WYROK TRYBUNAŁU
z dnia 20 września 2001 r.(*)
Artykuły 6, 8 i 8a traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 12 WE, 17 WE i 18 WE) – Dyrektywa Rady 93/96/EWG – Prawo pobytu dla studentów – Przepisy prawa krajowego gwarantujące minimalne środki egzystencji („minimex”) wyłącznie obywatelom, osobom objętym zakresem stosowania rozporządzenia (EWG) nr 1612/68, bezpaństwowcom oraz uchodźcom – Student będący obcokrajowcem, który samodzielnie pokrywał koszty swego utrzymania przez pierwsze lata studiów
W sprawie C‑184/99
mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 234 WE, przez Tribunal du travail de Nivelles (Belgia) wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między
Rudym Grzelczykiem
a
Centre public d’aide sociale d’Ottignies-Louvain-la-Neuve,
orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczący wykładni art. 6, 8 i 8a traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 12 WE, 17 WE i 18 WE), jak również dyrektywy Rady 93/96/EWG z dnia 29 października 1993 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów (Dz.U. L 317, str. 59),
TRYBUNAŁ,
w składzie: G.C. Rodríguez Iglesias, prezes, C. Gulmann, M. Wathelet i V. Skouris, prezesi izb, D.A.O. Edward (sprawozdawca), P. Jann, L. Sevón, R. Schintgen i F. Macken, sędziowie,
rzecznik generalny: S. Alber,
sekretarz: D. Louterman‑Hubeau, kierownik wydziału,
rozważywszy uwagi przedstawione na piśmie:
– w imieniu centre public d’aide sociale d’Ottignies‑Louvain‑la‑Neuve przez B. Liétara, avocat,
– w imieniu rządu belgijskiego przez A. Snoecx, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez C. Doutreleponta oraz M. Uyttendaele’a, avocats,
– w imieniu rządu duńskiego przez J. Moldego, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu rządu francuskiego przez K. Rispal‑Bellanger oraz C. Bergeot, działające w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu portugalskiego przez L. Fernandesa oraz A.C. Pedroso, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez R. Magrill, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez P. Salesa oraz J. Coppela, barristers,
– w imieniu Rady Unii Europejskiej przez E. Karlsson i F. Antona, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez P. van Nuffela, działającego w charakterze pełnomocnika,
uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,
po wysłuchaniu uwag rządu belgijskiego, reprezentowanego przez C. Doutreleponta, rządu francuskiego, reprezentowanego przez C. Bergeot, rządu Zjednoczonego Królestwa, reprezentowanego przez K. Parkera, QC, Rady, reprezentowanej przez E. Karlsson, jak również Komisji, reprezentowanej przez M. Wolfcarius i D. Martina, działających w charakterze pełnomocników, na rozprawie w dniu 20 czerwca 2000 r.,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 28 września 2000 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Orzeczeniem z dnia 7 maja 1999 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 19 maja 1999 r., Tribunal du travail de Nivelles (sąd pracy w Nivelles) zwrócił się, na podstawie art. 234 WE, z dwoma pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi wykładni art. 6, 8 i 8a traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 12 WE, 17 WE i 18 WE), jak również dyrektywy Rady 93/96/EWG z dnia 29 października 1993 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów (Dz.U. L 317, str. 59).
2 Pytania te zostały podniesione w ramach sporu zawisłego pomiędzy Rudym Grzelczykiem a centre public d’aide sociale d’Ottignies‑Louvain‑la‑Neuve (publicznym ośrodkiem pomocy społecznej, zwanym dalej „CPAS”) w związku z decyzją CPAS o odebraniu prawa do pobierania minimalnych środków egzystencji (zwanego dalej „minimeksem”).
Uregulowania wspólnotowe
3 Artykuł 6 akapit pierwszy traktatu stanowi:
„W zakresie zastosowania niniejszego traktatu i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które on przewiduje, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową”.
4 Artykuł 8 traktatu stanowi:
„1. Ustanawia się obywatelstwo Unii.
Obywatelem Unii jest każda osoba mająca przynależność państwa członkowskiego.
2. Obywatele Unii korzystają z praw i podlegają obowiązkom przewidzianym w niniejszym traktacie”.
5 Artykuł 8a traktatu ma następujące brzmienie:
„1. Każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w niniejszym traktacie i środkach przyjętych w celu jego wykonania.
