OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
PAOLA MENGOZZIEGO
przedstawiona w dniu 28 lutego 2013 r.(1)
Sprawa C‑287/11 P
Komisja Europejska
przeciwko
Aalberts Industries NV i in.
Comap SA, dawniej Aquatis France SAS,
Simplex Armaturen + Fittings GmbH & Co. KG
Odwołanie – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Europejski rynek złączy miedzianych i ze stopów miedzi – Artykuły 81 WE i 53 porozumienia EOG – Ustalanie cen oraz kwot zniżek i rabatów, wprowadzanie mechanizmów koordynacji podwyżek cen, przydział klientów i wymiana informacji handlowych – Pojęcie przedsiębiorstwa – Jednolite i ciągłe naruszenie – Całkowite lub częściowe stwierdzenie nieważności decyzji Komisji
I – Wstęp
1. W swym odwołaniu Komisja Europejska zwraca się o uchylenie wyroku Sądu Unii Europejskiej z dnia 24 marca 2011 r. w sprawie Aalberts Industries i in. przeciwko Komisji(2) (zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”), w którym Sąd Unii Europejskiej stwierdził nieważność art. 1, art. 2 lit. a) i art. 2 lit. b) pkt 2 decyzji Komisji C(2006) 4180 z dnia 20 września 2006 r. dotyczącej postępowania na mocy art. 81 [WE] i art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/F‑1/38.121 – Złącza)(3) (zwanej dalej „sporną decyzją”) w zakresie, w jakim Komisja stwierdziła w nim, że Aalberts Industries NV (zwana dalej „Aalberts”) i jej spółki zależne Aquatis France SAS (zwana dalej „Aquatis”) i Simplex Armaturen + Fittings GmbH & Co. KG (zwana dalej „Simplex”) uczestniczyły w kartelu w okresie od dnia 25 czerwca 2003 r. do dnia 1 kwietnia 2004 r., i nałożyła na Aalberts grzywnę w wysokości 100,80 mln EUR, z której to kwoty 55,15 mln na zasadzie odpowiedzialności solidarnej z jej poszczególnymi spółkami zależnymi, a także w zakresie, w jakim nałożyła na te spółki zależne na zasadzie odpowiedzialności solidarnej dodatkową grzywnę w wysokości 2,04 mln EUR.
2. Kartel ten – w odniesieniu do którego Komisja uznała, że Aquatis i Simplex uczestniczyły w nim już w okresie od dnia 31 stycznia 1991 r. do dnia 22 marca 2001 r., jeszcze przed zbyciem ich spółce Aalberts w 2002 r.(4) – został zakwalifikowany przez Komisję jako jednolite, złożone i ciągłe naruszenie, mające postać szeregu porozumień antykonkurencyjnych oraz uzgodnionych praktyk na rynku złączy miedzianych i ze stopów miedzi, polegające na ustalaniu cen oraz kwot zniżek i rabatów, wprowadzaniu mechanizmów koordynacji podwyżek cen, podziale rynków krajowych, uczestnictwie w odbywających się regularnie spotkaniach oraz na podejmowaniu kontaktów ułatwiających popełnienie naruszenia.
3. Swą wniesioną do Sądu skargę Aalberts i jej spółki zależne oparły na pięciu zarzutach, z których trzy pierwsze zostały oparte, odpowiednio, na bezprawności przypisania spółce dominującej odpowiedzialności za naruszenie, na naruszeniu art. 81 WE oraz na braku uczestnictwa we wskazanym w art. 1 spornej decyzji jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu.
4. W wydanym wyroku Sąd uwzględnił zarzuty drugi i trzeci, nie rozpatrując sprawy w pozostałym zakresie(5).
5. W pierwszej kolejności Sąd w ramach analizy drugiego zarzutu rozstrzygnął, że Komisja nie wykazała w wystarczający pod względem prawnym sposób antykonkurencyjnego charakteru dwóch wydarzeń, w odniesieniu do których uznała ona w spornej decyzji, iż Simplex brała w nich udział(6). W drugiej kolejności, analizując zarzut trzeci jedynie w odniesieniu do spółki Aquatis, Sąd uznał, że pomimo iż w spornym okresie spółka ta uczestniczyła w jednym z aspektów jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia, Komisja nie wykazała, że Aquatis miała świadomość, iż poprzez swe zachowanie przystąpiła ona do realizującego jeden wspólny cel heterogenicznego kartelu, w którym uczestniczyła już przed marcem 2001 r. i który nadal kontynuował swe działania(7). Sąd stwierdził więc nieważność art. 1 spornej decyzji i uchylił w całości grzywnę nałożoną na Aalberts i jej spółki zależne, a także nałożoną jedynie na te spółki zależne dodatkową grzywnę w wysokości 2,04 mln EUR ze względu na popełniony przy obliczaniu twej kwoty błąd(8).
6. Ta całościowa ocena została zakwestionowana przez Komisję poprzez wniesione w dniu 7 czerwca 2011 r. niniejsze odwołanie.
7. Żądając oddalenia tego odwołania, Aalberts i jej spółki zależne – na wypadek gdyby Trybunał uwzględnił odwołanie główne w całości – wniosły odwołanie wzajemne, w którym zażądały od sądu unijnego podważenia zaskarżonego wyroku w zakresie, w jakim stwierdzono w nim popełnienie jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia, które było kontynuowane po przeprowadzeniu przez Komisję kontroli w marcu 2001 r., a także stwierdzenia nieważności spornej decyzji w dotyczącym ich zakresie lub znacznego zmniejszenia kwoty nałożonej na nie grzywny.
8. Podczas rozprawy w dniu 27 września 2012 r. wysłuchano argumentów uczestników niniejszego postępowania.
9. W zastosowaniu art. 62 § 1 regulaminu postępowania przed Trybunałem strony zostały na mój wniosek wezwane do przedstawienia uwag w przedmiocie ewentualnych skutków, jakie może mieć wydanie wyroku z dnia 6 grudnia 2012 r. w sprawie Komisja przeciwko Verhuizingen Coppens(9) dla zasadności drugiego zarzutu odwołania głównego. Strony zadośćuczyniły temu żądaniu w wyznaczonym terminie.
II – Analiza
10. Na poparcie odwołania Komisja podnosi zasadniczo trzy zarzuty. Pierwszy z nich dotyczy braku uzasadnienia i naruszenia prawa przy stosowaniu zasad rządzących rozkładem ciężaru dowodu, a także przeinaczenia ustaleń faktycznych i materiału dowodowego. Drugi z zarzutów dotyczy naruszenia prawa, jakiego miał się dopuścić Sąd przy stwierdzaniu nieważności całości spornej decyzji. Zarzut trzeci dotyczy braku uzasadnienia, naruszenia zakazu orzekania ultra petita i powiązanego z nim naruszenia prawa do obrony.
11. Wniesione tytułem ewentualnym przez Aalberts i jej spółki zależne odwołanie wzajemne oparte zostało na jednym zarzucie, w którym zarzucają one Sądowi, że ten błędnie stwierdził istnienie jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia.
12. Z przedstawionych poniżej powodów stoję na stanowisku, że należy uwzględnić, przynajmniej w znacznej części, zarzut pierwszy odwołania głównego i, co za tym idzie, uchylić zaskarżony wyrok. Należy zatem przeanalizować jedyny zarzut odwołania wzajemnego, który ostatecznie dotyczy dokonanych w tym wyroku ocen poprzedzających z logicznego punktu widzenia zastrzeżenia przedstawione przez Komisję w zarzutach drugim i trzecim odwołania głównego, które przeanalizuję jedynie tytułem ewentualnym.
