OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PAOLA MENGOZZIEGO
przedstawiona w dniu 12 czerwca 2014 r.(1)
Sprawa C‑316/13
Gérard Fenoll
przeciwko
Centre d’aide par le travail La Jouvene,
Association de parents et d’amis de personnes handicapées mentales (APEI)
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Cour de cassation (Francja)]
Polityka społeczna – Pojęcie pracownika – Dyrektywa 2003/88/WE – Osoba przyjęta do ośrodka pomocy przez pracę – Osoba niepełnosprawna – Prawo do corocznego płatnego urlopu – Karta praw podstawowych – Zastosowanie ratione temporis – Bezpośrednia skuteczność dyrektywy – Spór o charakterze horyzontalnym
1. Czy na prawo do corocznego płatnego urlopu, zapisane w art. 7 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy(2), a także obecnie w art. 31 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej(3) (zwanej dalej „kartą”), może powoływać się osoba umieszczona ze względu na niepełnosprawność w specjalnej placówce opiekuńczej, która oferuje nie tylko zajęcia typu medyczno‑społecznego, lecz również zajęcia typu zawodowego? Taki jest kontekst niniejszego odesłania prejudycjalnego.
I – Ramy prawne
A – Prawo Unii
2. Artykuł 31 karty, poświęcony należytym i sprawiedliwym warunkom pracy, ma następujące brzmienie:
„1. Każdy pracownik ma prawo do warunków pracy szanujących jego zdrowie, bezpieczeństwo i godność.
2. Każdy pracownik ma prawo do ograniczenia maksymalnego wymiaru czasu pracy, do okresów dziennego i tygodniowego odpoczynku oraz do corocznego płatnego urlopu”.
3. Zgodnie z przepisami art. 1 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 2 dyrektywy Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy(4) dyrektywa 2003/88 znajduje zastosowanie do wszystkich sektorów działalności, zarówno publicznych, jak i prywatnych, w celu uregulowania niektórych aspektów organizacji czasu pracy pracowników.
4. Artykuł 7 dyrektywy 2003/88 brzmi następująco:
„1. Państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki w celu zapewnienia, by każdy pracownik był uprawniony do corocznego płatnego urlopu w wymiarze co najmniej czterech tygodni, zgodnie z warunkami uprawniającymi i przyznającymi mu taki urlop, przewidzianymi w ustawodawstwie krajowym i/lub w praktyce krajowej.
2. Minimalny okres corocznego płatnego urlopu nie może być zastąpiony wypłatą ekwiwalentu pieniężnego, z wyjątkiem przypadku, gdy stosunek pracy ulega rozwiązaniu”(5).
B – Prawo francuskie
5. Ośrodki pomocy przez pracę (zwane dalej „OPP”) były mającymi charakter niezarobkowy placówkami opiekuńczymi typu medyczno‑społecznego dla osób niepełnosprawnych; zadania tych placówek zostały określone w art. L. 344‑2 code de l’action sociale et des familles (kodeksu działalności socjalnej i rodzin), w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych sprawy. Ośrodki te miały za zadanie przyjmować niepełnosprawną młodzież i dorosłych, którzy chwilowo lub trwale nie mogą pracować w zwykłych przedsiębiorstwach, w zakładach pracy chronionej czy na rzecz zakładów oferujących pracę w domu, ani też wykonywać działalności zawodowej na własny rachunek. OPP oferowały tym osobom możliwość wykonywania różnego rodzaju działalności zawodowej, wsparcie medyczno‑społeczne i wychowawcze oraz warunki życia sprzyjające ich rozwojowi osobistemu, a także ich integracji społecznej. Aby utworzyć taki ośrodek, należało uzyskać zezwolenie oraz przejść kontrolę właściwych organów państwowych(6). Kontrolę nad dochodami i wydatkami każdego OPP sprawował organ rozrachunkowy(7).
6. Osoby niepełnosprawne, których zdolność do pracy musiała wynosić co do zasady poniżej jednej trzeciej zdolności zwykłej, były przyjmowane do OPP na podstawie decyzji specjalnej komisji(8). Osoby te miały prawo do gwarantowanych dochodów za swoją pracę(9), przy czym jednak wynagrodzenie to nie było obliczane na podstawie liczby przepracowanych godzin(10). Gwarantowane dochody były jednak wyraźnie traktowane jako „wynagrodzenie” za pracę w rozumieniu art. L. 242‑1 code de la sécurité sociale (kodeksu zabezpieczeń społecznych)(11). Natomiast jedynymi postanowieniami code du travail (francuskiego kodeksu pracy), jakie były stosowane do osób niepełnosprawnych przebywających w OPP, były uregulowania dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy(12).
7. Pierwsze OPP powstały w latach 60. XX wieku. Począwszy od 2002 r., OPP zostały zastąpione przez établissements et services d’aide par le travail (zakłady i służby pomocy przez pracę, zwane dalej „ESAT”), przy czym ośrodki już utworzone zachowały nazwę OPP(13). Obecnie jest ich we Francji około 1400, pod ich opieką znajduje się ponad 110 000 osób. Ramy prawne ich działania zostały nieco doprecyzowane w 2007 r., jednak bez zasadniczych zmian(14).
