanie dotyczy kwestii, czy art. 119 zaczął być „stosowany w prawie wewnętrznym państw członkowskich w zależności od aktów wydawanych przez władze Wspólnoty”, czy też należy „przyjąć w tej mierze wyłączną kompetencję ustawodawcy krajowego”;
42 że zgodnie z tym, co zostało powiedziane powyżej, do pytania tego należy dołączyć kwestię daty, od której art. 119 uznaje się za bezpośrednio skuteczny;
43 zważywszy, że wobec powyższych kwestii należy, po pierwsze, ustalić chronologię aktów wydanych na szczeblu wspólnotowym w celu wdrożenia postanowienia, którego wykładnia jest przedmiotem sprawy;
44 że zgodnie z samym art. 119 zapewnić należy najpóźniej z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego powszechne stosowanie zasady równości wynagrodzeń;
45 że z informacji podanych przez Komisję wynika, że istnieją jednak poważne różnice i odstępy czasowe we wdrażaniu tej zasady w poszczególnych państwach członkowskich;
46 że o ile w niektórych państwach członkowskich zasada ta była już w istocie realizowana przed wejściem w życie traktatu, czy to na podstawie wyraźnych przepisów konstytucyjnych i ustawowych, czy praktyki życia społecznego potwierdzonej w układach zbiorowych pracy, o tyle jej pełne wdrożenie w innych państwach członkowskich napotyka na poważne opóźnienia;
47 że wobec takiej sytuacji państwa członkowskie przyjęły w dniu 30 grudnia 1961 r., w przeddzień terminu wyznaczonego w art. 119, uchwałę w sprawie wyrównania wynagrodzeń mężczyzn i kobiet, w celu sprecyzowania w niektórych punktach treści zasady równości wynagrodzeń, opóźniając przy tym jej wdrożenie zgodnie z określonym terminarzem;
48 że zgodnie z tą uchwałą wszelka dyskryminacja, bezpośrednia i pośrednia, powinna zostać całkowicie wyeliminowana do dnia 31 grudnia 1964 r.;
49 że z informacji dostarczonych przez Komisję wynika, że liczne spośród starych państw członkowskich nie zastosowały się do tej uchwały, w związku z czym Komisja musiała, wykonując zadania powierzone jej w art. 155 traktatu, zorganizować spotkanie przedstawicieli rządów i partnerów społecznych w celu dokonania oceny sytuacji i uzgodnienia działań na rzecz pełnej realizacji celów wyznaczonych w art. 119;
50 że prace te doprowadziły do opracowania szeregu kolejnych sprawozdań na temat sytuacji w pierwotnych państwach członkowskich, z których ostatnie, podsumowujące dostępne dane, nosi datę 18 lipca 1973 r.;
51 że w podsumowaniu tego sprawozdania Komisja zapowiedziała wszczęcie na podstawie art. 169 traktatu postępowań o uchybienie przeciwko państwom członkowskim, które nie wywiązały się do tego czasu ze zobowiązań nałożonych w art. 119, co jednakże nie miało dalszych konsekwencji;
52 że wskutek podobnych rozmów z właściwymi władzami nowych państw członkowskich Komisja stwierdziła w sprawozdaniu z dnia 17 lipca 1974 r., iż od 1 stycznia 1973 r. art. 119 jest w pełni stosowany w stosunku do tych państw, w związku z czym znajdują się one od tego dnia w takiej samej sytuacji, jak pierwotne państwa członkowskie;
53 że Rada ze swej strony wydała, w celu przyspieszenia pełnej realizacji art. 119, w dniu 10 lutego 1975 r. dyrektywę nr 75/117 w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich dotyczących stosowania zasady równości wynagrodzeń dla mężczyzn i kobiet (Dz.U. L 45, str. 19);
54 że dyrektywa ta precyzuje w niektórych kwestiach znaczenie art. 119 i wprowadza ponadto szereg przepisów mających na celu, co do istoty, wzmocnienie sądowej ochrony pracowników, którzy mogliby zostać poszkodowani wskutek niestosowania zasady równości wynagrodzeń ustanowionej w art. 119;
55 że art. 8 tej dyrektywy wyznacza państwom członkowskim termin roku na wprowadzenie w życie stosownych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych;