A – W pierwszej kolejności w przedmiocie zarzutu pierwszego odwołania głównego, opartego na braku uzasadnienia i naruszeniach prawa, których dopuszczono się przy stosowaniu zasad rządzących rozkładem ciężaru dowodu, oraz na przeinaczeniu ustaleń faktycznych i materiału dowodowego
13. Zarzut pierwszy odwołania głównego, choć jest on nieco chaotyczny, można podzielić na dwie części. Pierwsza z nich jest oparta na błędzie metodologicznym oraz na braku uzasadnienia związanym z oderwaną od kontekstu i fragmentaryczną analizą zgromadzonego materiału dowodowego. Druga część zarzutu dotyczy przeinaczenia tego materiału dowodowego.
1. W przedmiocie zarzutu pierwszego, opartego na błędzie metodologicznym oraz na braku uzasadnienia związanym z oderwaną od kontekstu i fragmentaryczną analizą zgromadzonego materiału dowodowego
a) Argumentacja stron
14. W pierwszej części zarzutu Komisja zarzuca Sądowi, że nie dokonał on oceny ciągłego uczestnictwa w naruszeniu podmiotu gospodarczego, na który składały się Aalberts i jej spółki zależne, lecz przeprowadził oderwaną od kontekstu i indywidualną analizę dowodów świadczących o uczestnictwie w naruszeniu każdej z dwóch spółek zależnych, nie biorąc w nieuzasadniony sposób pod uwagę istniejących pomiędzy nimi związków. Taka zaś oderwana od kontekstu i fragmentaryczna analiza materiału dowodowego mogłaby zostać ewentualnie przeprowadzona jedynie w przypadku, gdyby Sąd uprzednio ustosunkował się do pierwszego z zarzutów skargi z pierwszej instancji, w ramach którego Aalberts i jej spółki zależne kwestionowały to, że tworzą one jedno przedsiębiorstwo dla celów zastosowania art. 81 WE. Komisja dodaje, że uczestnictwo tej czy innej spółki zależnej w kartelu należy, wbrew dokonanej przez Sąd analizie, uznać za przejaw uczestnictwa w tym kartelu przedsiębiorstwa, na które składa się owa spółka zależna. Brak wyjaśnienia przez Sąd powodów, dla których w ramach jednego przedsiębiorstwa materiał dowodowy dotyczący każdej ze spółek zależnych winien być analizowany z osobna, wydaje się Komisji oczywistym brakiem uzasadnienia.
15. Aalberts i jej spółki zależne stoją na stanowisku, że ta część pierwszego zarzutu odwołania, podobnie jak, ogólnie rzecz biorąc, zarzut ten w całości, są w oczywisty sposób niedopuszczalne ze względu na to, iż Komisja pod pozorami kwestii prawnych podnosi błędy w ocenie okoliczności faktycznych i materiału dowodowego, które nie podlegają kontroli Trybunału w ramach odwołania. W każdym razie podnoszone przez Komisję zarzuty są w oczywisty sposób bezzasadne. Sąd dość logicznie przeprowadził najpierw ocenę zarzucanego uczestnictwa w kartelu dwóch spółek, a następnie przeanalizował zgromadzony materiał dowodowy w tym kontekście. Zdaniem Aalberts i jej spółek zależnych rozumowanie Sądu jest spójne, a zaskarżony wyrok jest uzasadniony w wystarczający pod względem prawnym sposób.
b) Analiza
16. Wbrew temu, co twierdzą Aalberts i jej spółki zależne, nie ma żadnych wątpliwości co do tego, że niniejsza część pierwszego zarzutu odwołania Komisji jest dopuszczalna, ponieważ nie ogranicza się ona do kwestionowania dokonanej przez Sąd oceny okoliczności faktycznych czy też materiału dowodowego.
17. Komisja w istocie zarzuca bowiem Sądowi, iż wydany przezeń wyrok jest niespójny. Dokonana w nim ocena uczestnictwa spółek Simplex i Aquatis w jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu została przeprowadzona w oderwaniu od kontekstu, podczas gdy jednocześnie, nie wydając rozstrzygnięcia w przedmiocie zarzutu podniesionego przez Aalberts i jej spółki zależne w pierwszej instancji, Sąd nie obalił przesłanki spornej decyzji, zgodnie z którą spółki te tworzyły jeden podmiot gospodarczy w rozumieniu reguł konkurencji prawa Unii, ani też nie wyjaśnił powodów, dla których przeprowadził odrębną analizę materiałów dowodowych dotyczących poszczególnych części składowych jednostki gospodarczej.
18. Takie zastrzeżenie, dotyczące zarówno spójności rozumowania Sądu, jak i uzasadnienia wydanego przezeń wyroku, jest niewątpliwie kwestią prawną, która może zostać podniesiona przed Trybunałem w ramach odwołania(10).
19. Co do istoty sprawy, moim zdaniem należy uwzględnić tę część podniesionego zarzutu.
20. Przede wszystkim należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem pojęcie przedsiębiorstwa dla celów zastosowania art. 81 WE oznacza jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia ta jednostka gospodarcza składa się z szeregu osób fizycznych czy prawnych(11).
21. Również z orzecznictwa wynika, że zachowanie spółki zależnej może zostać przypisane spółce dominującej, jeśli ta spółka zależna nie określa w sposób niezależny swego zachowania na rynku, ponieważ w takiej sytuacji ta spółka dominująca i jej spółka zależna tworzą jednostkę gospodarczą i stanowią w efekcie jedno przedsiębiorstwo(12).
22. Tak samo, jeżeli tego rodzaju jednostka gospodarcza narusza zasady konkurencji, to musi odpowiedzieć za to naruszenie zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej(13).
23. Następnie w niniejszym przypadku nie ma wątpliwości co do tego, że Sąd ze względów związanych z ekonomią procesową nie ustosunkował się do pierwszego z podniesionych przez Aalberts i jej spółki zależne w pierwszej instancji zarzutów, który został oparty na bezprawności przypisania spółce Aalberts jako spółce dominującej odpowiedzialności za naruszenie. W ramach tego zarzutu Aalberts i jej spółki zależne kwestionują bowiem przyjętą przez Komisję w spornej decyzji ocenę, zgodnie z którą spółki te tworzyły jedno przedsiębiorstwo, czyli jednostkę gospodarczą, w rozumieniu art. 81 WE i ww. orzecznictwa, a Aalberts jako spółka dominująca wywierała decydujący wpływ na zachowanie swych dwóch spółek zależnych.
24. Oczywiście nie ma niczego niewłaściwego w stosowaniu techniki ekonomii procesowej. Wręcz umożliwia ona sędziemu zapewnienie, że spełnione są wymogi dobrej administracji wymiarem sprawiedliwości.
25. W kontekście domniemania zgodności z prawem aktów przyjętych przez instytucje Unii(14) okoliczność, że Sąd nie wydał rozstrzygnięcia w przedmiocie pierwszego z zarzutów skargi, choć uwzględnił drugi i trzeci z nich, kwestionujące uczestnictwo spółki Aalberts i jej spółek zależnych w zarzucanym naruszeniu, pozwala co najmniej zakładać, że Sąd wyszedł z przyjętej w spornej decyzji przesłanki, zgodnie z którą Aalberts i jej spółki zależne stanowiły właśnie jedno i to samo przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE.
26. Nie ma bowiem wiele sensu rezygnacja, w imię ekonomii procesowej, z analizy zarzutu, który sąd zamierza uwzględnić.
27. Racjonalnie można zatem sądzić, że skoro Sąd uznał za właściwe nie analizować pierwszego z przedstawionych mu zarzutów po to, by skupić się wyłącznie na drugim i trzecim z zarzutów podniesionych w pierwszej instancji, uczynił on to dlatego, iż uznał, że zarzut ten, którego analizę, logicznie rzecz biorąc, należałoby przeprowadzić w pierwszej kolejności, nie może zostać uwzględniony.
28. W ramach oceny zasadności drugiego i trzeciego z podniesionych w pierwszej instancji zarzutów Sąd ograniczył się zaś do zbadania w oderwaniu od kontekstu – lub, innymi słowy, we fragmentaryczny sposób – dotyczącego każdej ze spółek zależnych spółki Aalberts materiału dowodowego przyjętego przez Komisję jako taką w odniesieniu do jednostki gospodarczej, którą tworzyły Aalberts i jej spółki zależne, nie sprawdzając, jakie interakcje zachodziły między poszczególnymi elementami składowymi tej jednostki, ani też nie przedstawiając przyczyn, dla których postanowił on postąpić w ten sposób.