2. Rada może wydać przepisy ułatwiające wykonywanie praw określonych w ustępie 1; o ile niniejszy traktat nie stanowi inaczej, Rada stanowi jednomyślnie na wniosek Komisji, po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego”.
6 Motyw czwarty w preambułach dyrektyw Rady: 90/364/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu (Dz.U. L 180, str. 26) i 90/365/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu pracowników i osób prowadzących działalność na własny rachunek, które zakończyły działalność zawodową (Dz.U. L 180, str. 28), jak również motyw szósty w preambule dyrektywy 93/96 – która zastąpiła zasadniczo dyrektywę Rady 90/366/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów (Dz.U. L 180, str. 30), unieważnioną przez Trybunał (wyrok z dnia 7 lipca 1992 r. w sprawie C‑295/90 Parlament przeciwko Radzie, Rec. str. I‑4193) – wskazują, że osoby korzystające z prawa pobytu na podstawie tych dyrektyw nie mogą stanowić nieuzasadnionego obciążenia dla finansów publicznych przyjmującego państwa członkowskiego.
7 Zgodnie z art. 1 dyrektywy 93/96:
„W celu określenia warunków ułatwiających korzystanie z prawa pobytu oraz w celu zagwarantowania obywatelowi państwa członkowskiego, przyjętemu do udziału w szkoleniu zawodowym w innym państwie członkowskim, dostępu do kształcenia zawodowego w sposób wykluczający dyskryminację, owo państwo członkowskie przyznaje prawo pobytu każdemu studentowi, który jest obywatelem państwa członkowskiego oraz który nie korzysta z tego prawa w wyniku innych przepisów prawa wspólnotowego oraz małżonkowi tego studenta i dzieciom pozostającym na jego utrzymaniu, w przypadku gdy student ten zapewnia odpowiednie władze krajowe – poprzez złożenie oświadczenia lub za pośrednictwem innych środków alternatywnych, które może wybrać – że posiada on wystarczające środki, aby nie stać się ciężarem dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego podczas pobytu w tym państwie członkowskim, pod warunkiem że student ten jest zapisany w uznanej jednostce edukacyjnej w celu kształcenia zawodowego oraz że podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu obejmującemu wszelkie rodzaje ryzyka w przyjmującym państwie członkowskim”.
Uregulowania krajowe
8 Artykuł 1 loi instituant le droit à un minimum de moyens d’existence z dnia 7 sierpnia 1974 r. (ustawy ustanawiającej prawo do minimalnych środków egzystencji, Moniteur belge z dnia 18 września 1974 r., str. 11363) stanowi:
„1. Każdy pełnoletni Belg, mający rzeczywiste miejsce zamieszkania w Belgii oraz niemający wystarczających środków, niebędący ich sobie w stanie zapewnić dzięki własnej pracy lub za pomocą innych środków ma prawo do minimalnych środków egzystencji.
Znaczenie pojęcia »rzeczywiste miejsce zamieszkania« ustala Król.
To samo prawo przysługuje małoletnim, którzy przez zawarcie małżeństwa uzyskali pełnoletność oraz osobom samotnie wychowującym co najmniej jedno pozostające na ich utrzymaniu dziecko.
2. Król może, na mocy dekretu poddanego pod obrady rady ministrów, rozszerzyć zakres stosowania niniejszej ustawy, na warunkach przez Niego ustalonych, na inne kategorie małoletnich, a także na osoby nieposiadające obywatelstwa belgijskiego”.
9 Zgodnie z art. 1 dekretu królewskiego z dnia 27 marca 1987 r. (Moniteur belge z dnia 7 kwietnia 1987 r., str. 5086), który rozszerza zakres stosowania ustawy z dnia 7 sierpnia 1974 r. na osoby nieposiadające obywatelstwa belgijskiego:
„Zakresem stosowania ustawy z dnia 7 sierpnia 1974 r. ustanawiającej prawo do minimalnych środków egzystencji objęte są:
1) osoby objęte zakresem rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty;
2) bezpaństwowcy, do których stosuje się Konwencja o statusie prawnym bezpaństwowców, podpisana w Nowym Jorku dnia 28 września 1954 r. i zatwierdzona na mocy ustawy z dnia 12 maja 1960 r.;
3) uchodźcy w rozumieniu art. 49 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r. w sprawie wjazdu, pobytu, osiedlania się i wydalania cudzoziemców z terytorium belgijskiego”.
Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne
10 W 1995 r. R. Grzelczyk, obywatel francuski, rozpoczął studia uniwersyteckie w zakresie wychowania fizycznego na katolickim uniwersytecie Louvain‑la‑Neuve i od tego czasu zamieszkiwał w Belgii. Przez pierwsze trzy lata studiów samodzielnie pokrywał koszty swego utrzymania, zakwaterowania i studiów, podejmując się różnych drobnych płatnych zajęć i uzyskując udogodnienia płatnicze.
11 Na początku czwartego i ostatniego roku studiów zwrócił się do CPAS o wypłatę minimeksu. W swoim sprawozdaniu CPAS stwierdza, że R. Grzelczyk ciężko pracował, aby opłacić swoje studia, ale ostatni rok okazał się być trudniejszy niż poprzednie z uwagi na pisanie pracy magisterskiej i odbywanie stażu zawodowego. Z tego powodu właśnie, decyzją z dnia 16 października 1998 r. CPAS przyznał R. Grzelczykowi minimex, obliczony według kryteriów dla osób samotnych za okres od dnia 5 października 1998 r. do dnia 30 czerwca 1999 r.
12 CPAS wystąpił do władz belgijskich o zwrot kwoty minimeksu wypłaconej R. Grzelczykowi. Właściwy minister federalny odmówił jednak zwrotu, z uwagi na to, że warunki ustawowe wymagane do przyznania minimeksu, a w szczególności warunek obywatelstwa, nie zostały spełnione. W tej sytuacji CPAS, decyzją z dnia 29 stycznia 1999 r. odebrał R. Grzelczykowi prawo do pobierania minimeksu począwszy od dnia 1 stycznia 1999 r., uzasadniając to w sposób następujący: „Zainteresowany jest obywatelem EWG przebywającym [w Belgii] w charakterze studenta”.
13 R. Grzelczyk zakwestionował tę decyzję przed Tribunal du travail de Nivelles. Sąd ten zauważył, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału minimex stanowi przywilej socjalny w rozumieniu art. 7 ust. 2 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, str. 2), oraz że w prawie belgijskim prawo do pobierania minimeksu zostało rozszerzone na osoby objęte zakresem stosowania tego rozporządzenia. Przypomniał on jednak, że według CPAS R. Grzelczyk nie spełnia warunków, aby ubiegać się o minimex w jego rozszerzonym zakresie stosowania, bowiem posiada status studenta, który nie pozwala uznać go za pracownika, a jego pobyt w Belgii nie wynika z korzystania z zasady swobodnego przepływu pracowników. Ponadto Tribunal du travail de Nivelles, odnosząc się do wyroku z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie C‑85/96 Martínez Sala, Rec. str. I‑2691, zmierza do ustalenia, czy zasady obywatelstwa europejskiego i niedyskryminacji przeciwstawiają się stosowaniu przepisów krajowych spornych w postępowaniu przed sądem krajowym.
14 W powyższych okolicznościach Tribunal du travail de Nivelles, biorąc pod uwagę, że sytuacja, w jakiej znalazł się R. Grzelczyk, jest sytuacją nagłej konieczności, przyznał mu prawo do uzyskania pomocy społecznej w postaci zryczałtowanej pomocy materialnej w wysokości 20 000 BEF miesięcznie za okres od dnia 1 stycznia do dnia 30 czerwca 1999 r. oraz postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy prawo wspólnotowe – a dokładniej zasady obywatelstwa europejskiego i niedyskryminacji wyrażone w art. 6 i 8 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską – stoi na przeszkodzie przyznawaniu prawa do świadczenia społecznego o charakterze nieskładkowym, takiego jak wprowadzone na mocy belgijskiej ustawy z dnia 7 sierpnia 1974 r. o minimalnych środkach egzystencji, wyłącznie obywatelom państw członkowskich objętym zakresem stosowania rozporządzenia (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r., a nie wszystkim obywatelom Unii?
2) Ewentualnie, czy art. 6 i 8a traktatu oraz dyrektywa 93/96 z dnia 29 października 1993 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów powinny być interpretowane w ten sposób, że zezwalają, aby student, któremu przyznano prawo pobytu, został następnie pozbawiony prawa do świadczeń społecznych o charakterze nieskładkowym, takich jak minimalne środki egzystencji, wypłacanych przez przyjmujące państwo oraz, w przypadku odpowiedzi twierdzącej, że takie pozbawienie ma charakter ogólny i ostateczny?”.
