Υπόθεση T-348/14

Oleksandr Viktorovych Yanukovych

κατά

Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης

«Κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας – Περιοριστικά μέτρα λόγω της κατάστασης στην Ουκρανία – Δέσμευση κεφαλαίων – Κατάλογος των προσώπων, οντοτήτων και φορέων επί των οποίων εφαρμόζεται η δέσμευση κεφαλαίων και οικονομικών πόρων – Εγγραφή του ονόματος του προσφεύγοντος – Υποχρέωση αιτιολόγησης – Νομική βάση – Δικαιώματα άμυνας – Δικαίωμα αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας – Κατάχρηση εξουσίας – Μη τήρηση των κριτηρίων εγγραφής στον κατάλογο – Πρόδηλη πλάνη εκτίμησης – Δικαίωμα της ιδιοκτησίας»

Περίληψη – Απόφαση του Γενικού Δικαστηρίου (ένατο πενταμελές τμήμα)
της 15ης Σεπτεμβρίου 2016

1.      Ευρωπαϊκή Ένωση – Δικαστικός έλεγχος της νομιμότητας των πράξεων των θεσμικών οργάνων – Περιοριστικά μέτρα λόγω της κατάστασης στην Ουκρανία – Έκταση του ελέγχου – Απόδειξη του βασίμου του μέτρου – Υποχρέωση της αρμόδιας αρχής της Ένωσης να αποδείξει, σε περίπτωση αμφισβήτησης, το βάσιμο των λόγων που ελήφθησαν υπόψη κατά των οικείων προσώπων ή οντοτήτων

(Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 47· απόφαση 2014/119/ΚΕΠΠΑ του Συμβουλίου· κανονισμός 208/2014 του Συμβουλίου)

2.      Κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας – Περιοριστικά μέτρα κατά ορισμένων προσώπων και οντοτήτων λόγω της κατάστασης στην Ουκρανία – Απόφαση δέσμευσης κεφαλαίων – Δικαστικός έλεγχος της νομιμότητας – Περιεχόμενο – Διάταξη γενικής ισχύος σχετική με ατομικό περιοριστικό μέτρο – Δεκτική ελέγχου μέσω ένστασης έλλειψης νομιμότητας

(Άρθρο 29 ΣΕΕ· άρθρα 275, εδ. 2, ΣΛΕΕ και 277 ΣΛΕΕ· απόφαση 2014/119/ΚΕΠΠΑ του Συμβουλίου, άρθρο 1 § 1, όπως τροποποιήθηκε με την απόφαση 2015/143/ΚΕΠΠΑ)

3.       Ένδικη διαδικασία – Πράξεις που καταργούν και αντικαθιστούν τις προσβαλλόμενες κατά τη διάρκεια της δίκης – Αίτημα προσαρμογής των ακυρωτικών αιτημάτων υποβληθέν κατά τη διάρκεια της δίκης – Πράξη που δεν αφορά άμεσα και ατομικά τον προσφεύγοντα – Απαράδεκτο

(Κανονισμός 208/2014 του Συμβουλίου, όπως τροποποιήθηκε με τον κανονισμό 2015/138)

4.      Κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας – Περιοριστικά μέτρα λόγω της κατάστασης στην Ουκρανία – Απόφαση δέσμευσης κεφαλαίων – Δικαιώματα άμυνας – Γνωστοποίηση των επιβαρυντικών στοιχείων – Μεταγενέστερη απόφαση που διατηρεί το όνομα του προσφεύγοντος στον κατάλογο των προσώπων τα οποία αφορούν τα μέτρα αυτά – Οικεία απόφαση στηριζόμενη σε νέα στοιχεία τα οποία δεν περιλαμβάνονταν στην αρχική – Προσβολή των δικαιωμάτων άμυνας και του δικαιώματος αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας – Δεν συντρέχει

(Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρα 41 § 2, στοιχείο αʹ, και 47· απόφαση 2014/119/ΚΕΠΠΑ του Συμβουλίου, όπως τροποποιήθηκε με τις αποφάσεις 2015/143/ΚΕΠΠΑ και 2015/364/ΚΕΠΠΑ· κανονισμός 208/2014 του Συμβουλίου, όπως τροποποιήθηκε με τους κανονισμούς 2015/138 και 2015/357)

5.      Πράξεις των οργάνων – Αιτιολογία – Υποχρέωση αιτιολόγησης – Περιεχόμενο – Περιοριστικά μέτρα κατά ορισμένων προσώπων και οντοτήτων λόγω της κατάστασης στην Ουκρανία – Δέσμευση των κεφαλαίων προσώπων που ενέχονται σε πράξεις υπεξαίρεσης κρατικών κεφαλαίων – Απόφαση εντασσόμενη σε πλαίσιο το οποίο είναι γνωστό στον ενδιαφερόμενο και του παρέχει τη δυνατότητα να κατανοήσει το περιεχόμενο του εις βάρος του ληφθέντος μέτρου – Επιτρέπεται η συνοπτική αιτιολογία – Όρια – Η αιτιολογία δεν μπορεί να συνίσταται σε γενική και στερεότυπη διατύπωση

(Άρθρο 296 ΣΛΕΕ· Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 41 § 2, στοιχείο γʹ· απόφαση 2014/119/ΚΕΠΠΑ του Συμβουλίου, όπως τροποποιήθηκε με τις αποφάσεις 2015/143/ΚΕΠΠΑ και 2015/364/ΚΕΠΠΑ· κανονισμός 208/2014 του Συμβουλίου, όπως τροποποιήθηκε με τους κανονισμούς 2015/138 και 2015/357)

6.      Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης – Αξίες και στόχοι της Ένωσης – Αξίες – Σεβασμός του κράτους δικαίου – Κράτος δικαίου – Έννοια

(Άρθρα 2 ΣΕΕ και 49 ΣΕΕ)

7.      Κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας – Περιοριστικά μέτρα κατά ορισμένων προσώπων και οντοτήτων λόγω της κατάστασης στην Ουκρανία – Δέσμευση των κεφαλαίων προσώπων υπεύθυνων για υπεξαίρεση ουκρανικών κρατικών κεφαλαίων – Υπεξαίρεση κρατικών κεφαλαίων – Έννοια – Πράξεις υπεξαίρεσης κεφαλαίων ή περιουσιακών στοιχείων ικανές να υπονομεύσουν τα θεσμικά και δικαιικά θεμέλια της Ουκρανίας και το κράτος δικαίου στη χώρα αυτή – Ερμηνεία σύμφωνη με τους σκοπούς της Συνθήκης ΕΕ

(Απόφαση 2014/119/ΚΕΠΠΑ του Συμβουλίου, άρθρο 1 § 1, στοιχείο αʹ, όπως τροποποιήθηκε με την απόφαση 2015/143/ΚΕΠΠΑ)

8.      Προσφυγή ακυρώσεως – Λόγοι – Κατάχρηση εξουσίας – Έννοια

9.      Κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας – Περιοριστικά μέτρα κατά ορισμένων προσώπων και οντοτήτων λόγω της κατάστασης στην Ουκρανία – Δέσμευση των κεφαλαίων προσώπων που ενέχονται σε πράξεις υπεξαίρεσης κρατικών κεφαλαίων – Περιορισμός του δικαιώματος ιδιοκτησίας – Παραβίαση της αρχής της αναλογικότητας – Δεν συντρέχει

(Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 17· απόφαση 2014/119/ΚΕΠΠΑ του Συμβουλίου, όπως τροποποιήθηκε με τις αποφάσεις 2015/143/ΚΕΠΠΑ και 2015/364/ΚΕΠΠΑ· κανονισμός 208/2014 του Συμβουλίου, όπως τροποποιήθηκε με τους κανονισμούς 2015/138 και 2015/357)