8. Przedstawiciel APEI stwierdził na rozprawie (co nie spotkało się ze sprzeciwem pozostałych stron), że OPP odprowadzały od wynagrodzeń wypłaconych osobom niepełnosprawnym składki na ubezpieczenia społeczne oraz że od wynagrodzeń tych pobierane są składki na ubezpieczenie zdrowotne, ubezpieczenie emerytalno‑rentowe i fundusz pracy. Natomiast, ponieważ osoby te nie są traktowane na gruncie prawa francuskiego jako pracownicy i ponieważ kierownictwo OPP nie może ich zwolnić, osoby niepełnosprawne przebywające w OPP nie odprowadzały składek z tytułu ubezpieczenia na wypadek bezrobocia.
9. Wreszcie, ponieważ przed 2007 r. żaden przepis nie przewidywał prawa do corocznego płatnego urlopu dla osób przebywających w OPP, wspomniane prawo uzależnione było wyłącznie od dobrej woli każdego OPP. Od dnia 1 stycznia 2007 r. art. R. 243‑11 code de l’action sociale et des familles wyraźnie przewiduje prawo do corocznego płatnego urlopu dla osób niepełnosprawnych przebywających w ESAT.
II – Postępowanie przed sądem odsyłającym i pytania prejudycjalne
10. Gérard Fenoll został opisany przez sąd odsyłający jako „osoba korzystająca” z OPP zarządzanego przez stowarzyszenie rodziców i przyjaciół osób niepełnosprawnych umysłowo (APEI z Awinionie), do którego przystąpił w 1996 r. Od dnia 16 października 2004 r. G. Fenoll był niezdolny do pracy z powodu choroby. Przysługiwało mu zatem, w okresie rozliczeniowym od 1 czerwca 2003 r. do 31 maja 2004 r., 12 dni płatnego urlopu(15). Gérard Fenoll pozostawał niezdolny do pracy do dnia 31 maja 2005 r., a następnie opuścił OPP w dniu 20 czerwca 2005 r. OPP uznał, że w okresie od 1 czerwca 2004 r. do 31 maja 2005 r. G. Fenoll, który świadczył pracę jedynie przez 78 dni, miał prawo tylko do sześciu dni płatnego urlopu, za które otrzymał ekwiwalent w lipcu 2005 r.
11. W celu uzyskania zapłaty za nabyty, a niewykorzystany urlop należny za okres od 1 czerwca 2003 r. do 31 maja 2004 r. i od 1 czerwca 2004 r. do 31 maja 2005 r., G. Fenoll wniósł skargę przeciwko OPP przed tribunal d’instance w Awinionie. Tribunal d’instance oddalił skargę, uznając, że obliczenia dokonane przez OPP były oparte na prawidłowej wykładni ustawodawstwa francuskiego, zgodnie z którym pracownik nie może żądać ekwiwalentu pieniężnego za płatny urlop niewykorzystany wskutek choroby, a okresy nieobecności w pracy z powodu choroby nie uprawniają do płatnego urlopu.
12. Gérard Fenoll wniósł zatem skargę w postępowaniu kasacyjnym do sądu odsyłającego. Po pierwsze, twierdzi on, że zważywszy na cel corocznych urlopów określony w dyrektywie 2003/88, dyrektywa ta stanowi, iż w sytuacji gdy pracownik nie był w stanie skorzystać z rzeczonego urlopu z powodu nieobecności związanych z chorobą, należy uznać, że nabyty płatny urlop powinien zostać przeniesiony na okres po powrocie do pracy, zaś w przypadku rozwiązania umowy o pracę przysługuje za ten urlop ekwiwalent pieniężny. Po drugie, podnosi on, że art. 7 dyrektywy 2003/88 znajduje zastosowanie do każdego pracownika i że ustawodawstwo francuskie należy interpretować w świetle rzeczonej dyrektywy w ten sposób, że początek nieobecności pracownika, którego przerwa w pracy jest uzasadniona z powodów zdrowotnych, nie może być uwzględniony w celu pozbawienia tego pracownika prawa do corocznego urlopu, zaś za urlop nabyty w ten sposób w trakcie okresu niezdolności do pracy z powodów zdrowotnych należy wypłacić ekwiwalent pieniężny w przypadku rozwiązania umowy o pracę, jak ma to miejsce w niniejszej sprawie.
13. Sąd odsyłający ze swojej strony przypomina, że zarówno art. 31 karty, jak i art. 7 dyrektywy 2003/88 chronią prawo do corocznego płatnego urlopu. Podnosi on, że Trybunał uznał już, iż prawo to jest emanacją zasady prawa socjalnego, która ma szczególną wagę, na co wskazuje jej zamieszczenie w karcie, i nie podlega odstępstwom(16). Sąd odsyłający odwołuje się następnie do określonej w orzecznictwie definicji pojęcia pracowników w rozumieniu prawa Unii, podkreślając, że pojęcie to ma charakter autonomiczny i nie powinno być interpretowane w sposób zawężający.