Uwagi wstępne
15 Strony w postępowaniu przed sądem krajowym, państwa członkowskie, które przedłożyły swoje uwagi oraz Komisja poświęciły znaczną część swoich uwag, zarówno pisemnych, jak i ustnych, kwestii, czy R. Grzelczyk podlega zakresowi stosowania dekretu królewskiego z dnia 27 marca 1987 r. jako pracownik w rozumieniu prawa wspólnotowego w związku z tym, że przez pierwsze trzy lata swych studiów podejmował się różnych płatnych zajęć.
16 Z postanowienia odsyłającego wynika jednak, że sąd krajowy przyjął stanowisko CPAS, zgodnie z którym R. Grzelczyk nie spełnia warunków, aby uznać go za pracownika w rozumieniu prawa wspólnotowego. W świetle tych właśnie ustaleń faktycznych i prawnych sąd krajowy zwrócił się do Trybunału z pytaniem o zgodność mających zastosowanie w omawianej sprawie przepisów prawa belgijskiego z prawem wspólnotowym, w szczególności z art. 6, 8 i 8a traktatu.
17 W tych okolicznościach Trybunał musi odpowiedzieć na pytania sądu krajowego, odnosząc się do ich brzmienia, w granicach przez ten sąd wyznaczonych.
18 Do sądu krajowego należy ocena, w szczególności w świetle opinii rzecznika generalnego, czy fakty i okoliczności sprawy przed sądem krajowym pozwalają uznać R. Grzelczyka za pracownika w rozumieniu prawa wspólnotowego.
W przedmiocie pytania pierwszego
19 W pytaniu pierwszym sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 6 i 8 traktatu stoją na przeszkodzie temu, by przyznanie prawa do świadczenia społecznego o charakterze nieskładkowym, takiego jak minimex, było w odniesieniu do obywateli państw członkowskich innych niż przyjmujące państwo członkowskie, na którego terytorium obywatele ci przebywają zgodnie z prawem, uzależnione od tego, czy obywatele ci są objęci zakresem stosowania rozporządzenia nr 1612/68, jeżeli żadnego wymogu tego rodzaju nie stosuje się do obywateli przyjmującego państwa członkowskiego.
Uwagi przedłożone Trybunałowi
20 CPAS podnosi, że nie można uznać, na obecnym etapie rozwoju prawa wspólnotowego, że wszyscy obywatele Unii mogą ubiegać się o świadczenia społeczne o charakterze nieskładkowym, takie jak minimex. Z samego brzmienia art. 8a ust. 1 traktatu wynika, że nie ma on skutku bezpośredniego, a jego wprowadzanie w życie musi zawsze uwzględniać ograniczenia ustanowione w traktacie i sprecyzowane w prawie wtórnym. Do aktów prawa wtórnego w omawianym obszarze należą w szczególności dyrektywy 90/364, 90/365 i 93/96, które poddają wykonywanie swobody przepływu wymogowi wykazania, że dana osoba posiada wystarczające środki i jest objęta systemem zabezpieczenia społecznego.
21 Rządy belgijski i duński utrzymują, że wejście w życie traktatu o Unii Europejskiej i traktatu z Amsterdamu nie wpływa na tę wykładnię. Według nich obywatelstwo Unii nie powoduje nabycia przez jej obywateli praw nowych i szerszych niż prawa wynikające z traktatu WE i prawa wtórnego. Zasada obywatelstwa Unii nie ma charakteru autonomicznego, lecz jest powiązana z innymi postanowieniami traktatu.
22 Rząd francuski twierdzi, że założenie, aby zasada równego traktowania w dziedzinie przywilejów socjalnych została rozszerzona na wszystkich obywateli Unii – podczas gdy obecnie odnosi się ona wyłącznie do pracowników i członków ich rodzin – prowadziłoby do ustanowienia całkowitej równości między obywatelami Unii, którzy osiedlili się w danym państwie członkowskim, a obywatelami tego państwa, co byłoby trudne do pogodzenia z prawami związanymi z obywatelstwem.
23 Rząd portugalski podnosi ze swej strony, że od wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej obywatele państw członkowskich nie są już postrzegani w prawie wspólnotowym przede wszystkim jako czynniki gospodarcze we wspólnocie o charakterze głównie gospodarczym. Według tego rządu konsekwencją wprowadzenia obywatelstwa Unii jest niemożność dalszego interpretowania ograniczeń i warunków przewidzianych przez prawo wspólnotowe, któremu podporządkowane jest wykonywanie swobody przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich jako mających na względzie wynikające z traktatu WE prawo o charakterze czysto gospodarczym, lecz jako dotyczących wyłącznie wyjątków uzasadnionych względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego i zdrowia publicznego. Ponadto, jeżeli od wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej obywatele państw członkowskich nabyli status obywateli Unii i przestali być postrzegani jako podmioty czysto gospodarcze, wynika z tego, że zakres stosowania rozporządzenia nr 1612/68 powinien również zostać rozszerzony na wszystkich obywateli Unii, bez względu na to, czy są oni pracownikami w rozumieniu tego rozporządzenia.
