CONCLUSIE VAN ADVOCAAT-GENERAAL
N. JÄÄSKINEN
van 18 oktober 2012 (1)
Zaak C‑543/10
Refcomp SpA
tegen
Axa Corporate Solutions Assurance SA,
Axa France IARD,
Emerson Network Power,
Climaveneta SpA
[verzoek van de Cour de cassation (Frankrijk) om een prejudiciële beslissing]
„Rechterlijke bevoegdheid in burgerlijke en handelszaken – Verordening (EG) nr. 44/2001 – Uitlegging van artikel 23 – Forumkeuzebeding in overeenkomst tussen fabrikant en eerste verkrijger van een zaak – Overeenkomst die onderdeel is van keten van overeenkomsten die zijn gesloten door in verschillende lidstaten gevestigde partijen – Mogelijkheid om beding tegen te werpen aan latere verkrijger van zaak en aan diens gesubrogeerde verzekeraar – Eventuele invloed van feit dat artikel 5, punt 1, van genoemde verordening niet op rechtstreekse vordering van latere verkrijger tegen fabrikant van toepassing is”
I – Inleiding
1. Het door de Cour de cassation (Frankrijk) ingediende verzoek om een prejudiciële beslissing betreft de uitlegging van verordening (EG) nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken(2).
2. Dit verzoek is ingediend in het kader van een bij een Frans gerecht aanhangig gemaakte procedure waarin het forumkeuzebeding ten gunste van een Italiaans gerecht in de verkoopovereenkomst tussen de in Italië gevestigde fabrikant en de eveneens in Italië gevestigde eerste verkrijger van de betrokken zaken, door die fabrikant is tegengeworpen aan een Franse latere verkrijger van die zaken en aan diens – eveneens Franse – gesubrogeerde verzekeraar. Los van dit specifieke geval is het juridische belang groot, aangezien forumkeuzeovereenkomsten in de internationale handel veelvuldig voorkomen.
3. Het Hof wordt aldus verzocht zich uit te spreken over de vraag of in het geval van een keten van overeenkomsten die zijn gesloten tussen in verschillende lidstaten van de Unie(3) gevestigde marktdeelnemers, een in de eerste overeenkomst opgenomen forumkeuzebeding ingevolge artikel 23 van verordening nr. 44/2001 kan doorwerken jegens de partijen bij de latere overeenkomsten, en zo ja, onder welke voorwaarden. Het Hof zal moeten beslissen of naar het toepasselijke nationale recht dient te worden beoordeeld of forumkeuzebedingen al dan niet kunnen worden tegengeworpen aan derden die er niet mee hebben ingestemd – in lijn met zijn rechtspraak over de werking van een in een cognossement opgenomen forumkeuze tegenover de derde-cognossementshouder(4) − dan wel of hiervoor een autonome materiële regel moet worden geformuleerd, zoals het Europees Parlement recentelijk heeft geopperd in het kader van zijn voorstellen voor herschikking van verordening nr. 44/2001(5).
4. In de verwijzingsbeslissing wordt ook een verband gelegd tussen deze problematiek en het arrest Handte(6), dat betrekking heeft op het begrip „verbintenissen uit overeenkomst” in de zin van artikel 5, punt 1, van het Verdrag van 27 september 1968 betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken(7) (hierna: „Executieverdrag”), een bepaling die in grote lijnen overeenkomt met artikel 5, punt 1, van verordening nr. 44/2001. Omdat volgens dat arrest de tussen de fabrikant en een latere verkrijger bestaande rechtsbetrekking niet contractueel is in de zin van genoemde bepaling, vraagt de Cour de cassation zich af in hoeverre deze rechtspraak van belang zou kunnen zijn voor de vraag of een forumkeuzebeding in een uitsluitend door de fabrikant ondertekende overeenkomst aan een latere verkrijger kan worden tegengeworpen.
II – Toepasselijke bepalingen
5. Volgens punt 11 van de considerans van verordening nr. 44/2001 moeten „[d]e bevoegdheidsregels [...] in hoge mate voorspelbaar zijn, waarbij als beginsel geldt dat de bevoegdheid in het algemeen gegrond wordt op de woonplaats van de verweerder; de bevoegdheid moet altijd op die grond kunnen worden gevestigd, behalve in een gering aantal duidelijk omschreven gevallen waarin het voorwerp van het geschil of de autonomie van de partijen een ander aanknopingspunt wettigt. [...]”
6. Volgens artikel 5, punt 1, sub a, van verordening nr. 44/2001, dat staat in afdeling 2 van hoofdstuk II („Bijzondere bevoegdheid”), kan een persoon die woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat, ten aanzien van verbintenissen uit overeenkomst in een andere lidstaat worden opgeroepen voor het gerecht van de plaats waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt, is uitgevoerd of moet worden uitgevoerd.
7. Artikel 23, lid 1, van verordening nr. 44/2001, dat staat in afdeling 7 van hoofdstuk II („Door partijen aangewezen bevoegd gerecht”), bepaalt:
„Wanneer de partijen van wie er ten minste één woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat, een gerecht of de gerechten van een lidstaat hebben aangewezen voor de kennisneming van geschillen die naar aanleiding van een bepaalde rechtsbetrekking zijn ontstaan of zullen ontstaan, is dit gerecht of zijn de gerechten van die lidstaat bevoegd. Deze bevoegdheid is exclusief, tenzij de partijen anders zijn overeengekomen. Deze overeenkomst tot aanwijzing van een bevoegd gerecht wordt gesloten:
a) hetzij bij een schriftelijke overeenkomst of bij een schriftelijk bevestigde mondelinge overeenkomst;
b) hetzij in een vorm die wordt toegelaten door de handelwijzen die tussen de partijen gebruikelijk zijn geworden;
c) hetzij, in de internationale handel, in een vorm die overeenstemt met een gewoonte waarvan de partijen op de hoogte zijn of hadden behoren te zijn en die in de internationale handel algemeen bekend is en door partijen bij dergelijke overeenkomsten in de betrokken handelsbranche doorgaans in acht wordt genomen.”