29. Należy zatem przypomnieć, że Sąd zbadał zarzucane spółce Simplex przez Komisję zachowanie w ramach drugiego zarzutu, opartego na braku naruszenia art. 81 WE, podczas gdy zachowanie zarzucane spółce Aquatis zostało ocenione przez Sąd w ramach trzeciego zarzutu skargi, opartego na braku uczestnictwa w jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu.
30. W odniesieniu do spółki Simplex Sąd rozstrzygnął, że Komisja nie wykazała uczestnictwa tej spółki w naruszeniu.
31. Zdaniem Sądu żadne ze zdarzeń, na których Komisja oparła sporną decyzję w przypadku spółki Simplex, nie przemawia za przyjęciem twierdzenia, że spółka ta uczestniczyła w naruszeniu w 2003 r.
32. W drugiej kolejności, w odniesieniu do 2004 r., Sąd rozstrzygnął, że pierwsze sporne zdarzenie, czyli kontakt telefoniczny przedstawiciela spółki Simplex z przedstawicielem innego uczestniczącego w naruszeniu przedsiębiorstwa (czyli w niniejszym przypadku FRA.BO SpA, zwanego dalej ten FRA.BO”) dotyczący zarzucanej podwyżki cen na greckim rynku złączy opierał się ostatecznie na szeregu sporządzonych przez przedstawiciela FRA.BO odręcznych notatek, który „sam w sobie nie wystarczał, aby udowodnić uczestnictwo Simplex w naruszeniu zarzucanym jej w niniejszej sprawie. Nie jest bowiem wykluczone, że ten kontakt można potraktować jako pojedynczy incydent”(15).
33. W odniesieniu do drugiego przyjętego w odniesieniu do spółki Simplex zdarzenia, czyli spotkania, które odbyło się na targach w Essen (Niemcy) w dniu 18 marca 2004 r. i w którym uczestniczyli przedstawiciel uczestniczącego w naruszeniu przedsiębiorstwa (czyli w niniejszym przypadku IBP Ltd, zwanego dalej „IBP”) oraz dwóch przedstawicieli spółki Simplex, Sąd rozstrzygnął, że oświadczenia przedstawiciela IBP złożone w kontekście przedstawionego przez to przedsiębiorstwo wniosku o złagodzenie sankcji nie są bardziej wiarygodne niż oświadczenia złożone przez pracowników spółki Simplex(16).
34. W odniesieniu do spółki Aquatis Sąd uznał, że w okresie między czerwcem 2003 r. a kwietniem 2004 r. brała ona udział w spotkaniach komitetu logistycznego Fédération française des négociants en appareils sanitaires, chauffage, climatisation et canalisations (zwanego dalej „FNAS”) mających na celu koordynację cen, które to spotkania dotyczyły tylko jednego aspektu naruszenia mającego miejsce między 1991 r. a marcem 2001 r.(17).
35. Sąd jednak rozstrzygnął, że Komisja nie wykazała, iż uczestnicząc w spornym okresie w spotkaniach FNAS, Aquatis była świadoma antykonkurencyjnych działań innych przedsiębiorstw ani że w sposób racjonalny mogła je przewidzieć, i że wobec tego jej zachowanie wpisywało się w ogólny plan dotyczący całości elementów składających się na stwierdzony kartel(18). W tym względzie Sąd stwierdził, że Komisja nie wykazała, iż po marcu 2001 r. Aquatis ponownie przystąpiła do kartelu, że nic nie świadczyło o tym, iż Aquatis była świadoma dalszego uczestnictwa spółek IBP, Comap SA (dawniej Aquatis) i FRA.BO w naruszeniu, że prowadzone w ramach komitetu logistycznego FNAS dyskusje dotyczyły jedynie rynku francuskiego i, co za tym idzie, iż zawarte na tych spotkaniach porozumienie nie miało zasięgu ogólnoeuropejskiego, i że pomimo kontaktu spółek Aquatis i FRA.BO, który miał miejsce w kwietniu 2004 r., poczynione przez przedstawiciela FRA.BO odręczne notatki nie zawierają niczego, co mogłoby świadczyć o antykonkurencyjnym charakterze prowadzonych wówczas rozmów(19).
36. Jak z tego wynika, Sąd w szczególności nie wyjaśnił, dlaczego – w odróżnieniu od tego, co zostało przyjęte w przedstawionej mu spornej decyzji – nie było konieczności łącznego uwzględnienia indywidualnych zachowań każdej ze spółek zależnych, chociaż przesłanka jego rozumowania oparta została w dorozumiany, lecz nieunikniony sposób na przyjętej w spornej decyzji ocenie, zgodnie z którą te spółki zależne stanowiły w istocie wraz ze spółką dominującą jedną i tę samą zachowującą się w szczególny sposób jednostkę gospodarczą.
37. Ten dotyczący zarówno rozumowania Sądu, jak i uzasadnienia zaskarżonego wyroku szkopuł odczuwalny jest w szczególności w pkt 61 tego wyroku, w którym Sąd bez udzielenia dodatkowych wyjaśnień rozstrzygnął, iż nie jest wykluczone, że kontakt między przedstawicielem spółki FRA.BO a przedstawicielem spółki Simplex można potraktować jako pojedynczy incydent, choć nic nie świadczy o tym, żeby Sąd zastanowił się nad wpływem, jaki na tę ocenę może mieć okoliczność, że w tym samym okresie i w ramach tej samej jednostki gospodarczej Aquatis uczestniczyła w spotkaniach w przedmiocie koordynacji cen na francuskim rynku złączy, w których brała między innymi udział FRA.BO.
38. Jak słusznie twierdzi Komisja, ocena kwestii, czy ten incydent jest „pojedynczy”, jest uzależniona od pozostałych znajdujących się w aktach sprawy dowodów, które można przypisać przyjętej w spornej decyzji jednostce gospodarczej składającej się ze spółki Aalberts i jej spółek zależnych.
39. Podobnie trudno jest zrozumieć, jak Sąd w pkt 117 zaskarżonego wyroku mógł dojść do wniosku, że Aquatis nie mogła racjonalnie przewidzieć, iż spotkania FNAS, w których brała udział, wpisywały się w ramy stanowiącego część ogólnego planu naruszenia o szerszym zasięgu; Sąd nie wziął przy tym pod uwagę nawet rzekomo oderwanego od całości zachowania spółki Simplex w odniesieniu do rynku greckiego, choć nie obalił on dokonanej w spornej decyzji oceny, zgodnie z którą te dwie spółki nie zachowywały się w sposób autonomiczny, lecz tworzyły wraz z ich spółką dominującą Aalberts jednostkę gospodarczą.
40. Nieprzeprowadzenie przez Sąd analizy całości przyjętego przez Komisję w odniesieniu do spółki Aalberts i jej spółek zależnych materiału dowodowego jest tym mniej zrozumiałe, iż zgodnie z orzecznictwem wystarczy, że Komisja wykaże, iż dane przedsiębiorstwo uczestniczyło w spotkaniach, w trakcie których zawarte zostały porozumienia o charakterze antykonkurencyjnym, nie sprzeciwiając się temu w oczywisty sposób, aby udowodnić udział tego przedsiębiorstwa w kartelu(20).
41. Nie chodzi tu oczywiście o pominięcie indywidualnej oceny materiału dowodowego przyjętej przez Komisję w odniesieniu do mających uczestniczyć w naruszeniu spółek.
42. Jednak w sytuacji, gdy taki materiał dowodowy dotyczy zachowania jednego i tego samego przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 81 WE – nawet jeśli składa się ono z kilku podmiotów prawnych – przy sprawdzaniu, czy to przedsiębiorstwo uczestniczyło w zarzucanym naruszeniu, ów materiał dowodowy należy oceniać całościowo(21).