24 Odnosząc się do ww. wyroku w sprawie Martínez Sala, rząd Zjednoczonego Królestwa podnosi, że o ile R. Grzelczyk był dyskryminowany ze względu na swą przynależność państwową, o tyle art. 6 traktatu WE nie ma zastosowania do jego sytuacji, gdyż wszelka ewentualna dyskryminacja w stosunku do niego nie mieści się w zakresie stosowania tego traktatu. Artykuł 6 nie może, ani interpretowany oddzielnie, ani w związku z art. 8 traktatu, pociągać za sobą uchylenia granic zakresu stosowania rozporządzenia nr 1612/68.
25 Rząd belgijski dodaje, że strona skarżąca w sprawie przed sądem krajowym dochodzi przyznania minimex, przy czym ten rodzaj finansowania nie mieści się w zakresie stosowania art. 6 traktatu ani art. 126 traktatu WE (obecnie art. 149 WE) czy art. 127 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 150 WE). Tym samym finansowanie takie jest instrumentem polityki społecznej niezwiązanym w sposób szczególny z kształceniem zawodowym, które na obecnym etapie rozwoju prawa wspólnotowego nie należy do kompetencji Wspólnoty.
26 Komisja twierdzi, że art. 6 i 8 traktatu należy interpretować w ten sposób, że przyznają one każdemu obywatelowi Unii prawo niebycia dyskryminowanym ze względu na przynależność państwową przez państwo członkowskie w zakresie stosowania ratione materiae traktatu, pod warunkiem że sytuacja obywatela Unii zawiera czynnik istotnego powiązania z danym państwem członkowskim.
Ocena Trybunału
27 W celu umiejscowienia problemu prawnego podniesionego w sprawie przed sądem krajowym w całym jego kontekście należy przypomnieć, że w wyroku z dnia 27 marca 1985 r. w sprawie 249/83 Hoeckx, Rec. str. 973, dotyczącej bezrobotnej obywatelki niderlandzkiej, która powróciła do Belgii i wystąpiła ponownie z wnioskiem o przyznanie jej minimeksu, Trybunał orzekł, że świadczenie społeczne w sposób ogólny gwarantujące minimalne środki egzystencji, takie jak przewidziane ustawą belgijską z dnia 7 sierpnia 1987 r., stanowi przywilej socjalny w rozumieniu rozporządzenia nr 1612/68.
28 W czasie kiedy miały miejsce okoliczności faktyczne sprawy zakończonej ww. wyrokiem w sprawie Hoeckx, prawo do minimex przysługiwało wszystkim obywatelom Wspólnoty, jednakże obywatele państw członkowskich innych niż Królestwo Belgii musieli spełnić dodatkowy warunek w postaci rzeczywistego zamieszkiwania na terytorium tego państwa członkowskiego przez pięć lat poprzedzających bezpośrednio datę przyznania minimeksu (zob. art. 1 dekretu królewskiego z dnia 8 stycznia 1976 r., Moniteur belge z dnia 13 stycznia 1976 r., str. 311). Dekret królewski z dnia 27 marca 1987 r., uchylający dekret z dnia 8 stycznia 1976 r., ograniczył prawo obywateli innych państw członkowskich do minimeksu do osób objętych zakresem stosowania rozporządzenia nr 1612/68. Warunek zamieszkiwania, w międzyczasie zmieniony, został ostatecznie usunięty w wyniku wniesionej przez Komisję skargi na uchybienie zobowiązaniom państwa członkowskiego przeciwko Królestwu Belgii (zob. wyrok z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie C‑326/90 Komisja przeciwko Belgii, Rec. str. I‑5517).
29 Z akt sprawy wynika, że student obywatelstwa belgijskiego, niebędący pracownikiem w rozumieniu rozporządzenia nr 1612/68, który znalazłby się w okolicznościach identycznych jak R. Grzelczyk, spełniałby warunki niezbędne do przyznania minimeksu. Okoliczność, że R. Grzelczyk nie jest obywatelem belgijskim, stanowi jedyną przeszkodę w przyznaniu mu minimeksu, a zatem jest oczywiste, że chodzi o dyskryminację wyłącznie ze względu na przynależność państwową.