III – Hoofdgeding, prejudiciële vragen en procesverloop voor het Hof
8. SNC Doumer (hierna: „Doumer”) heeft renovatiewerkzaamheden laten uitvoeren aan een te Courbevoie (Frankrijk) gelegen onroerendgoedcomplex. Haar verzekeraar is de in Parijs (Frankrijk) gevestigde Axa Corporate Solutions Assurance SA (hierna: „Axa Corporate”).
9. Bij die werkzaamheden zijn luchtbehandelingseenheden geïnstalleerd, elk voorzien van een reeks compressoren die
– zijn vervaardigd door Refcomp SpA (hierna: „Refcomp”), een in Italië gevestigde onderneming,
– van deze onderneming zijn gekocht en vervolgens zijn geassembleerd door Climaveneta SpA (hierna: „Climaveneta”), een eveneens in Italië gevestigd bedrijf,
– daarop aan Doumer zijn geleverd door de in Frankrijk gevestigde onderneming Liebert, waarvan de rechten inmiddels zijn overgegaan op de eveneens in Frankrijk gevestigde onderneming Emerson Network Power (hierna: „Emerson”), die zelf verzekerd is bij Axa France IARD (hierna: „Axa France”).
10. In het geïnstalleerde luchtbehandelingssysteem zijn storingen opgetreden. Een gerechtelijk deskundigenonderzoek heeft uitgewezen dat een fabricagefout van de compressoren daarvan de oorzaak was.
11. Gesubrogeerd in de rechten van Doumer, die zij als haar verzekerde schadeloos heeft gesteld, heeft Axa Corporate de fabrikant Refcomp, het assemblagebedrijf Climaveneta en de leverancier Emerson voor het Tribunal de grande instance de Paris gedaagd en hun hoofdelijke veroordeling tot het betalen van schadevergoeding wegens de genoemde fabricagefout gevorderd.
12. De twee Italiaanse verwerende vennootschappen hebben de bevoegdheid van het Tribunal de grande instance de Paris betwist, Climaveneta met een beroep op een arbitraal beding in haar distributieovereenkomst met Emerson, en Refcomp met een beroep op een forumkeuzebeding ten gunste van een Italiaans gerecht in de algemene voorwaarden van haar verkoopovereenkomst met Climaveneta.
13. Bij beschikking van 26 januari 2007 heeft de rechter van instructie van het Tribunal de grande instance de Paris de door Climaveneta en Refcomp opgeworpen excepties van onbevoegdheid afgewezen. De Italiaanse ondernemingen zijn van die beschikking in beroep gegaan.
14. Bij arrest van 19 december 2008 heeft de Cour d’appel de Paris de beschikking waarvan beroep vernietigd voor zover daarbij de door Climaveneta opgeworpen exceptie was afgewezen. Zij heeft verklaard dat het Tribunal de grande instance de Paris niet bevoegd was om van de tegen die onderneming ingestelde vordering kennis te nemen omdat in het geval van een keten van overeenkomsten tot eigendomsoverdracht een arbitraal beding automatisch mee overgaat als behorend bij het vorderingsrecht, dat op zijn beurt accessoir is aan het overgedragen materiële recht, ongeacht of die keten een homogeen dan wel heterogeen karakter heeft.
15. Daarentegen heeft de Cour d’appel de Paris de afwijzing van de door Refcomp opgeworpen exceptie van onbevoegdheid bevestigd. Daartoe heeft zij overwogen dat de in artikel 5, punt 1, van verordening nr. 44/2001 opgenomen bijzondere bevoegdheidsregels voor verbintenissen uit overeenkomst niet van toepassing zijn op een geschil tussen de latere verkrijger van een zaak en de fabrikant die niet de verkoper is, aangezien een dergelijk geschil in de sfeer van de onrechtmatige daad ligt, waarop de bepalingen van artikel 5, punt 3, van dezelfde verordening van toepassing zijn. De Cour d’appel de Paris heeft daarbij gepreciseerd dat artikel 23 van verordening nr. 44/2001 niet meer voor toepassing in aanmerking kwam, aangezien de vordering geen contractuele basis had. Zij heeft dan ook geoordeeld dat het tussen de fabrikant en de eerste koper overeengekomen forumkeuzebeding niet kon worden tegengeworpen aan de verzekeraar die in de rechten van de latere verkrijger was gesubrogeerd, en dat de Franse rechter bevoegd was gelet op de plaats waar de schade was ingetreden.
16. Tegen dit arrest van de Cour d’appel de Paris hebben Refcomp en Emerson principaal respectievelijk incidenteel cassatieberoep ingesteld.
17. Bij arrest van 17 november 2010 heeft de Cour de cassation het incidentele cassatieberoep verworpen. Wat het door Refcomp ingestelde principale cassatieberoep betreft, heeft zij echter besloten de behandeling van de zaak te schorsen en het Hof de volgende prejudiciële vragen voor te leggen:
„1) Heeft in het geval van een communautaire keten van overeenkomsten een forumkeuzebeding dat tussen de fabrikant van een zaak en een koper is overeengekomen in overeenstemming met artikel 23 van verordening [nr. 44/2001], werking tegenover de latere verkrijger van die zaak, en zo ja, onder welke voorwaarden?
2) Heeft het forumkeuzebeding werking tegenover de latere verkrijger en diens gesubrogeerde verzekeraars, ook al is artikel 5, punt 1, van verordening [nr. 44/2001] niet van toepassing op de vordering van de latere verkrijger tegen de fabrikant, zoals het Hof in het arrest Handte van 17 juni 1992 heeft beslist?”
18. Er zijn schriftelijke opmerkingen ingediend door Refcomp, Axa Corporate en Emerson alsook door de Franse, de Duitse en de Spaanse regering en de Europese Commissie.
19. Ter terechtzitting, die op 3 mei 2012 heeft plaatsgevonden, waren Refcomp, de Franse en de Duitse regering alsook de Commissie vertegenwoordigd.
IV – Analyse
A – Inleidende opmerkingen
20. De twee prejudiciële vragen verlangen van het Hof in wezen een uitspraak over de doorwerking van een forumkeuzebeding in een keten van overeenkomsten die zijn gesloten door in verschillende lidstaten gevestigde partijen. Meer bepaald wordt het Hof gevraagd naar de rechtsgevolgen van een dergelijk beding jegens een latere verkrijger(8) die geen partij is bij de overeenkomst waarin het beding is opgenomen, noch conform de voorwaarden van artikel 23 van verordening nr. 44/2001(9) met het beding heeft ingestemd.