14. Sąd odsyłający przypomina poza tym zadanie powierzone OPP zgodnie z art. L. 344‑2 code de l’action sociale et des familles, w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych sprawy. Wyjaśnia on wreszcie, że osoby przebywające w OPP nie miały statusu pracowników i nie były związane z tymi ośrodkami umowami o pracę(17). W rozumieniu francuskiego prawa pracy zastosowanie do takich osób miały tylko przepisy kodeksu pracy dotyczące bezpieczeństwa i higieny, natomiast żaden przepis prawa francuskiego nie przewidywał nabycia przez te osoby prawa do płatnego urlopu wypoczynkowego.
15. Sąd odsyłający zastanawia się więc, po pierwsze, czy osoba taka jak G. Fenoll może zostać uznana za „pracownika” w rozumieniu prawa Unii w ogólności, a w szczególności dyrektywy 2003/88 w związku z dyrektywą 89/391, a po drugie, czy może ona dochodzić prawa do corocznego płatnego urlopu w ramach sporu opisanego przez sąd odsyłający jako spór o charakterze horyzontalnym(18).
16. Mając zatem do czynienia z trudnościami na tle wykładni prawa Unii, sąd odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i postanowieniem, które wpłynęło do sekretariatu Trybunału w dniu 10 czerwca 2013 r., zwrócić się do niego na podstawie art. 267 TFUE z trzema następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 3 dyrektywy [89/391], do której odsyłają przepisy art. 1 dyrektywy [2003/88] określające jej zakres stosowania, należy interpretować w ten sposób, że dana osoba przyjęta do ośrodka pomocy przez pracę może być uznana za »pracownika« w rozumieniu rzeczonego art. 3?
2) Czy art. 31 karty […] należy interpretować w ten sposób, że osobę taką jak opisana w poprzednim pytaniu można uznać za »pracownika« w rozumieniu rzeczonego art. 31?
3) Czy osoba taka jak opisana w pytaniu pierwszym może bezpośrednio powoływać się na swoje prawa wynikające z karty w celu uzyskania prawa do płatnego urlopu, jeżeli przepisy krajowe nie przewidują, że osoba ta korzysta z takich praw, i czy w celu zagwarantowania pełnej skuteczności tego prawa sąd krajowy powinien nie dopuścić do stosowania wszelkich sprzecznych przepisów prawa krajowego?”.
III – Postępowanie przed Trybunałem
17. Skarżący w postępowaniu głównym, APEI, rządy francuski i niderlandzki oraz Komisja Europejska złożyli do Trybunału uwagi na piśmie.
18. Na rozprawie, która odbyła się przed Trybunałem w dniu 27 marca 2014 r., swoje uwagi ustne przedłożyli APEI, rząd francuski oraz Komisja.
IV – Analiza prawna
A – Uwagi wstępne
19. W celu wyjaśnienia uwarunkowań niniejszej opinii należy przedstawić szereg uwag wstępnych.
20. W pierwszej kolejności należy podkreślić, że sąd odsyłający zwraca się do Trybunału wyłącznie z pytaniem, czy G. Fenoll posiada jako pracownik prawo do corocznego płatnego urlopu w wymiarze minimalnym czterech tygodni, a nie z pytaniem w przedmiocie zgodności z prawem Unii prawodawstwa francuskiego, zgodnie z którym, po pierwsze, w zamian za urlop niewykorzystany z powodu choroby nie przysługuje ekwiwalent pieniężny, a po drugie, okresy nieobecności w pracy z powodu choroby nie dają prawa do płatnego urlopu wypoczynkowego. Sąd odsyłający uznał najwyraźniej, że dotychczasowe orzecznictwo Trybunału w tym zakresie, do którego powstawania ten niekiedy sam się przyczyniał, zawiera wystarczającą ilość wskazówek pozwalających mu na udzielenie odpowiedzi na inne ewentualne pytania, których w każdym razie nie skierował do Trybunału.
21. W drugiej kolejności sposób sformułowania pytań prejudycjalnych wymaga dwojakiego komentarza.
22. Przede wszystkim należy skorygować błąd pisarski, ponieważ wbrew temu, co wskazano w tekście pierwszego pytania, art. 1 dyrektywy 2003/88 odsyła nie do art. 3 dyrektywy 89/391(19), lecz do jej art. 2.
23. Następnie, w odniesieniu do pytania trzeciego, które dotyczy okoliczności, czy osoba taka jak G. Fenoll może powołać się bezpośrednio na ewentualne prawa, które wywodzi z karty, a w szczególności z jej art. 31, chciałbym na wstępie wyjaśnić, że według mnie karta nie ma zastosowania ratione temporis do sporu w postępowaniu głównym, w czym zgadzam się ze stanowiskiem rządu niderlandzkiego. Karta weszła w życie dopiero w 2009 r., podczas gdy okoliczności faktyczne w postępowaniu przed sądem odsyłającym miały miejsce między 2003 r. a 2005 r. Położenie nacisku na ów brak działania prawa wstecz jest tym ważniejsze, że spór w postępowaniu głównym jest, zgodnie z opisem, sporem między jednostkami, do czego będę miał jeszcze okazję wrócić w dalszej części mojej analizy.