56 zważywszy, że z brzmienia art. 119 wynika wprost, iż stosowanie zasady równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet należy w pełni i nieodwołalnie zapewnić z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego, czyli do dnia 1 stycznia 1962 r.;
57 że uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r., bez uszczerbku dla pozytywnych skutków, jakie mogła mieć dla wsparcia i przyspieszenia pełnego wdrożenia art. 119, nie mogła w sposób ważny zmienić terminu wyznaczonego w traktacie;
58 zmiana traktatu bowiem dokonana może zostać – z zastrzeżeniem szczególnych postanowień – wyłącznie w trybie przewidzianym w art. 236;
59 że co więcej, jak wynika z powyższych rozważań, w braku postanowień przejściowych zasada ustanowiona w art. 119 wywołuje w pełni skutki w stosunku do nowych państw członkowskich z dniem wejścia w życie traktatu akcesyjnego, czyli od dnia 1 stycznia 1973 r.;
60 że powyższego stanu prawnego nie mogła zmienić dyrektywa nr 75/117, gdyż wydana została na podstawie art. 100, dotyczącego harmonizacji ustawodawstw, i ma na celu wspierać, za pomocą szeregu działań na szczeblu krajowym, właściwe stosowanie art. 119, szczególnie jeśli chodzi o eliminację dyskryminacji pośredniej, nie może ona natomiast osłabiać skuteczności tego artykułu ani zmieniać jego skutków w czasie;
61 zważywszy, że o ile art. 119 jest skierowany wprost do państw członkowskich i nakłada na nie obowiązek doprowadzenia, we wskazanym terminie, do wdrożenia zasady równości wynagrodzeń i dalszego jej stosowania, to taki obowiązek państw członkowskich nie wyklucza kompetencji Wspólnoty w tej dziedzinie;
62 że wręcz przeciwnie, art. 119 określa jeden z celów traktatu w ramach „polityki społecznej”, która jest przedmiotem tytułu III, zawartego z kolei w trzeciej części, poświęconej „polityce Wspólnoty”, z czego wynika kompetencja tej ostatniej;
63 że w braku wskazania wprost w art. 119 jakichkolwiek zadań, jakie miałaby ewentualnie pełnić Wspólnota w celu realizacji polityki społecznej, należy odwołać się do ogólnych zasad traktatu i środków, jakie zostały w nim przewidziane, na przykład w art. 100, 155, a w razie konieczności w art. 235;
64 że żadne przepisy wykonawcze, czy to wydane przez instytucje Wspólnoty, czy przez władze krajowe, nie są w stanie jednak podważyć bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie;
65 zważywszy, że na drugie pytanie należy zatem odpowiedzieć w ten sposób, iż art. 119 winien być w pełni stosowany w starych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1962 r., czyli od początku drugiego etapu okresu przejściowego, a w nowych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1973 r., czyli od dnia wejścia w życie traktatu akcesyjnego;
66 że pierwszego z tych terminów nie zmieniła uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r.;
67 że dyrektywa Rady nr 75/117 nie narusza bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie, i że termin wyznaczony w tej dyrektywie nie ma wpływu na terminy określone w art. 119 traktatu EWG i w traktacie akcesyjnym;
68 że nawet w dziedzinach, w których art. 119 nie jest bezpośrednio skuteczny, nie można tego postanowienia interpretować w ten sposób, iż zastrzega ono dla ustawodawcy krajowego wyłączną kompetencję w zakresie wdrażania zasady równości wynagrodzeń, gdyż może ona zostać wdrożona za pomocą przepisów wspólnotowych i krajowych łącznie;
W przedmiocie skutków niniejszego wyroku w czasie
69 Zważywszy, że rządy Irlandii i Zjednoczonego Królestwa zwracają uwagę na ewentualne konsekwencje o charakterze gospodarczym stwierdzenia przez Trybunał bezpośredniej skuteczności postanowień art. 119, gdyż mogłoby to spowodować pojawienie się w wielu gałęziach gospodarki roszczeń sięgających do dnia, od którego uznawano by taką skuteczność;
70 że zdaniem tych rządów, biorąc pod uwagę znaczną liczbę zainteresowanych, żądania takie, nieprzewidywalne dla przedsiębiorstw, mogłyby mieć poważne następstwa dla ich sytuacji finansowej, a nawet doprowadzić niektóre z nich do upadłości;