21. Hoewel in de verwijzingsbeslissing een expliciete motivering ontbreekt, blijkt uit het dossier dat de vragen van de Franse Cour de cassation zijn terug te voeren op het volgende.
22. Enerzijds houdt het probleem verband met het bestaan van een regel van nationaal recht, namelijk de rechtsopvatting dat, hoewel overeenkomsten normaal gesproken relatieve werking hebben en dus slechts verbindend zijn voor de partijen die ze zijn aangegaan, dit beginsel uitzondering lijdt in geval van eigendomsovergang, waarbij behalve de eigendom ook alle accessoria op alle opvolgende verkrijgers van de betrokken zaak overgaan. Dit betekent dat naar Frans recht de latere verkrijger van een zaak niet alleen een aansprakelijkheidsvordering kan instellen tegen degene die de zaak aan hem heeft verkocht, maar ook tegen elke eerdere verkoper van die zaak, en zelfs rechtstreeks tegen de fabrikant.
23. Anderzijds bestaan er in de Franse rechtsleer drie stromingen als het gaat om de vraag of, gelet op de rechtspraak van het Hof, een forumkeuzebeding dat is opgenomen in de eerste overeenkomst van een Europese keten van overeenkomsten tot eigendomsoverdracht, stelselmatig mee wordt overgedragen als behorend bij het contractuele vorderingsrecht, dat op zijn beurt accessoir is aan het overgedragen eigendomsrecht(10):
– volgens sommige auteurs kan een dergelijk beding altijd worden tegengeworpen aan de latere verkrijger van de zaak die het voorwerp van de transactie vormt, ook al is deze geen partij bij die overeenkomst en heeft hij dus niet met het beding ingestemd;
– andere auteurs zijn juist van mening dat een dergelijk beding nooit kan worden overgedragen;
– weer anderen zijn voorstander van een middenweg, erop neerkomend dat een dergelijk beding in bepaalde gevallen overdraagbaar is, namelijk wanneer de rechten en verplichtingen van de eerste verkrijger integraal op de latere verkrijgers zijn overgegaan.
24. Deze problematiek speelt niet alleen in het Franse recht, aangezien de rechtsstelsels van enkele andere lidstaten dezelfde juridische fictie kennen.(11) Bovendien is het belang van de zaak niet alleen theoretisch, maar ook economisch. Het antwoord dat het Hof op de prejudiciële vragen zal geven, kan namelijk mogelijk grote gevolgen hebben, aangezien in de internationale handel op grote schaal gebruik wordt gemaakt van forumkeuzebedingen(12) en het dus heel wel mogelijk is dat dergelijke bedingen voorkomen in ketens van overeenkomsten die zijn gesloten door in verschillende lidstaten gevestigde partijen.
25. In dit verband wijs ik erop dat de verwijzende rechter vraagt naar het lot van een forumkeuzebeding in een „communautaire keten van overeenkomsten”, aangezien de ondernemingen die partij zijn bij de opeenvolgende overeenkomsten van de keten waarom het in het hoofdgeding gaat, zijn gevestigd in verschillende lidstaten. Preciezer gezegd betekent dit dat het Hof zich dient uit te spreken over het geval waarin een dergelijk beding onder het bereik van artikel 23 van verordening nr. 44/2001 valt. Blijkens het eerste lid van dit artikel volstaat het in beginsel dat ten minste één der partijen, ongeacht of dit de eisende dan wel de verwerende partij in de procedure is, woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat van de Unie(13), wat in de onderhavige zaak zonder meer het geval is.
26. Bovendien merk ik op dat de in de onderhavige zaak gestelde prejudiciële vragen betrekking hebben op een „forumkeuzebeding”, terwijl de bepalingen van artikel 23 van verordening nr. 44/2001 een regeling geven voor twee soorten „overeenkomsten tot aanwijzing van een bevoegd gerecht”, namelijk zowel forumkeuzeclausules die in overeenkomsten worden opgenomen met het oog op eventuele toekomstige geschillen, als overeenkomsten tot aanwijzing van een bevoegd gerecht die buiten dit kader worden gesloten, indien er reeds een geschil is ontstaan.(14) Ook al ziet artikel 23 op die twee soorten van forumkeuze, gelet op de door de verwijzende rechter ingeperkte reikwijdte van zijn verzoek en op het specifieke voorwerp van het hoofdgeding ben ik van mening dat wij ons bij de beantwoording van de vragen op dit specifieke aspect moeten concentreren en ons dus uitsluitend moeten bezighouden met forumkeuze-„bedingen” die met het oog op toekomstige geschillen in overeenkomsten zijn opgenomen.
27. Ik wil er ook op wijzen dat, hoewel de verwijzende rechter het Hof in algemene bewoordingen vraagt in hoeverre een forumkeuzebeding rechtsgevolgen in het leven kan roepen voor een latere verkrijger, het in deze conclusie aan het Hof in overweging gegeven antwoord uitsluitend geldt voor situaties waarin de doorwerking van zo’n beding in het nadeel van een dergelijke derde zou werken, en niet voor gevallen waarin een latere verkrijger zich op een forumkeuze beroept om er zijn voordeel mee te doen(15). Gezien het voorwerp van het hoofdgeding zou beantwoording van de prejudiciële vragen vanuit deze laatste invalshoek de verwijzende rechter immers bij de afdoening van dat geding niet van nut kunnen zijn. Het Hof behoeft zich dus slechts uit te spreken over de vraag of een forumkeuzebeding aan een latere verkrijger kan worden tegengeworpen, en niet over de gevolgen die een dergelijk beding daarnaast nog zou kunnen hebben.
28. Tot slot breng ik in herinnering dat de antwoorden die zijn te vinden in de rechtspraak over het Executieverdrag, ook gelden voor verordening nr. 44/2001, voor zover althans de bepalingen waarop dit prejudiciële verzoek betrekking heeft, in wezen gelijkwaardig zijn aan de door het Hof uitgelegde bepalingen van genoemd verdrag.(16) In casu komen de bepalingen van artikel 17 van het Executieverdrag en die van artikel 23 van verordening nr. 44/2001 in grote lijnen met elkaar overeen, al vertonen zij ook op enkele punten verschillen. Gezien de teneur ervan, doen deze verschillen echter niet af aan de vergelijkbaarheid van de aspecten die voor de beantwoording van de thans aan het Hof voorgelegde vragen relevant zijn.