24. Tak więc problematyka, z jaką Trybunał musi zmierzyć się w niniejszej sprawie, jest dwojaka: czy G. Fenoll powinien być uznany za pracownika w rozumieniu prawa Unii, które przyznaje każdemu pracownikowi prawo do płatnego urlopu wypoczynkowego, a jeśli tak, to w jakim zakresie może on dochodzić tego prawa w okolicznościach sporu w postępowaniu głównym?
B – W przedmiocie pytania, czy G. Fenoll może być uznany za „pracownika” w rozumieniu dyrektywy 2003/88
25. Po zwięzłym przypomnieniu znaczenia, jakie Trybunał w swoim orzecznictwie przypisuje prawu do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego, przypomnę jego orzecznictwo dotyczące pojęcia pracownika, a następnie zastosuję je w niniejszej sprawie.
26. Zaproponowana w ten sposób Trybunałowi wykładnia pojęcia pracownika w rozumieniu art. 7 dyrektywy 2003/88 dotyczyć też będzie oczywiście art. 31 ust. 2 karty, tak aby zapewnić jednolitość podmiotową prawa do płatnego urlopu wypoczynkowego.
1. Prawo do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego jako zasada prawa socjalnego Unii
27. Z szeregu wyroków Trybunału wynika, że prawo do corocznego płatnego urlopu każdego pracownika należy uważać za zasadę unijnego prawa socjalnego o szczególnej wadze, zapisaną obecnie w art. 31 ust. 2 karty, od której nie może być odstępstw i której wdrażanie przez właściwe organy krajowe może odbywać się tylko w granicach wyraźnie wytyczonych w dyrektywie 2003/88(20). Owo prawo podmiotowe zostało przyznane bezpośrednio przez prawo Unii każdemu pracownikowi(21), a art. 7 dyrektywy 2003/88, w którym jest ono zapisane, ustanawia jasny i precyzyjny obowiązek rezultatu(22). Rzeczone prawo realizuje podwójny cel, mianowicie z jednej strony umożliwienie pracownikowi odpoczynku od zadań wyznaczonych mu w umowie o pracę, a z drugiej strony zapewnienie mu okresu wytchnienia i wolnego czasu(23). Wreszcie prawa do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego nie można interpretować zawężająco(24).
28. Kwestię tego, czy G. Fenoll może być uznany za podmiot prawa do urlopu, należy badać właśnie w świetle powyższych względów. Wróćmy na chwilę do orzecznictwa dotyczącego definicji pojęcia „pracownika”.
2. Opis stanu orzecznictwa w przedmiocie pojęcia „pracownika”
29. Pojęcie pracownika wcale nie jest jednoznaczne w prawie Unii, lecz ma różne zakresy w zależności od dziedziny, do której się stosuje(25). Tymczasem właśnie w odniesieniu do dyrektywy 2003/88 Trybunał orzekł już w przeszłości, że dyrektywa ta nie odsyła do definicji pojęcia pracownika sformułowanej w dyrektywie 89/391, w prawie krajowym czy też krajowej praktyce(26). Trybunał stwierdził, że „dla celów stosowania dyrektywy 2003/88 pojęcie to nie może być różnie interpretowane w zależności od przepisów krajowych, lecz ma ono samodzielne znaczenie na gruncie prawa Unii. Musi być ono definiowane w oparciu o obiektywne kryteria, które charakteryzują stosunek pracy, z uwzględnieniem praw i obowiązków zainteresowanej osoby. Cechą charakterystyczną stosunku pracy jest okoliczność, że dana osoba wykonuje przez pewien okres, na rzecz innej osoby i pod jej kierownictwem, pracę, w zamian za którą otrzymuje wynagrodzenie”(27). Trybunał uznał zatem, że pracownik, do którego odnosi się dyrektywa 2003/88, jest zdefiniowany w ten sam sposób – z jedną różnicą, którą przedstawię później – co pracownik, o którym mowa w art. 45 TFUE(28). W niniejszej opinii można więc skutecznie odwoływać się do klasycznego orzecznictwa Trybunału w dziedzinie swobodnego przepływu pracowników.
30. Ponadto w ramach dokonywania kwalifikacji w świetle pojęcia pracownika należy oprzeć się na obiektywnych kryteriach i dokonać całościowej oceny wszystkich okoliczności rozpatrywanej sprawy(29). W tym względzie charakter prawny sui generis stosunku pracy w świetle prawa krajowego nie może mieć żadnego wpływu na status pracownika w rozumieniu prawa Unii. W okolicznościach niniejszej sprawy oznacza to konkretnie, że fakt, iż osoby niepełnosprawne przebywające w OPP podlegają tylko niektórym przepisom kodeksu pracy, nie może stanowić przeszkody dla potencjalnej kwalifikacji tych osób jako „pracowników” w rozumieniu dyrektywy 2003/88(30).