71 zważywszy, że praktyczne konsekwencje każdego orzeczenia sądowego należy oceniać z rozwagą, nie można jednak posuwać się do zanegowania obiektywnego charakteru prawa i podważać jego stosowania w przyszłości z racji skutków, jakie orzeczenie sądowe wywoływać może w odniesieniu do przeszłości;
72 że jednakże, wobec postępowania licznych państw członkowskich oraz nastawienia Komisji, o którym wielokrotnie informowano zainteresowane środowiska, należy wyjątkowo wziąć pod uwagę, iż dopuszczano stosowanie przez zainteresowanych praktyk sprzecznych z art. 119, lecz nie zakazanych jeszcze przez obowiązujące ich prawo krajowe;
73 że okoliczność, iż Komisja nie wszczęła przeciwko państwom członkowskim naruszającym zasadę równości wynagrodzeń postępowań o stwierdzenie uchybienia w trybie art. 169, mimo ostrzeżeń, mogło utwierdzać w błędnych wyobrażeniach co do skuteczności art. 119;
74 że w tych okolicznościach należy stwierdzić, iż wobec niewiedzy na temat globalnej kwoty, na jaką opiewałyby wynagrodzenia, nadrzędne wymogi bezpieczeństwa prawnego związane z całością będących w grze interesów, zarówno publicznych jak prywatnych, nie pozwalają co do zasady kwestionować wynagrodzeń wypłaconych w przeszłości;
75 że w związku z tym bezpośredniej skuteczności art. 119 nie można podnosić na poparcie roszczeń dotyczących wynagrodzeń za okresy wcześniejsze od daty niniejszego wyroku, z wyjątkiem pracowników, którzy wnieśli wcześniej sprawę do sądu lub wszczęli podobne postępowanie;
W przedmiocie kosztów
76 Zważywszy, że koszty poniesione przez Komisję Wspólnot Europejskich, która przedstawiła Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi;
77 że dla stron postępowania przed cour du travail de Bruxelles niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach;
z powyższych względów
TRYBUNAŁ,
rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez cour du travail de Bruxelles postanowieniem z dnia 23 kwietnia 1975 r., orzeka, co następuje:
1) Na zasadę równości wynagrodzeń ustanowioną w art. 119 można powoływać się przed sądami krajowymi, które zobowiązane są chronić uprawnienia podmiotów prawa wynikające z tego postanowienia, szczególnie w przypadku dyskryminacji mającej źródło bezpośrednio w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, a także w przypadku nierównego wynagradzania kobiet i mężczyzn za taką samą pracę wykonywaną w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, publicznej lub prywatnej.
2) Artykuł 119 winien być w pełni stosowany w starych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1962 r., czyli od początku drugiego etapu okresu przejściowego, a w nowych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1973 r., czyli od dnia wejścia w życie traktatu akcesyjnego. Pierwszego z tych terminów nie zmieniła uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r.
3) Dyrektywa Rady nr 75/117 nie narusza bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie, a termin wyznaczony w tej dyrektywie nie ma wpływu na terminy określone w art. 119 traktatu EWG i w traktacie akcesyjnym.
4) Nawet w dziedzinach, w których art. 119 nie jest bezpośrednio skuteczny, nie można tego postanowienia interpretować w ten sposób, iż zastrzega on dla ustawodawcy krajowego wyłączną kompetencję w zakresie wdrażania zasady równości wynagrodzeń, gdyż może ona zostać wdrożona za pomocą przepisów wspólnotowych i krajowych łącznie.
5) Bezpośredniej skuteczności art. 119 nie można podnosić na poparcie roszczeń dotyczących wynagrodzeń za okresy wcześniejsze od daty niniejszego wyroku, z wyjątkiem pracowników, którzy wnieśli wcześniej sprawę do sądu lub wszczęli podobne postępowanie.
Donner | | Mertens de Wilmars |
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 8 kwietnia 1976 r.