B – Eventuele doorwerking van een in een eerste verkoopovereenkomst opgenomen forumkeuze jegens de latere verkrijger van een zaak
29. Met zijn eerste prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter in wezen van het Hof te vernemen of artikel 23 van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd, dat in het geval van een keten van overeenkomsten de in een lidstaat gevestigde fabrikant die partij is bij de eerste overeenkomst, waarin een forumkeuzebeding is opgenomen, met een beroep op dit beding de bevoegdheid kan betwisten van het gerecht waarvoor hij is gedaagd door een in een andere lidstaat gevestigde latere verkrijger die geen partij is bij genoemde overeenkomst, maar zich beroept op de gebrekkige uitvoering daarvan door de verweerder.
30. Er zijn verschillende antwoorden voorgesteld door degenen die in deze zaak opmerkingen hebben ingediend. In tegenstelling tot Refcomp achten Axa Corporate en Emerson het in een dergelijke context volstrekt uitgesloten dat het forumkeuzebeding doorwerkt ten opzichte van de latere verkrijger. De Duitse en de Spaanse regering erkennen daarentegen dat een conform de voorwaarden van artikel 23 van verordening nr. 44/2001 overeengekomen beding de latere verkrijger bindt wanneer volgens het toepasselijke nationale recht alle rechten en verplichtingen van een der partijen bij de eerste overeenkomst op deze derde zijn overgegaan. De Franse regering en de Commissie zijn op hun beurt van mening dat een dergelijk beding slechts aan de latere verkrijger kan worden tegengeworpen indien deze conform de vereisten van artikel 23 met het beding heeft ingestemd, ongeacht wat het toepasselijke nationale recht bepaalt.
1. De vraag of het wenselijk is een materiële uitleggingsregel te formuleren
31. Hoewel de verwijzende rechter dit niet met zoveel woorden heeft gezegd, ligt aan de eerste prejudiciële vraag eigenlijk de kernvraag ten grondslag – zoals blijkt uit de hierboven weergegeven standpunten van degenen die opmerkingen hebben ingediend – of het Hof aan artikel 23 van verordening nr. 44/2001 een uitlegging moet geven die varieert al naargelang de bepalingen van nationaal recht die de litigieuze rechtsbetrekking kunnen beheersen, dan wel of het juist een uitleggingsregel moet formuleren die ongeacht de teneur van die bepalingen geldt.
32. In het laatste geval zou het Hof in casu moeten bepalen of, indien genoemd artikel 23 van toepassing is, een forumkeuzebeding al dan niet aan een derde kan worden tegengeworpen in omstandigheden als die van het hoofdgeding, zonder daarbij te refereren aan de gevolgen die het recht van deze of gene lidstaat aan de betrokken rechtsbetrekking kan verbinden.(17)
33. Het formuleren van een materiële Unierechtelijke regel zou in mijn ogen als voordeel hebben dat de goede werking van de bevoegdheidsregels van verordening nr. 44/2001 erdoor werd bevorderd. Het Hof heeft immers meermaals verklaard dat de begrippen van deze verordening, teneinde de volle werking en de uniforme toepassing daarvan in alle lidstaten te verzekeren, niet mogen worden geacht louter te verwijzen naar het nationale recht van een van de betrokken staten, maar integendeel autonoom moeten worden uitgelegd, waarbij vooral te rade moet worden gegaan bij het stelsel en de doelstellingen van deze verordening.(18) Naar mijn mening moet het Hof zich niet alleen bij een loutere definitie van de in verordening nr. 44/2001 gebruikte woorden, uitdrukkingen en begrippen door een dergelijke uitleggingsmethode laten leiden, maar ook wanneer het wordt verzocht doel of strekking van de bepalingen van deze verordening te bepalen.(19)
34. Werd in casu rekening gehouden met de inhoud van het op de betrokken rechtsbetrekking toepasselijke recht, dan zou de onderhavige vraag betreffende de doorwerking van een forumkeuzebeding geen uniform, maar een wisselend antwoord krijgen, aangezien, zoals wij hebben geconstateerd, het rechtskarakter van de tussen de fabrikant en de latere verkrijger van een zaak bestaande relatie in de verschillende rechtsstelsels van de lidstaten op uiteenlopende wijze wordt beoordeeld(20), nog los van het specifieke probleem van de eventuele doorwerking jegens die derde van een beding waarmee hij niet heeft ingestemd.
35. Als het Hof een materiële regel zou formuleren, zou dit bovendien de taak van de gerechten van de lidstaten verlichten. Aangezien de verordening inzake het recht dat van toepassing is op verbintenissen uit overeenkomst(21), de geldigheid noch de gevolgen van forumkeuzebedingen regelt, zou een eventuele verwijzing naar het nationale recht die gerechten opzadelen met de verplichting om vast te stellen naar welk rechtsstelsel een en ander moet worden beoordeeld. Wanneer in een situatie met grensoverschrijdende aspecten een beroep wordt gedaan op een forumkeuzebeding, krijgt de rechter uiteraard altijd te maken met de vraag welk recht moet worden toegepast en op welk moment. De toepassing van de regels van conflictenrecht is echter extra lastig in het geval van meerdere overeenkomsten, zoals in het hoofdgeding, omdat er dan veel verschillende rechtsstelsels zijn die als toepasselijk zouden kunnen worden aangewezen.(22)
36. Het zou ook in het belang van de twee partijen in het geding zijn om al meteen te weten of een gerecht al dan niet bevoegd is op grond van een forumkeuzebeding in een overeenkomst die niet door de aanlegger van het geding is ondertekend, en op dit punt niet in de onzekerheid te verkeren waartoe een verwijzing naar de uiteenlopende opvattingen in de lidstaten zou leiden. Naar mijn mening zou moeten worden gekozen voor een uitlegging van artikel 23 van verordening nr. 44/2001 die ertoe leidt dat de bepaling van het bevoegde gerecht niet komt af te hangen van onzekere en toevallige omstandigheden, wat het Hof in het algemeen van belang acht.(23)
37. Ik wil hieraan nog toevoegen dat, nu verordening nr. 44/2001 in een lovenswaardig streven naar vereenvoudiging(24) heeft gebroken met de conflictenrechtelijke methode van het arrest Industrie Tessili Italiana Como(25), het niet met deze door de Uniewetgever gewenste ontwikkeling zou stroken om opnieuw voor een op deze methode gestoelde uitlegging te kiezen.