1.      Μολονότι το Συμβούλιο διαθέτει ευρεία διακριτική ευχέρεια ως προς τα γενικά κριτήρια που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τη λήψη περιοριστικών μέτρων, η αποτελεσματικότητα του δικαστικού ελέγχου που κατοχυρώνει το άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιβάλλει, στο πλαίσιο του ελέγχου της νομιμότητας των λόγων στους οποίους στηρίζεται η απόφαση περί εγγραφής ή διατήρησης του ονόματος συγκεκριμένου προσώπου στον κατάλογο των προσώπων που υπόκεινται σε περιοριστικά μέτρα, ο δικαστής της Ένωσης να βεβαιώνεται ότι η εν λόγω απόφαση, η οποία έχει ατομικό χαρακτήρα για το πρόσωπο αυτό, στηρίζεται σε αρκούντως στέρεα πραγματική βάση. Τούτο προϋποθέτει έλεγχο των πραγματικών περιστατικών που παρατίθενται στην αιτιολογία της εν λόγω απόφασης, ούτως ώστε, κατά τον δικαστικό έλεγχο, να μην εκτιμάται απλώς η αφηρημένη πιθανολόγηση των προβαλλομένων λόγων, αλλά να εξετάζεται εάν οι λόγοι αυτοί ή, τουλάχιστον, ένας εξ αυτών που θεωρείται επαρκής για να στηρίξει την εν λόγω απόφαση, είναι τεκμηριωμένοι κατά τρόπο αρκούντως ακριβή και συγκεκριμένο.

Συναφώς, η κίνηση ένδικης διαδικασίας κατά την έννοια του εθνικού Κώδικα Ποινικής Δικονομίας συνιστά στοιχείο δυνάμενο να ληφθεί υπόψη από το Συμβούλιο προκειμένου να αποδειχθεί η τέλεση πράξεων που δικαιολογούν τη λήψη περιοριστικών μέτρων στο επίπεδο της Ένωσης και να εκτιμηθεί η αναγκαιότητα λήψης τέτοιων μέτρων ώστε να εξασφαλιστούν τα αποτελέσματα των ενεργειών των εθνικών αρχών. Εντούτοις, γεγονός παραμένει ότι η λήψη περιοριστικών μέτρων εμπίπτει στην αρμοδιότητα του Συμβουλίου, το οποίο αποφασίζει κατά τρόπο αυτόνομο κατά πόσον είναι αναγκαία και σκόπιμη η λήψη τέτοιων μέτρων, υπό το πρίσμα των σκοπών της κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας, ανεξαρτήτως σχετικού αιτήματος των αρχών του ενδιαφερόμενου τρίτου κράτους και ανεξαρτήτως οποιασδήποτε άλλης ρύθμισης των αρχών αυτών σε εθνικό επίπεδο, υπό τον όρο ότι το θεσμικό αυτό όργανο στηρίζεται σε στέρεα πραγματική βάση.

Εξάλλου, στην αρμόδια αρχή της Ένωσης εναπόκειται, σε περίπτωση αμφισβήτησης, να αποδείξει το βάσιμο της αιτιολογίας που ελήφθη υπόψη κατά του οικείου προσώπου, και όχι στο πρόσωπο αυτό να προσκομίσει την αντίθετη απόδειξη του αβασίμου της αιτιολογίας αυτής.

(βλ. σκέψεις 41, 49, 107, 147, 148)

2.      Βλ. το κείμενο της απόφασης.

(βλ. σκέψεις 57, 59)

3.      Βλ. το κείμενο της απόφασης.