30 W zakresie stosowania traktatu dyskryminacja taka jest co do zasady zakazana w art. 6. W niniejszym przypadku, w celu określenia zakresu stosowania traktatu, artykuł ten należy interpretować w związku z postanowieniami traktatu dotyczącymi obywatelstwa Unii.
31 Status obywatela Unii ma stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich, pozwalający tym spośród nich, którzy znajdują się w takiej samej sytuacji, korzystać z takiego samego traktowania wobec prawa, bez względu na przynależność państwową i z zastrzeżeniem wyraźnie przewidzianych wyjątków.
32 Jak Trybunał orzekł w pkt 63 ww. wyroku w sprawie Martínez Sala, obywatel Unii, który zamieszkuje zgodnie z prawem na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego, może powoływać się na art. 6 traktatu we wszystkich sytuacjach, które wchodzą w zakres ratione materiae prawa wspólnotowego.
33 Do sytuacji tych należą zwłaszcza sytuacje związane z korzystaniem z podstawowych wolności zagwarantowanych przez traktat oraz sytuacje związane z realizacją przyznanego na mocy art. 8a traktatu prawa do swobody przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich (zob. wyrok z dnia 24 listopada 1998 r. w sprawie C‑274/96 Bickel i Franz, Rec. str. I‑7637, pkt 15 i 16).
34 Prawdą jest, że w pkt 18 wyroku z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 197/86 Brown, Rec. str. 3205, Trybunał orzekł, że na ówczesnym etapie rozwoju prawa wspólnotowego pomoc przyznana studentom na utrzymanie i kształcenie wykraczała poza zakres stosowania traktatu EWG w rozumieniu art. 7 tego traktatu (po zmianie art. 6 traktatu WE).
35 Jednakże po ogłoszeniu ww. wyroku w sprawie Brown traktat o Unii Europejskiej wprowadził do traktatu WE obywatelstwo Unii i dodał do tytułu VIII część trzecia nowy rozdział 3 poświęcony w szczególności edukacji i kształceniu zawodowemu. Żadne z postanowień tak zmienionego traktatu nie pozwala uznawać, że kiedy studenci będący obywatelami Unii przenoszą się do innego państwa członkowskiego w celu odbycia tam studiów, tracą prawa przyznane na mocy traktatu obywatelom Unii. Ponadto po ogłoszeniu ww. wyroku w sprawie Brown Rada uchwaliła także dyrektywę 93/96, która stanowi, że państwa członkowskie przyznają prawo pobytu będącym obywatelami państwa członkowskiego studentom, którzy spełniają określone warunki.
36 Okoliczność, że obywatel Unii odbywa studia uniwersyteckie w państwie członkowskim innym niż to, którego jest obywatelem, nie może więc, sama w sobie, pozbawić go możliwości powoływania się na zakaz wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową, wyrażony w art. 6 traktatu.
37 W tym przypadku zakaz ten należy rozumieć, jak wskazano w pkt 30 powyżej, w związku z art. 8a ust. 1 traktatu, który proklamuje „prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w niniejszym traktacie i środków przyjętych w celu jego wykonania”.
38 Co się tyczy tych ograniczeń i warunków, z art. 1 dyrektywy 93/96 wynika, że państwa członkowskie mogą wymagać od studentów będących obywatelami innego państwa członkowskiego, którzy pragną uzyskać prawo pobytu na ich terytorium, aby po pierwsze, zapewnili odpowiednie władze krajowe, że posiadają środki wystarczające do tego, by nie stać się ciężarem dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego podczas ich pobytu w tym państwie, po drugie, że znajdują się na liście studentów w uznanej jednostce edukacyjnej celem odbycia kształcenia zawodowego oraz po trzecie, że podlegają ubezpieczeniu zdrowotnemu obejmującemu wszelkie rodzaje ryzyka w przyjmującym państwie członkowskim.
39 Artykuł 3 dyrektywy 93/96 precyzuje, że dyrektywa ta nie ustanawia prawa do wypłaty przez przyjmujące państwo członkowskie na rzecz studentów korzystających z prawa pobytu stypendiów pokrywających koszty utrzymania. Równocześnie żaden z przepisów tej dyrektywy nie pozbawia jej beneficjentów prawa do świadczeń socjalnych.