38. Verder heeft het Parlement, dat zich in het kader van de huidige herschikking van artikel 23 van verordening nr. 44/2001 juist ook over de in deze zaak aan de orde zijnde problematiek heeft gebogen, zich uitgesproken voor de vaststelling van een materiële regel waarin voorwaarden worden geformuleerd, zonder enige verwijzing naar de rechtsstelsels van de lidstaten, teneinde de doorwerking van in dat artikel geregelde forumkeuzebedingen jegens derden die er niet uitdrukkelijk mee hebben ingestemd, te beperken, omdat anders hun recht op toegang tot de rechter ongunstig zou kunnen worden beïnvloed.(26) Ik geef het Hof in overweging om dezelfde benadering te volgen.
2. Letterlijke uitlegging van artikel 23 van verordening nr. 44/2001
39. Artikel 23 van verordening nr. 44/2001 formuleert met zoveel woorden de formele en materiële geldigheidsvereisten van de forumkeuzeovereenkomsten waarop het betrekking heeft, maar bevat geen uitputtende regeling van de draagwijdte en de gevolgen van dergelijke overeenkomsten. Met name preciseert het niet wie de personen zijn die als een „partij” bij een dergelijke overeenkomst kunnen worden beschouwd, noch of een forumkeuzebeding als een bijzaak van de eigendom van een zaak zou kunnen overgaan van de partijen bij een overeenkomst op de partijen bij een andere overeenkomst.(27)
40. Wat de aan forumkeuzebedingen verbonden rechtsgevolgen betreft, bepaalt de huidige tekst van artikel 23 alleen expliciet dat het door partijen aangewezen gerecht bij uitsluiting bevoegd is.(28) Dit aspect is echter irrelevant voor de eventuele doorwerking van dergelijke bedingen jegens derden.
41. Met betrekking tot de terminologie merk ik op dat artikel 23 van verordening nr. 44/2001, in zoverre het doelt op gevallen waarin „de partijen [...] een gerecht [...] hebben aangewezen” (cursivering van mij), verlangt dat er tussen de procespartijen een „overeenkomst” tot stand is gekomen met betrekking tot de keuze voor een bepaald gerecht. De vrijheid die deze bepaling de procespartijen biedt om een ander gerecht aan te wijzen dan het gerecht dat op grond van de verordening bevoegd zou zijn geweest, vindt haar rechtvaardiging in de wens om de wilsautonomie van die partijen te respecteren, zoals in punt 11 van de considerans van de verordening wordt gepreciseerd, met dien verstande dat de wil om het geschil door het aangewezen gerecht te laten beslechten, wel degelijk zowel bij de eisende als bij de verwerende partij aanwezig dient te zijn.
42. Zoals het Hof met betrekking tot de overeenkomstige bepaling van het Executieverdrag heeft opgemerkt(29), hebben de in artikel 23 van verordening nr. 44/2001 genoemde vormvereisten tot gevolg dat het voor een geldige forumkeuze essentieel is dat het bestaan van wilsovereenstemming tussen de partijen waaraan een forumkeuzebeding wordt tegengeworpen, is aangetoond. Indien de geldigheid van een forumkeuzebeding wordt betwist, dient het aangezochte gerecht derhalve in beginsel concreet na te gaan of de persoon aan wie een dergelijk beding wordt tegengeworpen, naar behoren met het beding heeft ingestemd.
43. Het Hof heeft weliswaar erkend dat een forumkeuzebeding rechtsgevolgen in het leven kan roepen voor een persoon die er niet expliciet mee heeft ingestemd, doch enkel in bijzondere omstandigheden, en met name in arresten betreffende cognossementen, waarop ik hierna nog zal terugkomen. Zoals Refcomp aanvoert, heeft het Hof ook geoordeeld dat de instemming met een dergelijk beding het gevolg kon zijn van de onderwerping aan de statuten van een vennootschap(30), maar een dergelijke situatie is in casu volstrekt niet aan de orde. Het Hof heeft dergelijke gevolgen eveneens erkend in arresten inzake verzekeringsovereenkomsten, maar dan uitsluitend ten gunste van een derde(31), en zich baserend op het feit dat deze de begunstigde was van een derdenbeding, alsmede op de doelstelling van bescherming van de zwakkere partij(32), die in de bevoegdheidsregeling voor verzekeringen centraal staat(33). Van een vergelijkbaar mechanisme of oogmerk is echter in de onderhavige zaak geen sprake.(34)
44. Tot slot breng ik in herinnering dat volgens artikel 23 van verordening nr. 44/2001 de forumkeuze betrekking dient te hebben op geschillen naar aanleiding van „een bepaalde rechtsbetrekking”. Gelet op de beperkingen die de Uniewetgever heeft gesteld aan de vrijheid om van de normale bevoegdheidsregels van verordening nr. 44/2001 af te wijken, betekent dit dat een forumkeuzebeding een niet al te ruime strekking mag hebben.(35) Welnu, zoals Axa Corporate opmerkt, vormt een Europese keten van overeenkomsten zoals die waardoor er een relatie ontstaat tussen de fabrikant en de latere verkrijger, niet een „bepaalde rechtsbetrekking”, maar is hier sprake van verscheidene betrekkingen waarbinnen „de contractuele verbintenissen van de partijen [...] van de ene overeenkomst tot de andere [kunnen] verschillen”(36).