43. Odmienna wykładnia pozbawiałaby art. 81 WE skuteczności, gdyż sprowadzałaby się ona do przyznania, że grupa przedsiębiorstw mogłaby powołać się na wynikającą z ich odrębnej osobowości prawnej formalną rozdzielność tych spółek, aby w ten sposób zakwestionować jednolitość ich zachowania na rynku przyjętą w celu zastosowania reguł konkurencji(22).
44. Wynika z tego, że Sąd, nie badając w całościowy sposób materiału dowodowego przyjętego w spornej decyzji w odniesieniu do spółek Simplex i Aquatis – choć nie obalił on przyjętej w tej decyzji przesłanki, zgodnie z którą Aalberts i jej spółki zależne tworzyły jedno i to samo przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE – dopuścił się w zaskarżonym wyroku naruszenia prawa.
45. Takie naruszenie winno moim zdaniem skutkować uchyleniem zaskarżonego wyroku w zakresie, w jakim Sąd stwierdził nieważność art. 1 spornej decyzji oraz jej art. 2 lit. a), nakładając na Aalberts na zasadzie odpowiedzialności solidarnej ze spółkami Aquatis i Simplex grzywnę w wysokości 100,80 mln EUR.
46. Jednocześnie naruszenie takie powinno pociągnąć za sobą unieważnienie stwierdzenia przez Sąd nieważności art. 2 lit. b) pkt 2 spornej decyzji, w której, jak przypominam, nałożono na Aquatis i na Simplex na zasadzie odpowiedzialności solidarnej grzywnę w wysokości 2,04 mln EUR.
47. To stwierdzenie nieważności zostało bowiem błędnie oparte na dorozumianym uzasadnieniu(23), zgodnie z którym Komisja przy obliczaniu kwoty grzywny nałożonej na spółki zależne spółki Aalberts nie może uwzględniać obrotów spółki dominującej, a to z tego względu, iż instytucja ta nie wykazała w wystarczający pod względem prawnym sposób, że owe spółki zależne uczestniczyły w zarzucanym jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu.
48. Jak zostało wykazane w powyższych rozważaniach, ze względu na to, iż w zaskarżonym wyroku dopuszczono się naruszenia prawa w tym zakresie, proponuję uchylić pkt 1 i 2 jego sentencji.
49. W tych okolicznościach nie ma potrzeby wydawania rozstrzygnięcia w przedmiocie zasadności drugiej części zarzutu pierwszego odwołania głównego ani też w przedmiocie drugiego i trzeciego z jego zarzutów(24).
50. Należy natomiast przeanalizować odwołanie wzajemne wniesione przez Aalberts i jej spółki zależne tytułem ewentualnym, na wypadek uwzględnienia odwołania głównego.
B – W przedmiocie odwołania wzajemnego
1. Argumentacja stron
51. Aalberts i jej spółki zależne podnoszą, że Sąd naruszył prawo, stwierdzając w pkt 106 zaskarżonego wyroku, iż po przeprowadzeniu przez Komisję w marcu 2001 r. kontroli kartel w dalszym ciągu istniał, i wyciągając na tej podstawie wniosek o istnieniu jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia.
52. Zdaniem spółki Aalberts i jej spółek zależnych kartel istniejący przed przeprowadzeniem ww. kontroli i działania, jakie nastąpiły po tych kontrolach, służyły bowiem odmiennym celom. Celem tego pierwszego było zapewnienie działania ogólnoeuropejskiego kartelu zmierzającego do wykluczenia praktycznie jakiegokolwiek źródła potencjalnej konkurencji, polegającego nie tylko na ustalaniu cen, lecz również na podziale rynków krajowych i klientów, a także na koordynacji działań dotyczących producentów i dystrybutorów nienależących do kartelu. Natomiast działania prowadzone po 2001 r. polegają zdaniem wnoszących odwołanie wzajemne jedynie na wymianie informacji o cenach i nie mają postaci zmowy zmierzającej do wykluczenia innych aspektów konkurencji, a w szczególności przydzielania klientów, podczas gdy ono właśnie stanowiło integralną część kartelu z okresu sprzed kontroli.
53. Aalberts i jej spółki zależne stoją na stanowisku, że choć różnego rodzaju działania poprzedzające te kontrole były ewidentnie powiązane ze sobą i uzupełniały się wzajemnie, to jednak nie dotyczyło to działań prowadzonych po 2001 r. Ma to świadczyć o tym, że owe działania nie miały już najważniejszych cech charakterystycznych kartelu z okresu sprzed 2001 r.
54. Ponadto różnice dotyczące zasięgu geograficznego, wykorzystywanych metod i okresu stosowania jednolitego naruszenia budzą wątpliwości, których istnienie po stronie Sądu winno przemawiać na korzyść wnoszących odwołanie wzajemne w odniesieniu do wzajemnego stosunku działań przed 2001 r. i po nim.
55. Aalberts i jej spółki zależne wyciągają więc na tej podstawie wniosek, iż należy stwierdzić oczywisty brak wystarczająco jasnego i spójnego materiału dowodowego mogącego uzasadniać silne przekonanie, że zarzucane naruszenia stanowią jednolite i ciągłe naruszenie w rozumieniu art. 81 WE. Sąd dokonał zatem błędnej wykładni tego pojęcia.
56. W swej odpowiedzi na odwołanie wzajemne Komisja przede wszystkim twierdzi, że jest ono niedopuszczalne ze względu na to, iż Aalberts i jej spółki zależne chcą w rzeczywistości doprowadzić do ponownej oceny okoliczności faktycznych.
57. Komisja następnie twierdzi, że to odwołanie wzajemne jest pozbawione znaczenia dla sprawy ze względu na brak interesu prawnego spółki Aalberts i jej spółek zależnych. Gdyby, jak twierdzą, istniały dwa różne naruszenia, jedno przed przeprowadzeniem przez Komisję kontroli, a drugie po nim, łączna kwota nałożonych grzywien byłaby co najmniej w przypadku tych trzech spółek taka sama.
58. Komisja podnosi wreszcie, że to odwołanie wzajemne jest bezzasadne. Twierdzi ona, że argument podniesiony na jego poparcie dotyczy jedynie kwestii, czy antykonkurencyjne przejawy z okresu po przeprowadzeniu kontroli stanowią dalszy ciąg naruszenia popełnionego przed tą kontrolą. Instytucja ta jest zdania, że Sąd właściwie zastosował orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym chodzi o sprawdzenie, czy działania, które miały miejsce przed przeprowadzeniem kontroli i po nim, miały ten sam cel. Szczególnie duże podobieństwo działań sprzed kontroli i po niej nie jest wymagane. Wbrew temu, co sugerują Aalberts i jej spółki zależne, w prawie Unii brak jest „domniemania odrębnych naruszeń”. Twierdzenie, że w przypadku wątpliwości należy zakładać istnienie odrębnych naruszeń, jest zdaniem Komisji po prostu nielogiczne.
2. Analiza
a) W przedmiocie dopuszczalności odwołania wzajemnego i jego istotności
59. Na wstępie należy wyjaśnić, że kwestia dopuszczalności odwołania wzajemnego może pojawić się wówczas, gdy nie zostało ono wniesione tytułem ewentualnym na wypadek uwzględnienia przez Trybunał jednego lub kilku zarzutów odwołania głównego. Interes prawny spółki Aalberts i jej spółek zależnych w prowadzeniu postępowania byłby wówczas wątpliwy, skoro Sąd uwzględnił już żądanie stwierdzenia nieważności wniesione przez nie w pierwszej instancji(25).