40 W odniesieniu w szczególności do kwestii środków art. 1 dyrektywy 93/96 nie wymaga określonej kwoty ani nie wymaga, aby ich istnienie było poświadczone szczególnymi dokumentami. W przepisie tym przewiduje się jedynie złożenie oświadczenia lub inne alternatywne środki, na których podstawie student zapewnia odpowiednie władze krajowe, że posiada wystarczające środki – dla siebie oraz, w stosownym przypadku, dla swego małżonka i pozostających na utrzymaniu dzieci – aby nie stać się ciężarem dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego podczas pobytu w tym państwie (wyrok z dnia 25 maja 2000 r. w sprawie C‑424/98 Komisja przeciwko Włochom, Rec. str. I‑4001, pkt 44).
41 Ograniczając się do wymogu złożenia takiego oświadczenia, dyrektywa 93/96 różni się od dyrektyw 90/364 i 90/365, które zawierają wskazania dotyczące minimalnej wysokości dochodów, jakie powinny posiadać osoby korzystające z prawa pobytu na mocy tych dwóch dyrektyw. Różnica ta wynika ze specyficznego charakteru pobytu studentów w porównaniu z pobytem osób, którym na mocy dyrektyw 90/364 i 90/365 przysługuje prawo pobytu (zob. ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Włochom, pkt 45).
42 Wykładnia ta nie wyklucza jednakże sytuacji, że przyjmujące państwo członkowskie uzna, że student, który zwrócił się do pomocy społecznej, nie spełnia już warunków, którym poddane jest prawo pobytu, i podejmie, w granicach nałożonych przez prawo wspólnotowe, działania mające na celu cofnięcie zezwolenia na pobyt lub jego nieprzedłużenie.
43 Niemniej jednak środki takie nie mogą w żadnym razie stanowić automatycznej konsekwencji zwrócenia się do pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego przez studenta będącego obywatelem innego państwa członkowskiego.
44 Prawdą jest, że art. 4 dyrektywy 93/96 stanowi, że prawo pobytu obowiązuje tak długo, jak długo jego beneficjenci spełniają warunki określone w art. 1 tej dyrektywy. Niemniej jednak z motywu szóstego w preambule tej dyrektywy wynika, że beneficjenci prawa pobytu nie mogą stać się „nieuzasadnionym” ciężarem dla finansów publicznych przyjmującego państwa członkowskiego. Dyrektywa 93/96, podobnie jak dyrektywy 90/364 i 90/365, przyznaje więc pewien stopień solidarności finansowej między obywatelami przyjmującego państwa członkowskiego a obywatelami innych państw członkowskich, zwłaszcza jeżeli trudności, które stały się udziałem beneficjenta prawa pobytu, mają charakter tymczasowy.
45 Ponadto sytuacja finansowa studenta może zmienić się z upływem czasu z powodów niezależnych od jego woli. Prawdziwość oświadczenia studenta może więc być oceniana jedynie w chwili jego złożenia.
46 Z powyższego wynika, że art. 6 i 8 traktatu stoją na przeszkodzie temu, by przyznanie prawa do świadczenia społecznego o charakterze nieskładkowym, takiego jak minimex było uzależnione w odniesieniu do obywateli państw członkowskich innych niż przyjmujące państwo członkowskie, na którego terytorium obywatele ci przebywają zgodnie z prawem, od tego, aby obywatele ci mieścili się w zakresie stosowania rozporządzenia nr 1612/68, jeżeli żadnego wymogu tego rodzaju nie stosuje się do obywateli przyjmującego państwa członkowskiego.
W przedmiocie pytania drugiego
47 Mając na względzie odpowiedź udzieloną na pytanie pierwsze oraz posiłkowy charakter pytania drugiego, nie jest konieczne udzielenie odpowiedzi na pytanie drugie.
W przedmiocie skutków niniejszego wyroku w czasie
48 W swych uwagach pisemnych rząd belgijski zwraca się do Trybunału z wnioskiem o ograniczenie skutków niniejszego wyroku w czasie, w przypadku gdyby Trybunał uznał, że osoba w sytuacji takiej jak skarżący w sprawie przed sądem krajowym może korzystać z minimeksu.