3. Teleologische uitlegging van artikel 23 van verordening nr. 44/2001
45. Het is vaste rechtspraak dat indien om uitlegging van een Unierechtelijke bepaling wordt verzocht, bij die uitlegging ook het doel van de bepaling in de beschouwing moet worden betrokken. Dit geldt in het bijzonder voor de bevoegdheidsregels van verordening nr. 44/2001.(37)
46. Blijkens de punten 8 en 12 van de considerans van verordening nr. 44/2001 wil deze verordening primair bevoegdheidsmechanismen in het leven roepen die recht doen aan de wenselijkheid van het bestaan van een bijzonder nauwe band tussen het geschil en het gerecht dat daarvan kennis moet nemen. Ik betwijfel of het met deze doelstelling in overeenstemming is om in een situatie als in het hoofdgeding toe te staan dat een forumkeuzebeding niet alleen de partijen die het zijn overeengekomen, maar ook derden bindt. Het is waar dat artikel 23 van verordening nr. 44/2001 partijen toestaat om, bijvoorbeeld uit neutraliteitsoverwegingen, te kiezen voor een gerecht dat geen reële band heeft met hun geschil(38) en daardoor wellicht minder goed in staat is maatregelen te gelasten zoals een deskundigenonderzoek met betrekking tot de gebreken van de litigieuze goederen. Wanneer echter een dergelijke forumkeuze wordt tegengeworpen aan een derde, die logischerwijs niet bij deze keuze betrokken is geweest en wiens belangen in een andere lidstaat gelokaliseerd kunnen zijn dan die van de partijen die de forumkeuze zijn overeengekomen, wordt dit risico van beslechting van het geschil door een gerecht zonder reële band daarmee niet vrijwillig aanvaard. Bovendien neemt dit risico alleen maar toe in een Europese keten van overeenkomsten, waarbij moet worden opgemerkt dat het des te groter is naarmate er meer schakels zitten tussen de overeenkomst waarin het forumkeuzebeding is opgenomen, en de overeenkomst die is gesloten door de latere verkrijger die zich beroept op een fabricagefout.
47. Een andere belangrijke doelstelling van verordening nr. 44/2001 is de eenmaking van de verschillende in de lidstaten van de Unie toepasselijke bevoegdheidsregels. Om dit doel te bereiken, moeten enerzijds „gemeenschappelijke regels inzake rechterlijke bevoegdheid” worden opgesteld, zoals in punt 8 van de considerans van de verordening wordt verklaard, maar dienen anderzijds ook beginselen voor de uitlegging van deze regels te worden geformuleerd, die ertoe leiden dat zij door alle rechterlijke instanties van de lidstaten op dezelfde wijze worden toegepast. Wat de door artikel 23 van verordening nr. 44/2001 geregelde forumkeuzebedingen betreft, zou dit resultaat onvoldoende gewaarborgd zijn indien het lot daarvan, en dan met name de mogelijkheid om ze tegen te werpen aan derden, niet werd bepaald door een uit een gestandaardiseerde materiële regel voortvloeiend beginsel, maar door een verwijzing naar de diverse rechtsstelsels van de lidstaten.
48. Verordening nr. 44/2001 wil ook de voorspelbaarheid van de rechterlijke bevoegdheid waarborgen, zoals in punt 11 van de considerans wordt verklaard(39), en daarmee de rechtszekerheid van elk der partijen in een geding(40), met name in het geval van forumkeuze.
49. Aan het rechtszekerheidscriterium zal naar mijn mening in casu niet gemakkelijk kunnen worden voldaan, want wat voor de verwerende partij voorspelbaar is, is dit niet noodzakelijkerwijs ook voor de eisende partij, en omgekeerd. Aan de ene kant heeft de gedaagde Italiaanse fabrikant in zijn algemene verkoopvoorwaarden een forumkeuzebeding opgenomen om te kunnen voorspellen voor welk gerecht hij zou kunnen worden opgeroepen ter zake van de door hem met de Italiaanse eerste verkrijger van de betrokken zaken gesloten overeenkomst. Aan de andere kant heeft de Franse verkrijger de overeenkomst waarin dat beding is opgenomen, niet ondertekend en kon hij redelijkerwijs onwetend zijn van het bestaan daarvan tot het moment waarop het aan hem werd tegengeworpen in een procedure betreffende op het Franse grondgebied geïnstalleerde goederen.
50. Het voorspelbaarheidsvereiste zou ook in meer algemene en objectieve zin kunnen worden opgevat, dat wil zeggen los van het perspectief van de partijen in het geding.(41) Ik herinner eraan dat het met de aldus opgevatte eis van voorspelbaarheid in strijd zou zijn om de conflictenrechtelijke methode toe te passen in plaats van een materiële regel te formuleren. Die methode zou namelijk een bron van complicaties en onzekerheden zijn, gelet op, enerzijds, de moeilijkheden die de bepaling van het op een forumkeuzebeding als het onderhavige toepasselijke recht zou opleveren, en, anderzijds, de uiteenlopende kwalificaties waartoe zij, al naargelang het toegepaste nationale recht, zou kunnen leiden.(42)
51. Wat ten slotte het specifieke doel van artikel 23 van verordening nr. 44/2001 betreft, beklemtoon ik dat deze bepaling de mogelijkheid biedt om andere gerechten als bevoegd aan te wijzen dan die welke in beginsel op grond van de bepalingen van deze verordening(43) bevoegd zouden zijn. Aangezien het bij een dergelijke op de partijwil gebaseerde prorogatie van rechtsmacht om een uitzondering gaat(44), dient artikel 23 strikt te worden uitgelegd, zoals ook het Hof steeds heeft verklaard(45). Het Hof heeft ook meer in het algemeen geoordeeld dat de bevoegdheidsregels die van de algemene regels afwijken, niet aldus mogen worden uitgelegd dat zij ook gelden buiten de door verordening nr. 44/2001 uitdrukkelijk voorziene gevallen.(46) Ik leid daaruit af dat forumkeuzebedingen enkel in de in verordening nr. 44/2001 voorziene en door de rechtspraak van het Hof afgebakende gevallen zouden mogen doorwerken jegens derden. Dit betekent dat een dergelijk beding een derde slechts kan binden indien is aangetoond dat deze daarmee heeft ingestemd conform de voorwaarden van genoemd artikel.