60. Natomiast w przypadku takim jak niniejszy, gdzie odwołanie wzajemne zostało wniesione w określonym powyżej zakresie, nie wydaje się, aby jego dopuszczalność musiała się stać przedmiotem dyskusji. Po pierwsze, wnoszące je zmierzają bowiem do uzyskania co najmniej częściowego uchylenia zaskarżonego wyroku z powodu, który nie został podniesiony w odwołaniu głównym(26). Po drugie, stanowi ono jedyny krok proceduralny, jaki mogą podjąć Aalberts i jej spółki zależne, aby zakwestionować przyjęte przez Sąd względy uzasadniające istnienie jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia. Gdyby bowiem nie wniosły one tego odwołania wzajemnego i w przypadku gdyby Trybunał po uwzględnieniu odwołania głównego uznał, że spór ma powagę rzeczy osądzonej, nie mógłby on już wydać żadnego rozstrzygnięcia dotyczącego tych części zaskarżonego wyroku, które nie zostały zakwestionowane, w tym również tych, które dotyczyły stwierdzenia istnienia jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia(27). Pozbawienie spółki Aalberts i jej spółek zależnych prawa do skorzystania z odwołania wzajemnego byłoby zatem równoznaczne z odmową udzielenia im ochrony prawnej.
61. Wreszcie Komisja, choć niewątpliwie była świadoma takiej niekorzystnej dla niej konsekwencji, nie podniosła, że odwołanie wzajemne jest niedopuszczalne z mającego tak ogólny charakter względu.
62. Ograniczyła się ona bowiem do twierdzenia, po pierwsze, że owo odwołanie wzajemne zostało wniesione jedynie w celu zakwestionowania dokonanej przez Sąd oceny okoliczności faktycznych, i po drugie – w odniesieniu raczej do jego istotności niż dopuszczalności – że odwołanie to, nawet gdyby zostało uwzględnione, pozostaje bez wpływu na kwoty nałożonych na Aalberts i jej spółki zależne grzywien.
63. Oba te argumenty należy moim zdaniem odrzucić.
64. W odniesieniu do pierwszego z nich należy podnieść, że Aalberts i jej spółki zależne nie usiłują poddać pod dyskusję ani stwierdzonego przez Sąd w pkt 91–100 zaskarżonego wyroku istnienia kartelu przed przeprowadzeniem przez Komisję kontroli w 2001 r., ani też oceny, zgodnie z którą przeanalizowane w pkt 101–105 tego wyroku działania mające miejsce już po przeprowadzeniu tych kontroli dotyczyły wymiany informacji o cenach.
65. Twierdzą one natomiast, że opierając się na dokonanej ocenie okoliczności faktycznych, Sąd winien był odrzucić wyciągnięty przez Komisję wniosek, zgodnie z którym stwierdzony przed przeprowadzeniem kontroli w 2001 r. kartel istniał również po tych kontrolach, przyjmując postać jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia.
66. Odwołanie wzajemne jest zatem dopuszczalne w zakresie, w jakim wnoszące je ograniczają się do zakwestionowania uzasadnienia zaskarżonego wyroku dotyczącego kwalifikacji prawnej rozpatrywanych zachowań jako jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia(28).
67. Jeśli chodzi o jego rzekomą nieistotność, odwołanie wzajemne – wbrew temu, co twierdzi Komisja – nie ogranicza się do zakwestionowania jedynie części uzasadnienia zaskarżonego wyroku mającej wpływ na wysokość nałożonych na Aalberts i jej spółki zależne grzywien, lecz skierowane jest również przeciwko tym stwierdzeniom Sądu, które dotyczą analizy tego, czy popełnione naruszenie art. 81 WE może zostać przypisane tym spółkom. Ponadto gdyby Trybunał uwzględnił odwołanie wzajemne i, co za tym idzie, uznał, że Sąd błędnie stwierdził istnienie jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia, kwestia uczestnictwa w tym naruszeniu spółki Aquatis, której dotyczy zarzut drugi odwołania głównego Komisji, stałaby się bezprzedmiotowa. Odwołanie wzajemne jest zatem właśnie skierowane przeciwko tej części uzasadnienia zaskarżonego wyroku, która ma wpływ na poczynione przez Sąd stwierdzenia inne niż te dotyczące nałożenia grzywien na Aalberts i jej spółki zależne.
b) W przedmiocie zasadności odwołania wzajemnego
68. Jak już wyjaśniłem, Aalberts i jej spółki zależne nie podważają ani stwierdzonego przez Sąd w pkt 91–100 zaskarżonego wyroku istnienia kartelu przed przeprowadzeniem przez Komisję kontroli w 2001 r., ani też oceny, zgodnie z którą przeanalizowane w pkt 101–105 tego wyroku działania mające miejsce już po przeprowadzeniu tych kontroli dotyczyły wymiany informacji o cenach.
69. W odniesieniu do tych ww. punktów zaskarżonego wyroku Aalberts i jej spółki zależne podnoszą w istocie, że Sąd błędnie stwierdził, iż wydarzenia, które miały miejsce już po przeprowadzeniu kontroli w 2001 r., stanowiły kontynuację (złożonego) kartelu w postaci sprzed przeprowadzenia tych kontroli. Twierdzą one więc, że naruszenie to nie miało „ciągłego” charakteru i, co za tym idzie, rozpatrywane zachowania składały się na dwa odrębne naruszenia (a nie na naruszenie jednolite).
70. Argumentacja ta mnie nie przekonuje.
71. Zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w istocie w pkt 86 i 87 zaskarżonego wyroku naruszenie art. 81 ust. 1 WE może wynikać nie tylko z pojedynczego działania, ale również z szeregu działań, a nawet z zachowania o charakterze ciągłym, nawet jeżeli jeden lub większa liczba elementów tego szeregu działań lub tego zachowania ciągłego mogłyby stanowić same w sobie i odrębnie naruszenie tego postanowienia traktatowego(29).
72. Rozstrzygające znaczenie ma przy tym okoliczność, że te różnego rodzaju działania wpisują się w „całościowy plan” ze względu na ich identyczny przedmiot zakłócający grę rynkową w obrębie jednolitego rynku(30).
73. W takich okolicznościach Trybunał rozstrzygnął, po pierwsze, że dzielenie na szereg odrębnych zachowań porozumienia charakteryzującego się szeregiem działań służących realizacji jednego celu gospodarczego byłoby sztuczne, i po drugie, że praktycznie bez znaczenia jest to, iż w ramach trwającego przez wiele lat globalnego porozumienia zaistniała kilkumiesięczna przerwa w przejawach kartelu(31).
74. Tak samo, ustosunkowując się do argumentu opartego na różnicach pomiędzy charakterem podejmowanych przez związek przedsiębiorstw decyzji dotyczących, odpowiednio, ustalania cen przez członków tego związku i prowadzonej przez nich handlowej polityki informacyjnej – różnicach, które według tego związku winny były skłonić Komisję i Sąd do zakwalifikowania tych decyzji jako autonomicznych z punktu widzenia art. 81 WE – Trybunał wyjaśnił, że różnice te pozostają bez wpływu na kwalifikacje owych decyzji jako „jednolitego naruszenia”, jeśli wpisują się one w ramy szeregu praktyk mających ten sam cel, jakim jest ograniczenie konkurencji cenowej(32).
75. W niniejszym przypadku Sąd zastosował we właściwy sposób przypomniane orzecznictwo, sprawdzając w pkt 102–105 zaskarżonego wyroku, czy zarzucane zachowania, które miały miejsce po przeprowadzeniu przez Komisję kontroli w 2001 r., realizowały ten sam cel, co antykonkurencyjne praktyki poprzedzające te kontrole, czyli uzgadnianie cen złączy.
76. Stosując to samo podejście, polegające na skupieniu się raczej na celu antykonkurencyjnych praktyk niż na ich różnego rodzaju przejawach czy też sposobach ich zastosowania(33), Sąd w pkt 105 zaskarżonego wyroku również słusznie rozstrzygnął, że okoliczność, iż pewne cechy charakterystyczne czy intensywność tych praktyk zmieniły się, jest pozbawiona znaczenia dla kwestii dalszego istnienia rozpatrywanego kartelu ze względu na to, że prawdopodobne jest, iż po przeprowadzeniu przez Komisję kontroli kartel przybrał mniej ustrukturyzowaną postać i prowadził działalność o bardziej zróżnicowanej intensywności.