31. Wreszcie Trybunał orzekł, że „za »pracownika« należy uznać każdego, kto wykonuje konkretne i rzeczywiste zajęcie, z wyłączeniem działalności, której zakres jest na tyle ograniczony, że jest ona całkowicie marginalna i dodatkowa”(31). Weryfikacja spełnienia warunku dotyczącego wykonywania zajęcia zarobkowego konkretnego i rzeczywistego należy co do zasady do sądu odsyłającego, który powinien oprzeć się na obiektywnych kryteriach i dokonać całościowej oceny wszystkich okoliczności sprawy(32), w szczególności sprawdzając, czy rzeczywiście wykonywane świadczenia zaliczają się do normalnego rynku pracy(33).
3. Zastosowanie do niniejszego przypadku
32. Jestem zdania, że stosunek, który łączy osoby niepełnosprawne z OPP, spełnia warunki ustanowione przez Trybunał w zakresie „cechy charakteryzującej stosunek pracy”. Prawdą jest, że dyrektor OPP nie mógł rozwiązać umowy G. Fenolla, ponieważ tylko komisja mogła to uczynić. Niemniej jednak w czasie, który G. Fenoll poświęcał na zajęcia inne niż medyczno‑społeczne – których na razie nie mogę nazwać zawodowymi – podlegał on kierownictwu personelu edukacyjnego i kierowniczego OPP.
33. Skłaniam się również ku twierdzeniu, że w zamian za świadczenia, które wykonywał, G. Fenoll otrzymywał w istocie wynagrodzenie. Ustawodawca francuski wykazał się pewną pomysłowością, stanowiąc, że kwoty wypłacane osobom przebywającym w OPP nie są wynagrodzeniami, i jednocześnie pobierając od tych osób rozmaite składki społeczne, dzięki czemu mógł niezmiennie odmawiać im statusu pracownika i pozbawiać ich wszelkich roszczeń w tym zakresie. Jednakże tego rodzaju ustalenia krajowe nie mogą wiązać Trybunału. Poza tym Trybunał orzekł już, że ani niskie wynagrodzenie – które może ewentualnie wynikać z niskiej produktywności zainteresowanych osób – ani publiczne pochodzenie funduszy nie sprzeciwiają się jako takie uznaniu danej osoby za pracownika w rozumieniu prawa Unii(34).
34. Pozostaje jeszcze kwestia, czy G. Fenoll świadczył pracę na rzecz OPP. Kwestia ta zostanie zbadana wspólnie z kwestią, czy działalność G. Fenolla spełnia ustanowiony w orzecznictwie wymóg konkretnego i rzeczywistego charakteru wspomnianego zajęcia(35).
35. W tym względzie uczestnicy niniejszego postępowania długo dyskutowali nad wyrokiem Bettray (EU:C:1989:226) i jego znaczeniem dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.
36. Dla przypomnienia, Trybunał uznał w tym wyroku, że osoba pracująca w przedsiębiorstwie utworzonym specjalnie przez gminę niderlandzką w wyłącznym celu zajmowania się osobami tymczasowo lub trwale niezdolnymi do pracy w zwykłym środowisku zawodowym nie mogła być traktowana jako pracownik ze względu na to, że wykonywane przez nią zajęcia nie stanowiły konkretnej i rzeczywistej działalności zarobkowej, gdyż były jedynie narzędziem reedukacji i reintegracji(36). Ponadto chodziło o miejsca pracy zastrzeżone(37), a ich pracownicy nie byli wybierani w zależności od swoich zdolności do wykonywania niektórych rodzajów zajęć, lecz przeciwnie, to rodzaj zajęć był dostosowywany do nich(38).
37. Przeniesienie tego wyroku na grunt niniejszej sprawy w drodze analogii może być kuszące. Jednakże szereg czynników nakazuje mi zachować ostrożność.
38. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że Trybunał rozwinął pojęcie zajęcia rzeczywistego i konkretnego w kontekście swobodnego przepływu pracowników, uznając, że „zarówno z opisu zasady swobodnego przepływu pracowników, jak i z miejsca, jakie przepisy dotyczące tej zasady zajmują w całości systemu traktatu, wynika, że przepisy te zapewniają swobodny przepływ wyłącznie tych osób, które wykonują lub które chcą wykonywać działalność zarobkową, i że w konsekwencji obejmują jedynie wykonywanie zajęć rzeczywistych i konkretnych”(39). W tych okolicznościach wątpię, aby przesłanka ta była podobnie decydująca w przypadku, gdy chodzi o zdefiniowanie pojęcia pracowników nie w kontekście ich swobodnego przepływu, lecz ich ochrony w pracy.
39. W drugiej kolejności, zgodnie z zasadą, że pojęcie pracownika należy interpretować szeroko, Trybunał co najmniej dwukrotnie wskazał w późniejszym orzecznictwie, że jego orzeczenie w sprawie Bettray zostało wydane w szczególnych okolicznościach tamtego przypadku(40).