4. Afwijkende uitlegging op basis van eerdere arresten van het Hof
52. Hoewel de verwijzingsbeslissing op dit punt zwijgt, blijkt uit de opmerkingen van Refcomp dat deze onderneming de door haar opgeworpen exceptie van onbevoegdheid hoofdzakelijk baseert op een reeks arresten van het Hof op het gebied van zeevervoerovereenkomsten. Daarin heeft het Hof erkend dat een forumkeuzebeding in een cognossement dat is opgesteld tussen de vervoerder en de afzender, en vervolgens door de afzender is overgedragen aan de derde-houder, ook van toepassing kan zijn in de betrekking tussen de vervoerder en de derde-houder, zonder dat behoeft te worden nagegaan of die derde-houder met het beding heeft ingestemd, wanneer deze volgens het nationale recht dat als toepasselijk is aangewezen door de conflictregels die van kracht zijn in de lidstaat van het aangezochte forum, de afzender in diens rechten en verplichtingen is opgevolgd.(47) Refcomp alsook de Duitse en de Spaanse regering leiden daaruit af dat er een algemene regel bestaat volgens welke voor de overdraagbaarheid van een forumkeuzebeding bepalend is of er sprake is van opvolging in de rechten en verplichtingen waarop het beding betrekking heeft.
53. Evenals Axa Corporate, Emerson, de Franse regering en de Commissie meen ik daarentegen dat de in die arresten gegeven antwoorden niet zonder meer kunnen worden getransponeerd naar de onderhavige zaak. Wederom gelet op het uitzonderingskarakter van de op forumkeuze gebaseerde rechterlijke bevoegdheid en op de restrictieve benadering die moet worden gevolgd bij het bepalen van de draagwijdte van de bepalingen van artikel 23 van verordening nr. 44/2001(48), kan de betrokken rechtspraak in mijn ogen niet worden geacht te gelden voor andere gebieden dan het specifieke gebied waarop zij betrekking heeft, namelijk cognossementen. Wij mogen niet uit het oog verliezen dat het hoofdgeding betrekking heeft op een rechtstreekse aansprakelijkheidsvordering in het kader van een keten van verkoopovereenkomsten waarbij de eigendom van een zaak van de ene op de andere verkrijger is overgegaan, en dat het daarin dus niet gaat om een op een cognossement gebaseerde driepartijenverhouding, die een heel specifiek rechtskarakter heeft.
54. Een cognossement is immers een door een zeevervoerder aan een afzender van goederen – de „inlader” – afgegeven document waarin eerstgenoemde verklaart de betrokken lading te hebben ontvangen, en zich ertoe verbindt deze lading op vertoon van dit document uit te leveren. Het cognossement vermeldt onder meer de belangrijkste voorwaarden van de tussen die partijen gesloten vervoerovereenkomst, waaronder een eventuele forumkeuze. In het merendeel van de rechtsstelsels van de lidstaten, die op dit punt overeenstemmen, is het cognossement ook een verhandelbare en endosseerbare titel, wat de eigenaar de mogelijkheid geeft de goederen tijdens het vervoer over te dragen aan een derde, die als houder van het cognossement de ontvanger van de goederen wordt en treedt in alle rechten en verplichtingen van de afzender jegens de vervoerder. Het komt mij voor dat de houder van de geëndosseerde titel, hoewel hij ten opzichte van de oorspronkelijke vervoerovereenkomst, die hij niet heeft gesloten, de hoedanigheid van derde heeft, wordt geacht met de wezenlijke inhoud van deze overeenkomst, met name een forumkeuzebeding, te hebben ingestemd, voor zover volgens het toepasselijke nationale recht de rechten en verplichtingen van de afzender op hem zijn overgegaan.
55. Daarentegen heeft in het kader van een keten van verkoopovereenkomsten de verkrijging van een zaak niet tot gevolg dat alle rechten en verplichtingen van een der partijen bij de overeenkomst op een derde overgaan in die zin, dat deze de plaats van die partij inneemt. In tegenstelling tot de derde-cognossementshouder volgt de latere verkrijger, die een aparte overeenkomst heeft gesloten, niet werkelijk in de oorspronkelijke rechtsbetrekking op, ook al heeft hij in sommige nationale rechtsstelsels, zoals het Franse, de mogelijkheid rechtstreeks een aansprakelijkheidsvordering in te stellen tegen de fabrikant. Aangezien de latere verkrijger ten opzichte van de overeenkomst waarin het forumkeuzebeding is opgenomen, de hoedanigheid van derde behoudt, ben ik van mening dat het aangezochte gerecht dient na te gaan of hij conform de voorwaarden van verordening nr. 44/2001 geldig met deze forumkeuze van de fabrikant heeft kunnen instemmen.
56. Gelet op een en ander ben ik van mening dat op de eerste prejudiciële vraag moet worden geantwoord dat artikel 23 van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd, dat een onder dit artikel vallend forumkeuzebeding dat is overeengekomen tussen de fabrikant en een van de verkrijgers van een zaak, niet doorwerkt jegens de latere verkrijger van die zaak, die geen partij is bij de overeenkomst waarin het beding is opgenomen, noch jegens de verzekeraar die in de rechten van de latere verkrijger is gesubrogeerd(49), tenzij is aangetoond dat deze laatste conform de voorwaarden van genoemd artikel met het beding heeft ingestemd.
57. De materiële regel die ik het Hof aldus in overweging geef te formuleren, zou in overeenstemming zijn met het in het merendeel van de nationale rechtsstelsels geldende beginsel van de relatieve werking van overeenkomsten. Deze materiële regel zou bovendien als voordeel hebben dat hij in de lijn ligt van de lopende onderhandelingen over de herziening van verordening nr. 44/2001 – waaraan ik hiervoor reeds heb gerefereerd –, die onder meer betrekking hebben op artikel 23.(50)
58. Gelet op dit ontkennende antwoord behoeft naar mijn mening niet verder te worden ingegaan op het tweede gedeelte van de eerste prejudiciële vraag, waarmee het Hof subsidiair wordt verzocht aan te geven onder welke voorwaarden een forumkeuzebeding in het geval van een keten van overeenkomsten automatisch zou kunnen doorwerken jegens een derde. Zoals gezegd, is volgens mij namelijk voor de vraag of een dergelijk beding aan die persoon kan worden tegengeworpen, doorslaggevend of deze al dan niet naar behoren met het beding heeft ingestemd.
C – Eventuele invloed van het niet-contractuele karakter van de rechtstreekse vordering van de latere verkrijger tegen de fabrikant
59. De tweede prejudiciële vraag gaat over de eventuele betekenis van het door het Hof in meergenoemd arrest Handte ingenomen standpunt voor de rechtsgevolgen van een forumkeuzebeding in omstandigheden als die in het hoofdgeding. Hoewel de verwijzingsbeslissing niet preciseert hoe deze problematiek zich verhoudt tot de voorgaande, valt volgens mij uit de formulering van de tweede vraag(51) af te leiden dat deze vraag vooral wordt gesteld voor het geval dat de eerste vraag, anders dan ik in overweging geef, bevestigend zou worden beantwoord.