77. Okoliczność, że położono kres pewnym aspektom tego kartelu i że miał przybrać on postać mniej ustrukturyzowaną niż przed przeprowadzeniem przez Komisję kontroli, jest bowiem całkowicie zgodna z logiką, ponieważ przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w owym kartelu również po przeprowadzeniu tych kontroli, zdawały sobie sprawę z bycia przedmiotem prowadzonego przez tę instytucję dochodzenia. Stanowi to więc normalną „ostrożną” reakcję podmiotów gospodarczych chcących nadal realizować cel swych wcześniejszych praktyk, czyli ustalanie cen złączy, w bardziej dyskretnym kontekście i bardziej dyskretnej postaci.
78. Wbrew zatem temu, co twierdzą Aalberts i jej spółki zależne, nie można powołać się na te różniące się między sobą sposoby funkcjonowania kartelu przed kontrolami Komisji i po tych kontrolach, aby w ten sposób obalić twierdzenie dotyczące jednolitego i ciągłego charakteru przyjętego w zaskarżonym wyroku naruszenia.
79. Nie ma zatem potrzeby ustosunkowania się do nieco dziwnego, podniesionego przez Aalberts i jej spółki zależne argumentu, zgodnie z którym występujące po stronie Sądu wątpliwości co do jednolitego i ciągłego charakteru naruszenia winny były skłonić Sąd do stwierdzenia istnienia dwóch odrębnych naruszeń, skoro ta rzekoma wątpliwość była całkowicie bezpodstawna.
80. Proponuję zatem oddalić wniesione przez Aalberts i jej spółki zależne tytułem ewentualnym odwołanie wzajemne jako bezpodstawne.
C – Tytułem ewentualnym, w przedmiocie drugiego i trzeciego z zarzutów odwołania głównego
1. W przedmiocie zarzutu trzeciego odwołania głównego, opartego na braku uzasadnienia naruszenia zakazu orzekania ultra petita i powiązanego z nim naruszenia prawa do obrony
81. Trybunał nie powinien poświęcać zbyt wiele czasu na zarzut trzeci odwołania głównego, w którym Komisja zarzuca Sądowi w istocie, że ten nie wyjaśnił przyczyn, dla których uchylił nałożoną w art. 2 lit. b) pkt 2 spornej decyzji na Aquatis i Simplex na zasadzie odpowiedzialności solidarnej grzywnę na kwotę 2,04 mln EUR.
82. Jak bowiem wskazałem w pkt 47 niniejszej opinii, uchylenie to, choć dokonane w moim przekonaniu z naruszeniem prawa, jest całkowicie zrozumiałe w kontekście niniejszej sprawy i oparte zostało na rzekomo błędnym wzięciu przez Komisję przy obliczaniu kwoty tej grzywny pod uwagę obrotów spółki Aalberts. Komisja była zatem niewątpliwie w stanie zrozumieć rozumowanie, jakim kierował się Sąd w pkt 123 i 124 zaskarżonego wyroku.
83. Jeśli Trybunał nie zgodzi się z moją propozycją uwzględnienia zarzutu pierwszego odwołania głównego, należy zwrócić uwagę na zarzut drugi tego odwołania.
2. W przedmiocie zarzutu drugiego odwołania głównego, opartego na naruszeniach prawa popełnionych przy stwierdzaniu całkowitej nieważności spornej decyzji
a) Argumentacja stron
84. Zdaniem Komisji Sąd popełnił oczywisty błąd, stwierdzając całkowitą nieważność art. 2 lit. a) decyzji dotyczącej spółki zależnej Aquatis i jej spółki dominującej Aalberts, choć potwierdził on uczestnictwo spółki Aquatis w działaniach kartelu dotyczących rynku francuskiego.
85. Komisja podnosi, że Sąd w pkt 106 zaskarżonego wyroku przyznał, iż po przeprowadzeniu przez nią w marcu 2001 r. kontroli kartel w dalszym ciągu istniał, a spotkania FNAS, w których uczestniczyła Aquatis, stanowiły ten aspekt naruszenia, który przybrało ono po 2001 r. W każdym razie Sąd stwierdził całkowitą nieważność spornej decyzji, a także uchylił nałożoną na Aquatis i jej spółkę zależną grzywnę z tego tylko względu, że Komisja nie wykazała, iż Aquatis wiedziała (pkt 111 i 119 zaskarżonego wyroku) lub musiała wiedzieć (pkt 111 zaskarżonego wyroku), że uczestniczy ona w kartelu o ogólnoeuropejskim zasięgu, oraz była świadoma dwóch innych składających się na to jednolite i ciągłe naruszenie elementów.
86. Zdaniem Komisji w zaskarżonym wyroku dopuszczono się trzech naruszeń prawa.
87. Pierwsze z nich polega na tym, że Sąd zastosował błędne kryterium prawne. Wbrew bowiem temu, co przyjął Sąd, orzecznictwo ogranicza się nie do rzeczywistej wiedzy czy też założenia, iż dane przedsiębiorstwo „musiało wiedzieć”, że uczestniczy w naruszeniu na globalną skalę, lecz do wykazania, że przedsiębiorstwo to mogło racjonalnie przewidzieć takie uczestnictwo i że było ono gotowe podjąć związane z nim ryzyko.
88. Drugie naruszenie ma polegać na tym, że Sąd stwierdził nieważność spornej decyzji ze względu na to, iż stopień posiadanej przez Aquatis wiedzy na temat kartelu różnił się od wiedzy posiadanej przez innych uczestników spotkań FNAS we Francji. Zdaniem Komisji z utrwalonego orzecznictwa wynika zaś, że zróżnicowany stopień wiedzy o kartelu posiadanej przez jego uczestnika nie powinien skutkować całościowym uchyleniem stwierdzenia jednolitego i ciągłego naruszenia, lecz może co najwyżej pociągnąć za sobą częściowe uchylenie stwierdzenia tego naruszenia i, prawdopodobnie, obniżenie wysokości grzywny.
89. Trzecie naruszenie, powiązane z poprzednimi, dotyczy okoliczności, iż Sąd przekroczył przysługujące mu uprawnienia, stwierdzając całkowitą nieważność decyzji dotyczącej spółki Aalberts i jej dwóch spółek zależnych, mimo że zgodnie z orzecznictwem najwłaściwszym rozwiązaniem byłoby częściowe stwierdzenie nieważności.
90. W odpowiedzi na pytanie zadane po ogłoszeniu ww. wyroku w sprawie Komisja przeciwko Verhuizingen Coppens Komisja w istocie twierdzi, że dokonana przez Trybunał w tym wyroku ocena przemawia za przyjęciem jej argumentacji i za uwzględnieniem zarzutu drugiego jej odwołania oraz częściowym uchyleniem zaskarżonego wyroku w zakresie dotyczącym spółek Aquatis i Aalberts.
91. Aalberts i jej spółki zależne stoją na stanowisku, że należy odrzucić ten zarzut odwołania głównego jako częściowo niedopuszczalny ze względu na to, iż Komisja zwraca się do Trybunału o przeprowadzenie ponownej analizy stwierdzonych w pierwszej instancji okoliczności faktycznych.
92. W odniesieniu do pozostałej części zarzutu drugiego twierdzą one, że został on oparty na błędnej interpretacji zaskarżonego wyroku i nieprawidłowym zastosowaniu pojęcia jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia.
93. W pierwszej kolejności Aalberts i jej spółki zależne twierdzą, że Komisja opiera się na błędnym zrozumieniu zaskarżonego wyroku, interpretując brzmienie jego pkt 119 w sposób oderwany od całości. Sąd nie ograniczył się bowiem do zbadania, czy Aquatis rzeczywiście wiedziała o innych elementach składających się na jednolite, złożone i ciągłe naruszenie, lecz zbadał również, czy Aquatis musiała niewątpliwie o nich wiedzieć. Wynika to jednoznacznie z pkt 117 zaskarżonego wyroku.