(βλ. σκέψεις 61, 62)

4.      Ο σεβασμός των δικαιωμάτων άμυνας, όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 41, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο οποίος, δυνάμει της Συνθήκης ΕΕ, έχει το ίδιο νομικό κύρος με τις Συνθήκες, περιλαμβάνει το δικαίωμα ακρόασης και το δικαίωμα πρόσβασης στον φάκελο, ενώ το δικαίωμα αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 47 του εν λόγω Χάρτη, επιβάλλει να είναι ο ενδιαφερόμενος σε θέση να γνωρίζει τους λόγους στους οποίους στηρίζεται η απόφαση που τον αφορά. Επομένως, στο πλαίσιο έκδοσης απόφασης με την οποία διατηρείται η εγγραφή του ονόματος προσώπου, οντότητας ή φορέα σε κατάλογο προσώπων, οντοτήτων και φορέων επί των οποίων εφαρμόζονται περιοριστικά μέτρα, το Συμβούλιο πρέπει να σεβαστεί το δικαίωμα προηγούμενης ακρόασης του εν λόγω προσώπου, οντότητας ή οργανισμού όταν, με την απόφαση περί διατήρησης της εγγραφής στον κατάλογο, λαμβάνει υπόψη εις βάρος του νέα στοιχεία, δηλαδή στοιχεία μη περιλαμβανόμενα στην αρχική απόφαση περί εγγραφής στον οικείο κατάλογο.

Όταν όμως ο προσφεύγων είχε πρόσβαση στα πληροφοριακά και αποδεικτικά στοιχεία βάσει των οποίων το Συμβούλιο δικαιολόγησε τη διατήρηση των εις βάρος του περιοριστικών μέτρων και μπόρεσε να υποβάλει εγκαίρως σχετικές παρατηρήσεις, δεν μπορεί να συναχθεί προσβολή των δικαιωμάτων άμυνας καθώς και του δικαιώματος αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας του προσφεύγοντος.

(βλ. σκέψεις 68, 69, 72, 74)

5.      Βλ. το κείμενο της απόφασης.

(βλ. σκέψεις 78-84)

6.      Ο σεβασμός του κράτους δικαίου αποτελεί μια εκ των πρωταρχικών αξιών στις οποίες στηρίζεται η Ένωση, όπως προκύπτει από το άρθρο 2 ΣΕΕ, καθώς και από τα προοίμια της Συνθήκης ΕΕ και του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εκτός αυτού, ο σεβασμός του κράτους δικαίου συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση για την προσχώρηση στην Ένωση, δυνάμει του άρθρου 49 ΣΕΕ. Η έννοια του κράτους δικαίου κατοχυρώνεται επίσης, με την εναλλακτική έκφραση «υπεροχή του δικαίου», στο προοίμιο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Η νομολογία του Δικαστηρίου και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, καθώς και οι εργασίες του Συμβουλίου της Ευρώπης, διά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη Δημοκρατία μέσω της Νομοθεσίας, παρέχουν μη εξαντλητικό κατάλογο των αρχών και των κανόνων που δύνανται να εμπίπτουν στην έννοια του κράτους δικαίου. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αρχές της νομιμότητας, της ασφάλειας δικαίου και της απαγόρευσης της αυθαιρεσίας της εκτελεστικής εξουσίας, των ανεξάρτητων και αμερόληπτων δικαστηρίων, του δικαστικού ελέγχου –περιλαμβανόμενου του σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων–, και της ισότητας ενώπιον του νόμου. Επιπλέον, στο πλαίσιο της εξωτερικής δράσης της Ένωσης, ορισμένες νομικές πράξεις, όπως ο κανονισμός 1638/2006, για τον καθορισμό γενικών διατάξεων σχετικά με τη θέσπιση ευρωπαϊκού μηχανισμού γειτονίας και εταιρικής σχέσης, συγκαταλέγουν, μεταξύ άλλων, την καταπολέμηση της διαφθοράς στις αρχές που εμπίπτουν στην έννοια του κράτους δικαίου.