49 W uzasadnieniu tego wniosku rząd belgijski podnosi, że wyrok Trybunału obowiązywałby z mocą wsteczną, co podważałoby stosunki prawne nawiązane w dobrej wierze i w zgodzie z prawem wtórnym. Dokładniej rzecz biorąc, rząd ten obawia się zakłócenia z mocą wsteczną systemów zasiłków socjalnych dla studentów w przypadku zmiany prawa wtórnego, będącej wynikiem nowej wykładni prawa wspólnotowego, według której student w sytuacji odpowiadającej okolicznościom sprawy przed sądem krajowym może powołać się na art. 6 i 8 traktatu. Zasada pewności prawa wymagałaby więc ograniczenia skutków niniejszego wyroku w czasie.
50 Należy przypomnieć, że wykładnia przepisu prawa wspólnotowego dokonywana przez Trybunał ogranicza się do wyjaśniania i precyzowania jego znaczenia oraz zakresu, tak jak powinien być on rozumiany i stosowany od chwili jego wejścia w życie (zob. wyroki: z dnia 11 sierpnia 1995 r. w sprawach połączonych od C‑367/93 do C‑377/93 Roders i in., Rec. str. I‑2229 pkt 42 i z dnia 24 września 1998 r. w sprawie C‑35/97 Komisja przeciwko Francji, Rec. str. I‑5325, pkt 46).
51 Jedynie w drodze wyjątku Trybunał może, na podstawie ogólnej zasady pewności prawa, wynikającej z systemu prawa wspólnotowego, ograniczyć jakiejkolwiek zainteresowanej osobie możliwość powołania się na przepis, który był przedmiotem jego wykładni, w celu podważenia stosunków prawnych nawiązanych w dobrej wierze (zob. w szczególności wyrok z dnia 23 maja 2000 r. w sprawie C‑104/98 Buchner i in., Rec. str. I‑3625, pkt 39).
52 Ponadto z utrwalonego orzecznictwa wynika, że konsekwencje finansowe, jakie mogłyby wyniknąć dla państwa członkowskiego z wyroku wydanego w trybie prejudycjalnym, nie uzasadniają same w sobie ograniczenia skutków tego wyroku w czasie (zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Buchner i in., pkt 41).
53 W istocie Trybunał odwołał się do tego rozwiązania wyłącznie w ściśle określonych okolicznościach, kiedy zachodziło ryzyko poważnych reperkusji ekonomicznych ze względu, między innymi, na znaczną liczbę stosunków prawnych zawartych w dobrej wierze na podstawie przepisów uznanych za obowiązujące oraz kiedy okazywało się, że istnienie obiektywnej i znaczącej niepewności odnośnie do zakresu przepisów wspólnotowych, do której ewentualnie przyczyniło się zachowanie innych państw członkowskich lub Komisji, spowodowało niezgodne z prawem wspólnotowym zachowania jednostek i władz krajowych (zob. ww. wyrok w sprawie Roders i in., pkt 43).
54 W niniejszym przypadku rząd belgijski w uzasadnieniu swego wniosku o ograniczenie skutków niniejszego wyroku w czasie nie powołał żadnego dowodu na to, by wykazać, że istnienie obiektywnej i znaczącej niepewności odnośnie do zakresu postanowień traktatu dotyczących obywatelstwa Unii, które weszły w życie w dniu 1 listopada 1993 r., spowodowało niezgodne z tymi postanowieniami zachowanie władz krajowych.
55 W związku z powyższym nie ma podstaw dla ograniczenia skutków niniejszego wyroku w czasie.
W przedmiocie kosztów
56 Koszty poniesione przez rządy belgijski, duński, francuski, portugalski i Zjednoczonego Królestwa oraz przez Radę i Komisję, które przedłożyły Trybunałowi swoje uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.
Z powyższych względów
TRYBUNAŁ,
rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez Tribunal du travail de Nivelles orzeczeniem z dnia 7 maja 1999 r., orzeka, co następuje:
Artykuły 6 i 8 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 12 WE i 17 WE) stoją na przeszkodzie temu, by przyznanie prawa do świadczenia społecznego o charakterze nieskładkowym, takiego jak minimalne środki egzystencji przewidziane w art. 1 ustawy belgijskiej z dnia 7 sierpnia 1974 r. było uzależnione w odniesieniu do obywateli państw członkowskich innych niż przyjmujące państwo członkowskie, na którego terytorium obywatele ci przebywają zgodnie z prawem, od tego, aby obywatele ci byli objęci zakresem stosowania rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty, jeżeli żadnego wymogu tego rodzaju nie stosuje się do obywateli przyjmującego państwa członkowskiego.
Rodríguez Iglesias | Gulmann | Wathelet |
Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 20 września 2001 r.
R. Grass | | G. C. Rodríguez Iglesias |