94. W drugiej kolejności podnoszą one, że Komisja nie wzięła pod uwagę faktu, iż sporna decyzja ogranicza się do wskazania, że spotkania FNAS składały się na większą całość porozumień stanowiących globalnie jednolite, złożone i ciągłe naruszenie. Ich zdaniem Komisja nie nałożyła grzywny na Aquatis i Aalberts, opierając się na okoliczności, iż spotkania FNAS stanowiły jako takie naruszenie w rozumieniu art. 81 WE. Sąd słusznie zatem, uznając, że Aquatis nie uczestniczyła w naruszeniach zarzucanych w spornej decyzji, uchylił całościowo grzywnę nałożoną na tę spółkę i na Aalberts. Podniesiony przez Komisję nowy argument, zgodnie z którym Sąd powinien był stwierdzić uczestnictwo spółki Aquatis w innym naruszeniu, jest więc bezzasadny z tego względu, że nie był przedmiotem postępowania administracyjnego.
95. W odpowiedzi na zadane pytanie dotyczące skutków, jakie dla niniejszego zarzutu odwołania głównego ma wydanie ww. wyroku w sprawie Komisja przeciwko Verhuizingen Coppens, Aalberts i jej spółki zależne twierdzą w istocie, że wskazane przez Trybunał w tym wyroku warunki, które mogłyby pozwolić Sądowi na jedynie częściowe – zamiast całkowitego – stwierdzenie nieważności spornej decyzji, nie zostały spełnione. Ich zdaniem Sąd słusznie zatem stwierdził całkowitą nieważność spornej decyzji.
b) Analiza
96. Nie ma najmniejszych wątpliwości, że niniejszy zarzut jest dopuszczalny ze względu na to, iż Komisja ogranicza się do podniesienia naruszeń prawa, jakich miał dopuścić się Sąd.
97. W odniesieniu do istoty sprawy należy najpierw przypomnieć pokrótce niektóre z punktów zaskarżonego wyroku.
98. W pkt 89 tego wyroku Sąd słusznie przypomina orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym aby ustalić, czy dane przedsiębiorstwo uczestniczyło w jednolitym, złożonym i ciągłym naruszeniu, Komisja musi udowodnić, że przedsiębiorstwo to miało zamiar przyczynić się poprzez swoje zachowanie do realizacji wspólnych celów, do których dążyli wszyscy uczestnicy, oraz że wiedziało ono o faktycznych zachowaniach planowanych lub wykonanych przez inne przedsiębiorstwa w dążeniu do tych samych celów, lub też że mogło je ono rozsądnie przewidzieć i było gotowe podjąć związane z nimi ryzyko(34).
99. W następnym punkcie zaskarżonego wyroku Sąd podkreśla również, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, iż okoliczność, że przedsiębiorstwo nie brało udziału we wszystkich zachowaniach składających się na kartel, nie jest istotna dla stwierdzenia istnienia popełnionego przez nie naruszenia. Tego rodzaju okoliczności należy brać pod uwagę dopiero w ramach oceny wagi naruszenia i, w razie potrzeby, przy ustalaniu kwoty grzywny(35).
100. Po ustaleniu w pkt 109 zaskarżonego wyroku, że po marcu 2001 r. elementami składowymi jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia były kontakty dwustronne, kontakty nawiązywane podczas targów i w ramach spotkań FNAS w celu uzgadniania cen, a następnie, w pkt 110 tego wyroku, że Aquatis uczestniczyła wyłącznie w tych spotkaniach FNAS, nie zaś w dwóch pozostałych aspektach naruszenia, Sąd uznał w pkt 111 tego samego wyroku, że należy zatem zbadać, czy uczestnicząc w tych w spotkaniach, „Aquatis wiedziała, lub bezwzględnie powinna była wiedzieć, że przyłącza się do grupy uczestników ogólnoeuropejskiego kartelu. Jedynie bowiem w przypadku, gdy zostanie ustalone, że Aquatis miała świadomość istnienia dwóch innych elementów składających się na naruszenie, jej udział w porozumieniu dotyczącym rynku francuskiego mógł być uznany za wyraz jej przystąpienia do stwierdzonego naruszenia”(36).
101. W pkt 114 zaskarżonego wyroku Sąd podniósł, że nic nie wskazuje na to, iż Aquatis „wiedziała” o kontynuowaniu tego naruszenia przez IBP, Comap SA i FRA.BO, a w jego pkt 119 doszedł do wniosku, że nie zostało ustalone, iż Aquatis „była świadoma”, że poprzez swoje zachowanie przystąpiła do kartelu posiadającego wiele połączonych wspólnym celem aspektów, ani nawet to, że przystąpiła do kartelu, w którym uczestniczyła już przed marcem 2001 r. i który nadal istniał.
102. Przede wszystkim zrozumienie zaskarżonego wyroku w taki sposób, w jaki zrozumiała go Komisja, mogłoby pociągnąć za sobą uwzględnienie podniesionej przez nią argumentacji, zgodnie z którą Sąd miał nie sprawdzić, czy Aquatis „mogła rozsądnie przewidzieć” antykonkurencyjne zachowania innych przedsiębiorstw uczestniczących w ogólnym planie obejmującym całość elementów składowych stwierdzonego naruszenia.
103. Należy jednak podnieść, że zarówno w pkt 112 zaskarżonego wyroku, jak i w jego pkt 117 Sąd sprawdził, czy kryterium to zostało spełnione w przypadku spółki Aquatis, wykluczając następnie, że spółka ta „mogła rozsądnie przewidzieć”, iż dotyczące jedynie rynku francuskiego spotkania FNAS wpisywały się w ramy naruszenia o szerszym zasięgu, stanowiącego część ogólnego planu, a konkretnie – że były one wykorzystywane przez innych uczestników jako platforma dla dyskusji w przedmiocie uzgadniania cen złączy na innych rynkach krajowych.
104. Sugerowałbym zatem odrzucenie pierwszego z argumentów podniesionych przez Komisję na poparcie zarzutu drugiego odwołania głównego(37).
105. Za pomocą argumentów drugiego i trzeciego, które moim zdaniem należy przeanalizować łącznie, Komisja kwestionuje stwierdzenie całkowitej nieważności spornej decyzji w zakresie dotyczącym spółki Aquatis (i jej spółki dominującej Aalberts), choć Sąd stwierdził w pkt 110 zaskarżonego wyroku, że Aquatis uczestniczyła w jednym z trzech aspektów jednolitego, złożonego i ciągłego naruszenia, którego przedmiot, polegający na uzgadnianiu cen, pokrywał się z przedmiotami pozostałych dwóch aspektów tego kartelu.
106. Jak Trybunał miał już okazję wyjaśnić, sama okoliczność, iż Sąd uznaje zarzut podniesiony przez skarżącą w uzasadnieniu jej skargi o stwierdzenie nieważności za zasadny, nie pozwala mu na stwierdzenie automatycznie nieważności zaskarżonego aktu w całości, ponieważ stwierdzenie nieważności w całości nie może nastąpić, gdy z całą oczywistością dany zarzut, odnoszący się wyłącznie do specyficznego aspektu kwestionowanego aktu, może uzasadniać jedynie stwierdzenie nieważności częściowej(38).
107. Częściowe stwierdzenie nieważności aktu prawa Unii jest możliwe jedynie wtedy, gdy elementy, o których stwierdzenie nieważności wniesiono, mogą zostać oddzielone od reszty aktu. Ten wymóg rozdzielności nie jest spełniony, jeśli konsekwencją stwierdzenia nieważności części aktu byłaby zmiana jego istoty, co należy oceniać na podstawie kryterium obiektywnego(39).
108. Aby sprawdzić, czy Sąd słusznie stwierdził całkowitą nieważność spornej decyzji w zakresie dotyczącym spółki Aquatis, w tym także to, czy słusznie uchylił grzywnę nałożoną na nią na zasadzie odpowiedzialności ze spółką Aalberts, należy ustalić, czy częściowe stwierdzenie nieważności tej decyzji zmieniłoby istotę owej decyzji(40).