40. Ponieważ chodzi o orzeczenie co do konkretnego i rzeczywistego charakteru zajęć wykonywanych przez G. Fenolla, należy przypomnieć, że OPP mają za zadanie przyjmować osoby, które nie są w stanie świadczyć pracy w zwykłych przedsiębiorstwach ani w zakładach pracy chronionej, i że ośrodki te zostały stworzone dla osób o wysokim stopniu niepełnosprawności.
41. Wobec tego zdolność do pracy jest oceniana przez komisję przy okazji podejmowania przez nią decyzji o skierowaniu osoby do OPP i przyjmowane są tam wyłącznie osoby zdolne do pracy, to znaczy posiadające zdolność do pracy nieprzekraczającą jednej trzeciej zdolności zwykłej. Chodzi oczywiście o potencjalną zdolność do pracy, a osoby niepełnosprawne oczywiście nie są przyjmowane w zależności od konkretnych kwalifikacji lub kompetencji zawodowych. Nie zmienia to faktu, iż komisja ta podejmuje decyzję pozytywną, gdy uzna, że dana osoba będzie w stanie wykonywać zajęcia praktykowane w ramach OPP. Widzę tu pierwszą różnicę w porównaniu ze sprawą Bettray (EU:C:1989:226), ponieważ I. Bettray nie został wybrany na podstawie swojej zdolności do wykonywania określonych zajęć, lecz to prowadzone zajęcia zostały opracowane z myślą o jego zdolnościach(41).
42. Następnie, jeśli chodzi o zajęcia jako takie, nie dysponuję informacjami o tych, które wykonywał G. Fenoll. Z akt sprawy, a w szczególności z pism rządu francuskiego i APEI, wynika jednak, że w rachubę może wchodzić zawodowe podwykonawstwo różnych rodzajów usług(42), produkcja wyrobów rolno‑spożywczych lub sprzedaż własnej produkcji OPP. Wspomniane zajęcia są dostosowane do zdolności zainteresowanych osób, lecz zaspokajają również, co najmniej w dwóch pierwszych przypadkach, rzeczywiste potrzeby przedsiębiorstw będących podwykonawcami lub jednostek korzystających z usług OPP. Według mnie należą one zatem do rynku pracy. To kolejny czynnik, który odróżnia niniejszy przypadek od przypadku I. Bettraya, dla którego sztucznie stworzono proponowane zajęcia(43). Związek z normalnym rynkiem pracy został, jak się wydaje, potwierdzony przez okoliczność, że od lutego 2005 r. zajęcia inne niż medyczno‑społeczne w OPP rodzą uprawnienie do oficjalnego potwierdzenia nabytego doświadczenia i wykształcenia zawodowego.
43. W oczywisty sposób misja OPP ma dwojaki charakter: zmierzanie do dostosowanej integracji zawodowej oraz społecznej i jednocześnie świadczenie wsparcia koniecznego do uzyskania autonomii osobistej i społecznej, i to nawet jeżeli rzeczone integracja i autonomia być może nigdy nie zostaną osiągnięte. Działalność zawodowa, znów w sposób oczywisty, odbywa się w związku z działalnością w zakresie wsparcia medyczno‑społecznego i edukacyjnego, tak że jedna nie może się obejść bez drugiej. Niemniej jednak, z zastrzeżeniem ewentualnej weryfikacji przez sąd odsyłający, powyższe rozważania przemawiają raczej na korzyść tezy, że wykonywana działalność o charakterze zawodowym nie jest do tego stopnia ograniczona, aby można było mówić o niej jako o „czysto marginalnej i dodatkowej”(44) wobec zadań socjalnych OPP.
44. Ocena taka okazuje się również całkowicie spójna z jednej strony z zasadą, zgodnie z którą orzecznictwo Bettray (EU:C:1989:226) należy ściśle ograniczać do okoliczności konkretnej sprawy, a z drugiej strony z koncepcją proponowaną powyżej, zgodnie z którą warunek dotyczący rzeczywistego i konkretnego charakteru działalności może okazać się mniej decydujący w kontekście, który ma charakter główne socjalny, niż w kontekście swobodnego przepływu pracowników, a zatem nie musi być stosowany w sposób ścisły.
45. Należy dodać, że chodzi tutaj, jak być może również w zwykłym życiu zawodowym, o relację dwustronnie korzystną (typu „win‑win”). Pracując w ramach OPP, osoby niepełnosprawne korzystają z opieki i pracują na rzecz swojej przyszłej integracji zawodowej i społecznej, zyskując jednocześnie poczucie użyteczności społecznej. Z drugiej strony OPP, odnosząc korzyści z pracy wykonywanej przez te osoby, nadal spełnia warunki konieczne do uznania jego statusu przez państwo, a tym samym do uzyskiwania od państwa dofinansowania na realizację swoich zadań. Nie można zatem wykluczyć, że działalność prowadzona przez osoby niepełnosprawne w ramach OPP jest także działalnością, co najmniej w części, na rzecz OPP, nawet jeśli oczywiście priorytet mają zadania społeczno‑terapeutyczne tych ośrodków, a więc świadczenia oferowane osobom niepełnosprawnym.