(βλ. σκέψεις 98, 99)

7.      Μολονότι δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι ορισμένες συμπεριφορές σχετικές με πράξεις υπεξαίρεσης κρατικών κεφαλαίων ενδέχεται να υπονομεύσουν το κράτος δικαίου, εντούτοις δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι κάθε πράξη υπεξαίρεσης κρατικών κεφαλαίων, διαπραχθείσα σε τρίτο κράτος, δικαιολογεί παρέμβαση της Ένωσης στο πλαίσιο άσκησης των αρμοδιοτήτων της στον τομέα της κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας, με σκοπό την παγίωση και την υποστήριξη του κράτους δικαίου στη χώρα αυτή. Προκειμένου να αποδειχθεί ότι η υπεξαίρεση κρατικών κεφαλαίων δύναται να δικαιολογήσει δράση της Ένωσης στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής προς επίτευξη του σκοπού εδραίωσης και υποστήριξης του κράτους δικαίου, απαιτείται τουλάχιστον τα αμφισβητούμενα πραγματικά περιστατικά να είναι ικανά να υπονομεύσουν τα θεσμικά και δικαιικά θεμέλια του οικείου κράτους.

Όσον αφορά ένα κριτήριο εγγραφής όπως το προβλεπόμενο στο άρθρο 1, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, της απόφασης 2014/119/ΚΕΠΠΑ, σχετικά με περιοριστικά μέτρα κατά ορισμένων προσώπων, οντοτήτων και φορέων εν όψει της κατάστασης στην Ουκρανία, όπως τροποποιήθηκε με την απόφαση 2015/143/ΚΕΠΠΑ, που αφορά μεταξύ άλλων πρόσωπα τα οποία έχουν ταυτοποιηθεί ως υπεύθυνα για την υπεξαίρεση ουκρανικών κρατικών κεφαλαίων, το κριτήριο αυτό δύναται να θεωρηθεί ότι συνάδει με την έννομη τάξη της Ένωσης μόνο στο μέτρο που μπορεί να προσλάβει έννοια σύμφωνη με τις επιταγές των ιεραρχικά ανώτερων κανόνων την τήρηση των οποίων επιβάλλει η εν λόγω έννομη τάξη, και πιο συγκεκριμένα με τον σκοπό της παγίωσης και υποστήριξης του κράτους δικαίου στην Ουκρανία. Επιπλέον, η ερμηνεία αυτή καθιστά εφικτό τον σεβασμό του ευρέος περιθωρίου εκτίμησης που διαθέτει το Συμβούλιο κατά τον καθορισμό των γενικών κριτηρίων εγγραφής, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα έλεγχο –καταρχήν πλήρη– της νομιμότητας των πράξεων της Ένωσης υπό το πρίσμα των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ως εκ τούτου, το εν λόγω κριτήριο πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι δεν αφορά κατά τρόπο αφηρημένο κάθε πράξη υπεξαίρεσης κρατικών κεφαλαίων, αλλά κυρίως πράξεις υπεξαίρεσης κεφαλαίων ή περιουσιακών στοιχείων οι οποίες, λαμβανομένου υπόψη του ποσού ή του είδους των υπεξαιρεθέντων κεφαλαίων ή περιουσιακών στοιχείων ή ακόμα του πλαισίου εντός του οποίου διεπράχθησαν τα αδικήματα αυτά, είναι τουλάχιστον ικανές να υπονομεύσουν τα θεσμικά και δικαιικά θεμέλια της Ουκρανίας, ειδικότερα δε τις αρχές της νομιμότητας, της απαγόρευσης της αυθαιρεσίας της εκτελεστικής εξουσίας, του αποτελεσματικού δικαστικού ελέγχου και της ισότητας ενώπιον του νόμου, και, σε τελική ανάλυση, να υπονομεύσουν το κράτος δικαίου στη χώρα αυτή. Υπό την έννοια αυτή, το κριτήριο εγγραφής είναι σύμφωνο και ανάλογο με τους σχετικούς σκοπούς της Συνθήκης ΕΕ.

(βλ. σκέψεις 100-102)

8.      Βλ. το κείμενο της απόφασης.

(βλ. σκέψη 123)

9.      Βλ. το κείμενο της απόφασης.

(βλ. σκέψεις 164-169)