109. Ogólnie rzecz ujmując, jak wynika to z ww. wyroku w sprawie Komisja przeciwko Verhuizingen Coppens, jeżeli przedsiębiorstwo uczestniczyło bezpośrednio w jednym lub większej liczbie zachowań antykonkurencyjnych stanowiących naruszenie jednolite i ciągłe, ale nie zostało wykazane, że poprzez swoje własne zachowanie zamierzało ono przyczynić się do realizacji wspólnych celów wyznaczonych przez pozostałych uczestników kartelu i że znało wszystkie zachowania stanowiące naruszenie, planowane lub wdrażane przez inne przedsiębiorstwa dla realizacji tych samych celów, lub że w sposób rozsądny mogło je przewidzieć oraz że było gotowe ponieść związane z tym ryzyko, Komisja jest uprawniona do przypisania mu odpowiedzialności jedynie za zachowania, w których uczestniczyło ono bezpośrednio, i za zachowania planowane lub wdrażane przez innych uczestników dla realizacji tych samych celów, co cele tego przedsiębiorstwa, co do których wykazano, że wiedziało ono o nich lub że w sposób rozsądny mogło je przewidzieć i było gotowe ponieść związane z tym ryzyko(41).
110. Zastosowanie takiego podejścia nie może jednak pociągnąć za sobą zwolnienia tego przedsiębiorstwa z odpowiedzialności za zachowania, co do których nie ma wątpliwości, że wzięło ono w nich udział, czy też za które może ono rzeczywiście zostać uznane za odpowiedzialne zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w pkt 99 tej opinii.
111. Zdaniem Trybunału takie podzielenie decyzji Komisji kwalifikującej globalny kartel jako jednolite i ciągłe naruszenie możliwe jest jedynie w przypadku, gdy spełnione zostały dwa kumulatywne warunki. Pierwszy z nich polega na tym, iż danemu przedsiębiorstwu umożliwiono w toku postępowania administracyjnego zrozumienie, że zarzuca mu się również każde z zachowań stanowiących ten kartel, a tym samym obronę w tym względzie. Ponadto konieczne jest, aby sama decyzja Komisji była wystarczająco jasna w tym względzie(42).
112. Wynika z tego, że jeśli warunki owe zostały spełnione, a Komisja nie wykazała w wystarczający pod względem prawnym sposób, że dane przedsiębiorstwo uczestniczyło w jednolitym i ciągłym naruszeniu jako całości, decyzję Komisji należy uznać za bezzasadną w tym tylko zakresie(43).
113. W tych okolicznościach Sąd Unii winien ograniczyć się do stwierdzenia częściowej nieważności tej decyzji Komisji. Ze względu na to bowiem, że przedmiotem takiej decyzji jest stwierdzenie jednego lub większej liczby zachowań stanowiących naruszenie art. 81 WE, takie częściowe stwierdzenie nieważności nie może zmienić istoty takiej decyzji(44).
114. Natomiast w sytuacji, gdy co najmniej jeden z dwóch wskazanych przez Trybunał i przypomnianych w pkt 111 niniejszej opinii warunków nie został spełniony, sąd Unii może jedynie stwierdzić całkowitą nieważność decyzji Komisji, w odniesieniu do której uzna, że została ona wydana z naruszeniem prawa.
115. W niniejszym przypadku, jak twierdzi Komisja, nic w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie wskazuje na to, że Sąd przed stwierdzeniem całkowitej nieważności decyzji Komisji przeanalizował kwestię tego, czy istnieje możliwość częściowego stwierdzenia jej nieważności.
116. Powinien on był więc sprawdzić, czy podczas postępowania administracyjnego, a w szczególności w kontekście skierowanego przez Komisję do spółki Aalberts i jej spółek zależnych pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, spółkom tym dano możliwość zrozumienia, że spotkania FNAS mogą zostać uznane jako takie za naruszenie art. 81 ust. 1 WE, oraz czy sama sporna decyzja była wystarczająco jednoznaczna w tym zakresie.
117. W odpowiedziach udzielonych na zadane pytanie w przedmiocie skutków wydania ww. wyroku w sprawie Komisja przeciwko Verhuizingen Coppens Aalberts i jej spółki zależne podnoszą, że w niniejszym przypadku nie został spełniony żaden ze wskazanych przez Trybunał warunków; Komisja zajmuje stanowisko przeciwne, powołując się na szereg punktów – zawartych zarówno w piśmie w sprawie postawienia zarzutów, jak i w odpowiedziach spółki Aalberts i jej spółek zależnych oraz w wielu punktach spornej decyzji – które mają świadczyć o tym, że warunki te zostały spełnione.
118. W moim odczuciu sporna decyzja nie jest bynajmniej jednoznaczna, jeśli chodzi o kwalifikację uczestnictwa spółki Aquatis (oraz spółki Aalberts) w spotkaniach FNAS jako samodzielnego naruszenia art. 81 ust. 1 WE w taki sposób, aby można było stwierdzić, że zachodzi jeden z dwóch warunków, od spełnienia których jest uzależnione częściowe stwierdzenie nieważności tej decyzji.
119. Wydaje mi się jednak, że Trybunał nie może zastąpić uzasadnienia zaskarżonego wyroku swoim własnym uzasadnieniem ze względu na to, iż przedtem musiałby on, w celu sprawdzenia zasadności sentencji zaskarżonego wyroku, dokonać oceny tych podnoszonych przez strony odwołania elementów stanu faktycznego, które nie zostały z jakiegoś względu uwzględnione w zaskarżonym wyroku(45).
120. Gdyby zatem Trybunał nie zgodził się z moją propozycją uwzględnienia zarzutu pierwszego odwołania głównego, stoję na stanowisku, że należy uwzględnić zarzut drugi tego odwołania i uchylić pkt 1 i 2 sentencji zaskarżonego wyroku w zakresie dotyczącym uczestnictwa spółki Aquatis w naruszeniu oraz nałożonej na nią na zasadzie odpowiedzialności solidarnej ze spółką Aalberts grzywny w kwocie 55,15 mln EUR.
III – W przedmiocie skierowania sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd
121. Zgodnie z art. 61 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jeśli odwołanie jest zasadne, Trybunał uchyla orzeczenie Sądu. Może on następnie wydać orzeczenie ostateczne w sprawie, jeśli stan postępowania na to pozwala, lub skierować sprawę do ponownego rozpoznania przez Sąd.
122. Ze względu na to, że Sąd nie wydał rozstrzygnięcia w przedmiocie trzech z pięciu podniesionych przez Aalberts i jej spółki zależne w pierwszej instancji zarzutów, w tym również w przedmiocie tego dotyczącego możliwości przypisania zachowania tych spółek zależnych ich spółce dominującej Aalberts, ani też w przedmiocie kwestii, czy w przypadku spółki Aquatis możliwe było stwierdzenie częściowej nieważności spornej decyzji w kontekście nieuwzględnionych przez sąd w pierwszej instancji okoliczności faktycznych, jestem zdania, iż stan postępowania w niniejszej sprawie nie pozwala na wydanie rozstrzygnięcia przez Trybunał.
123. Proponowałbym zatem, aby sprawa została przekazana Sądowi Unii Europejskiej do ponownego rozpoznania, a rozstrzygnięcie o kosztach niniejszego postępowania odwoławczego nastąpiło w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.
IV – Wnioski
124. Biorąc powyższe pod uwagę, proponuję, by Trybunał orzekł, co następuje:
1) Wyrok Sądu Unii Europejskiej z dnia 24 marca 2011 r. w sprawie T‑385/06 Aalberts Industries i in. przeciwko Komisji zostaje uchylony.
2) Niniejsza sprawa zostaje przekazana Sądowi Unii Europejskiej do ponownego rozpoznania.
3) Rozstrzygnięcie o kosztach nastąpi w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.