46. Wreszcie, chociaż mam świadomość, że nałożenie na struktury takie jak OPP zbyt dużych zobowiązań socjalnych mogłoby szkodzić ich funkcjonowaniu, a nawet zagrażać ich istnieniu, przyznanie osobom niepełnosprawnym statusu pracownika w rozumieniu art. 7 dyrektywy i art. 31 ust. 2 karty przyczynia się do wzmocnienia i ochrony godności społecznej, którą osoby te być może uważają za utraconą.
47. Z powyższych względów proponuję Trybunałowi, aby odpowiedział, że art. 7 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 karty należy interpretować w ten sposób, iż osoba przyjęta do OPP może co do zasady zostać uznana za „pracownika” w rozumieniu tych przepisów.
C – W przedmiocie pytania, czy G. Fenoll może powołać się na art. 31 karty w ramach sporu w postępowaniu głównym
48. Poprzez swoje pytanie trzecie sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy G. Fenoll może bezpośrednio powołać się na art. 31 ust. 2 karty w ramach sporu w postępowaniu głównym.
49. W tym względzie przypominam, że zdaniem sądu odsyłającego spór w postępowaniu głównym ma charakter horyzontalny. Sąd ten nie zwrócił się z pytaniem o to, czy OPP może ewentualnie odpowiadać definicji „podmiot[u], któremu – niezależnie od jego formy prawnej – na podstawie aktu władzy publicznej i pod jej kontrolą powierzono wykonywanie usług użyteczności publicznej i który w tym celu dysponuje uprawnieniami wykraczającymi poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami”(45). W każdym razie nie sądzę, aby OPP można było zakwalifikować do tej kategorii, zwłaszcza że Trybunał orzekł już, iż stowarzyszenie prawa prywatnego, nawet o charakterze społecznym, powinno być uznane za jednostkę(46).
50. Żądanie G. Fenolla w związku z jego płatnymi urlopami dotyczy okresu od czerwca 2004 r. do maja 2005 r. Tymczasem karta uzyskała moc wiążącą dopiero w momencie wejścia w życie traktatu z Lizbony, czyli w dniu 1 grudnia 2009 r.
51. Uznanie w tych okolicznościach, że G. Fenoll może powoływać się na art. 31 ust. 2 karty jako na pierwotne źródło prawa do urlopu – którą to możliwość można co do zasady dopuścić – prowadziłoby w okolicznościach sporu w postępowaniu głównym do przypisania temu postanowieniu bezpośredniej skuteczności w płaszczyźnie horyzontalnej z mocą wsteczną.
52. Pragnę zauważyć, że w niedawnej sprawie dotyczącej stosowania i możliwości powołania się na art. 7 dyrektywy 2003/88 w odniesieniu do okoliczności faktycznych, które miały miejsce między 2005 i 2007 r. w sporze a priori horyzontalnym, w ramach którego państwo członkowskie nie wykonało swoich zobowiązań wynikających z dyrektywy, Trybunał nawet nie wspomniał o karcie(47). Byłoby więc dziwne, gdyby uczynił to w niniejszej sprawie. Wskazany art. 31 może ewentualnie służyć jedynie za wskazówkę interpretacyjną(48).
53. Przede wszystkim, zanim zacznie się badać bezpośrednie zastosowanie art. 31 karty, należy wykazać, że art. 7 dyrektywy 2003/88 nie jest sam w sobie wystarczający dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. Tymczasem nie wydaje mi się, aby tak było.
54. Trybunał przyznał już, że art. 7 dyrektywy 2003/88 spełnia przesłanki wymagane do tego, aby uznać jego bezpośrednią skuteczność(49). Pozostaje jednak kwestia tego, że, jak wspomniałem wyżej, spór w postępowaniu głównym to spór między jednostkami, zaś możliwość wywoływania przez dyrektywy bezpośredniego skutku w ujęciu horyzontalnym nie została jeszcze uznana(50).
55. Trybunał orzekł jednak, że sąd, który rozstrzyga spór pomiędzy podmiotami prywatnymi, ma obowiązek uwzględnić – podczas stosowania przepisów prawa wewnętrznego wydanych w celu transpozycji wymogów określonych w dyrektywie – całość przepisów prawa krajowego i interpretować je, tak dalece, jak to możliwe, w świetle treści, jak również celu tej dyrektywy, aby uzyskać wynik zgodny z zamierzonym przez nią celem. Powyższa zasada prounijnej wykładni prawa krajowego nie może służyć jako podstawa dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem(51). Tymczasem kwestia odmowy stosowania przepisu krajowego sprzecznego z prawem Unii pojawia się dopiero z chwilą, gdy okaże się, że prounijna wykładnia tego przepisu nie jest możliwa(52).