60. Volgens genoemd arrest(52) is de in artikel 5, punt 1, Executieverdrag – het equivalent van artikel 5, punt 1, van verordening nr. 44/2001 – opgenomen bijzondere bevoegdheidsregel voor „verbintenissen uit overeenkomst” niet van toepassing op de vordering die de latere verkrijger van een zaak tegen de fabrikant ervan instelt wegens gebreken van die zaak of ongeschiktheid ervan voor het doel waarvoor zij is bestemd. Hieruit volgt a contrario dat een dergelijke vordering een vordering uit „onrechtmatige daad” is in de zin van artikel 5, punt 3, van de ene of de andere regeling(53), ter zake waarvan bevoegd is het gerecht van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan.
61. Volgens de Commissie houdt de problematiek inzake de doorwerking van een forumkeuzebeding ten laste van een derde nauw verband met die betreffende het rechtskarakter van de relatie tussen deze derde en een van de partijen bij de overeenkomst waarin het beding is opgenomen. Haars inziens impliceert het door het Hof in het arrest Handte in aanmerking genomen ontbreken van een contractuele band tussen de latere verkrijger en de fabrikant, dat dit beding niet tussen deze partijen kan zijn „overeengekomen” in de zin van artikel 23, lid 1, van verordening nr. 44/2001. Ook volgens Emerson brengt het feit dat het Hof de vordering van de latere verkrijger tegen de fabrikant als een vordering uit onrechtmatige daad heeft gekwalificeerd, noodzakelijkerwijs mee dat een dergelijk beding niet aan de latere verkrijger kan worden tegengeworpen.
62. De Franse regering is daarentegen van mening dat die teneur van het arrest Handte niet aan de toepassing van artikel 23 van verordening nr. 44/2001 in de weg staat. Ook Refcomp en de Duitse en de Spaanse regering stellen zich op het standpunt dat de vraag of de rechtstreekse vordering van de latere verkrijger een contractueel dan wel niet-contractueel karakter heeft, juridisch losstaat van de vraag welke werking een forumkeuzebeding tegenover deze latere verkrijger heeft.
63. Ikzelf ben van mening dat de tweede prejudiciële vraag geen beantwoording behoeft. Ik meen namelijk dat de in het arrest Handte aan het begrip „verbintenissen uit overeenkomst” in de zin van artikel 5, punt 1, van verordening nr. 44/2001 gegeven uitlegging niet rechtstreeks van invloed is op de uitlegging van artikel 23 van deze verordening. Eerstgenoemde bepaling bevat namelijk bijzondere bevoegdheidsregels voor contractuele verbintenissen, maar zegt niets over de rechtsgevolgen die een in een overeenkomst opgenomen forumkeuzebeding zou kunnen hebben voor derden. Het in casu aan de verwijzende rechter voorgelegde geschil betreft echter uitsluitend deze laatste problematiek, waarover het Hof zich in het arrest Handte niet heeft uitgelaten, en de motivering van dat arrest rechtvaardigt ook op geen enkele wijze de conclusie dat de daarin gevolgde redenering eveneens in het kader van de onderhavige zaak geldt dan wel hierop naar analogie kan worden toegepast.
64. Mocht het Hof het niettemin zinvol achten de gestelde vraag te beantwoorden, dan zou het in mijn ogen niet erg logisch zijn om
– enerzijds in overeenstemming met het arrest Handte te oordelen dat de vordering die in het kader van een keten van overeenkomsten door de latere verkrijger van een zaak tegen de fabrikant wordt ingesteld, volgens het recht van de Unie geen vordering uit overeenkomst is omdat er geen sprake is van een tussen die twee partijen vrijwillig aangegane verbintenis(54),
– en anderzijds het standpunt in te nemen dat een in het kader van een contractuele rechtsbetrekking tot stand gekomen forumkeuzebeding door een fabrikant aan een latere verkrijger kan worden tegengeworpen op de enkele grond dat dit beding in een dergelijke keten als een bijzaak mee is overgegaan op de opvolgende verkrijgers, terwijl ingevolge genoemd arrest tegen de fabrikant zelf een vordering uit onrechtmatige daad zou moeten worden ingesteld.
65. Ik moet toegeven dat het samenspel van de bevoegdheidsregels van verordening nr. 44/2001 en de in het hoofdgeding aangevoerde materiële nationale rechtsregels in casu tot een wat paradoxale situatie kan leiden. Nu de betrokken fabrikant zijn forumkeuze volgens de door mij voorgestane uitlegging van artikel 23 van genoemde verordening niet kan tegenwerpen aan de latere verkrijger die daarmee niet heeft ingestemd, zal die fabrikant zich moeten verdedigen voor het gerecht van een andere lidstaat dan zijn woonstaat, dat overeenkomstig het arrest Handte zijn bevoegdheid ontleent aan de in de verordening opgenomen bevoegdheidsregels ter zake van onrechtmatige daad, en niet aan die ter zake van verbintenissen uit overeenkomst, terwijl hij zich zal moeten verzetten tegen een beroep dat naar Frans recht in wezen ertoe strekt zijn contractuele aansprakelijkheid en niet zijn aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad in geding te brengen.
V – Conclusie
66. Gelet op een en ander geef ik het Hof in overweging om de prejudiciële vragen van de Cour de cassation te beantwoorden als volgt:
„Artikel 23 van verordening (EG) nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken moet aldus worden uitgelegd, dat een forumkeuzebeding in een tussen de fabrikant en de eerste verkrijger van een zaak gesloten verkoopovereenkomst die onderdeel is van een keten van overeenkomsten die ondertekend zijn door in verschillende lidstaten gevestigde partijen, niet aan de latere verkrijger van die zaak kan worden tegengeworpen, noch aan de verzekeraar die in diens rechten is gesubrogeerd, tenzij is aangetoond dat deze derde daadwerkelijk met het beding heeft ingestemd conform de in genoemd artikel geformuleerde voorwaarden.”