56. Pragnę zauważyć, że sąd odsyłający nie poinformował Trybunału, iż taka wykładnia nie jest możliwa. Ponieważ problem leży przede wszystkim w uznaniu G. Fenolla – to znaczy każdej osoby niepełnosprawnej przebywającej w OPP – za pracownika w rozumieniu dyrektywy 2003/88, co dałoby mu prawo do urlopu, do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy możliwe jest dokonanie prounijnej wykładni przepisów krajowych mających zastosowanie ratione temporis do sporu w postępowaniu głównym, transponujących prawo do corocznego płatnego urlopu, w sposób pozwalający na uwzględnienie rzeczonego prawa G. Fenolla(53).
57. Tymczasem przypominam w tym względzie, że ustawodawstwo francuskie było na tyle elastyczne, nieprecyzyjne lub przynajmniej podlegało różnym wykładniom, że mogło prowadzić do rozbieżnych praktyk w rozmaitych OPP(54). Ośrodek, w którym przebywał G. Fenoll, uważało się ze swojej strony za zobowiązany do wypłacania mu wynagrodzenia z tytułu corocznych urlopów wypoczynkowych w trakcie całego jego pobytu – czyli dziewięciu lat. Sąd odsyłający nie wskazał, aby praktyka ta była niezgodna z prawem. Można zatem założyć, że w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych sprawy przed sądem odsyłającym istniała przestrzeń interpretacyjna wystarczająca do tego, aby rozumieć regulację francuską w ten sposób, że nie musi ona stać na przeszkodzie powstaniu prawa do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego osób niepełnosprawnych przebywających w OPP.
58. Jednakże gdyby tak nie było, to znaczy gdyby wykładnia zgodna z dyrektywą nie była możliwa, pozostałaby jedynie możliwość, aby G. Fenoll, będący stroną poszkodowaną w wyniku niezgodności prawa krajowego z prawem Unii, powołał się na orzecznictwo Francovich i in.(55), to znaczy podniósł odpowiedzialność państwa członkowskiego przed sądami krajowymi w celu ewentualnego dochodzenia naprawienia poniesionej szkody(56).
59. W istocie, na prawo do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego nie można też powołać się jako na ogólną zasadę prawa Unii, która zgodnie z linią orzecznictwa Mangold(57) i Kücükdeveci(58) może prowadzić do powstania po stronie sądu krajowego obowiązku odstąpienia od stosowania niezgodnego przepisu prawa krajowego.
60. Taka możliwość została już przewidziana przez rzecznik generalną V. Trstenjak w opinii w sprawie Dominguez (EU:C:2011:559), w której stwierdziła ona, że nawet jeżeli prawo do corocznego płatnego urlopu co do zasady spełnia warunki wymagane do tego, aby stanowiło ono ogólną zasadę prawa Unii, to bezpośrednie zastosowanie tej zasady w sytuacji, gdy nie jest możliwa prounijna wykładnia prawa krajowego, w sposób przyjęty w wyroku Kücükdeveci (EU:C:2010:21), nie wchodzi w rachubę(59). Ponadto w wyroku Dominguez(60) Trybunał nie podniósł prawa do corocznego płatnego urlopu do rangi ogólnej zasady prawa, mimo że niewątpliwie miał do tego okazję.
61. Z całości powyższych rozważań wynika, że do sądu odsyłającego należy ustalenie, przy uwzględnieniu całości prawa krajowego i z zastosowaniem uznanych w porządku krajowym metod wykładni, w celu zapewnienia skuteczności art. 7 dyrektywy 2003/88, czy sąd ów jest w stanie wypracować zgodną z tym artykułem wykładnię przepisów krajowych, które mają znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu zawisłego przed sądem odsyłającym. W przypadku gdyby sąd odsyłający nie mógł dokonać takiej wykładni bez konieczności działania contra legem, mimo że takie rozwiązanie byłoby zasadniczo niesatysfakcjonujące(61), G. Fenoll może podnieść przed sądami krajowymi odpowiedzialność państwa członkowskiego za naruszenie prawa Unii.
V – Wnioski
62. Mając na względzie całość powyższych rozważań, proponuję, aby Trybunał odpowiedział w następujący sposób na pytania przedłożone przez Cour de cassation:
Artykuł 7 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy, łącznie z art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, należy interpretować w ten sposób, iż osoba przyjęta do ośrodka pomocy przez pracę może co do zasady zostać uznana za „pracownika” w rozumieniu tego przepisu.
Do sądu odsyłającego należy ustalenie, przy uwzględnieniu całości prawa krajowego i z zastosowaniem uznanych w porządku krajowym metod wykładni, w celu zapewnienia skuteczności art. 7 dyrektywy 2003/88, czy sąd ów jest w stanie wypracować zgodną z tym artykułem wykładnię przepisów krajowych, które mają znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu zawisłego przed sądem odsyłającym. W przypadku gdyby sąd odsyłający nie mógł dokonać takiej wykładni bez konieczności działania contra legem, strona poszkodowana w wyniku niezgodności prawa krajowego może podnieść przed sądami krajowymi odpowiedzialność państwa członkowskiego za naruszenie prawa Unii.