WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 17 kwietnia 2018 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Transport – Wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów – Rozporządzenie (WE) nr 261/2004 – Artykuł 5 ust. 3 – Artykuł 7 ust. 1 – Prawo do odszkodowania – Zwolnienie – Pojęcie „nadzwyczajnych okoliczności” – „Dziki strajk”
W sprawach połączonych C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑254/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17 i od C‑290/17 do C‑292/17
mających za przedmiot wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym na podstawie art. 267 TFUE, złożone, po pierwsze, przez Amtsgericht Hannover (sąd rejonowy w Hanowerze, Niemcy) na mocy postanowień z dnia 6 kwietnia 2017 r. (sprawy C‑195/17 i od C‑197/17 do C‑203/17) i z dnia 19 kwietnia 2017 r. (sprawy C‑226/17 i C‑228/17), a także z dnia 11 maja 2017 r. (sprawy C‑254/17, C‑275/17, C‑278/17 i C‑281/17), z dnia 12 maja 2017 r. (sprawy C‑274/17, C‑279/17, C‑280/17 i od C‑282/17 do C‑286/17), z dnia 16 maja 2017 r. (sprawa C‑291/17) oraz z dnia 17 maja 2017 r. (sprawa C‑290/17), które wpłynęły do Trybunału w dniu 13 kwietnia 2017 r. (sprawy C‑195/17 i od C‑197/17 do C‑203/17) i w dniu 28 kwietnia 2017 r. (sprawy C‑226/17 i C‑228/17), a także w dniu 15 maja 2017 r. (sprawa C‑254/17), w dniu 18 maja 2017 r. (sprawy C‑274/17, C‑275/17 oraz od C‑278/17 do C‑286/17) i w dniu 22 maja 2017 r. (sprawy C‑290/17 i C‑291/17), i po drugie, przez Amtsgericht Düsseldorf (sąd rejonowy w Düsseldorfie, Niemcy) postanowieniem z dnia 16 maja 2017 r. (sprawa C‑292/17), które wpłynęło do Trybunału w dniu 22 maja 2017 r., w postępowaniach:
Helga Krüsemann i in. (C‑195/17),
Thomas Neufeldt i in. (C‑197/17),
Ivan Wallmann (C‑198/17),
Rita Hoffmeyer (C‑199/17),
Rudolf Meyer (C‑199/17),
Susanne de Winder (C‑200/17),
Holger Schlosser (C‑201/17),
Nicole Schlossera(C‑201/17),
Peter Rebbe i in. (C‑202/17),
Eberhard Schmeer (C‑203/17),
Brigitte Wittmann (C‑226/17),
Reinhard Wittmann (C‑228/17),
Regina Lorenz (C‑254/17),
Prisca Sprecher (C‑254/17),
Margarethe Yüce i in. (C‑274/17),
Friedemann Schoen (C‑275/17),
Brigitta Schoen (C‑275/17),
Susanne Meyer i in. (C‑278/17),
Thomas Kiehl (C‑279/17),
Ralph Eßer (C‑280/17),
Thomas Schmidt (C‑281/17),
Werner Ansorge (C‑282/17),
Herbert Blesgen (C‑283/17),
Simone Künnecke i in. (C‑284/17),
Marta Gentile (C‑285/17),
Marcel Gentile (C‑285/17),
Gabriele Ossenbeck (C‑286/17),
Angelina Fell i in. (C‑290/17),
Helga Jordan-Grompe i in. (C‑291/17),
EUflight.de GmbH (C‑292/17)
przeciwko
TUIfly GmbH,
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
w składzie: L. Bay Larsen, prezes izby, J. Malenovský, M. Safjan, D. Šváby (sprawozdawca) i M. Vilaras, sędziowie,
rzecznik generalny: E. Tanchev,
sekretarz: R. Schiano, administrator,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu T. Neufeldta i in. oraz E. Schmeera przez P. Degotta, Rechtsanwalt,
– w imieniu I. Wallmanna przez M. Kleinmanna, Rechtsanwalt,
– w imieniu H. i N. Schlosserów, R. Lorenz, P. Sprecher, F. i B. Schoenów oraz EUflight.de GmbH przez H. Deussena oraz M. Diekmanna, Rechtsanwälte,
– w imieniu B. Wittmann przez R. Weista, Rechtsanwalt,
– w imieniu R. Wittmanna przez M. Michela, Rechtsanwalt,
– w imieniu R. Eßera osobiście,
– w imieniu W. Ansorge’a oraz H. Blesgena przez J. Lucar‑Jung, Rechtsanwältin,
– w imieniu S. Künnecke i in. przez C. Stedinga, Rechtsanwalt,
– w imieniu TUIfly GmbH przez P. Kauffmanna oraz K. Witta, Rechtsanwälte,
– w imieniu rządu niemieckiego przez T. Henzego, M. Hellmanna oraz M. Kalla, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu francuskiego przez E. de Moustier oraz I. Cohen, działające w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu polskiego przez B. Majczynę, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez K.P. Wojcika, K. Simonssona oraz N. Yerrell, działających w charakterze pełnomocników,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 25 stycznia 2018 r.,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 12 kwietnia 2018 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni art. 5 ust. 3 rozporządzenia (WE) nr 261/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. ustanawiającego wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów, uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 295/91 (Dz.U. 2004, L 46, s. 1).
2 Wnioski te zostały przedłożone w ramach sporów między pasażerami a TUIfly GmbH, przewoźnikiem lotniczym, w przedmiocie odmowy wypłaty przez tego przewoźnika odszkodowania na rzecz pasażerów, których loty zostały istotnie opóźnione lub odwołane.
Ramy prawne
3 Motywy 1, 4, 14 i 15 rozporządzenia nr 261/2004 przewidują:
„(1) Działanie [Unii] w dziedzinie transportu lotniczego powinno mieć na celu, między innymi, zapewnienie wysokiego poziomu ochrony pasażerów. Ponadto, powinno się w pełni zwracać uwagę na ogólne wymogi ochrony konsumentów.
[…]
(4) [Unia] powinna podnieść standardy ochrony ustalone przez [rozporządzenie Rady (EWG) nr 295/91 z dnia 4 lutego 1991 r. ustanawiające wspólne zasady systemu odszkodowań dla pasażerów, którym odmówiono przyjęcia na pokład w regularnych przewozach lotniczych (Dz.U. 1991, L 36, s. 5)], zarówno poprzez wzmocnienie praw pasażerów, jak i zapewnienie przewoźnikom lotniczym działalności w ujednoliconych warunkach na zliberalizowanym rynku.
[…]
(14) Podobnie jak w konwencji [o ujednoliceniu niektórych zasad dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego, zawartej w Montrealu w dniu 28 maja 1999 r. i zatwierdzonej w imieniu Wspólnoty Europejskiej decyzją Rady 2001/539/WE z dnia 5 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001, L 194, s. 38)], zobowiązania przewoźników lotniczych powinny być ograniczone lub ich odpowiedzialność wyłączona, w przypadku gdy zdarzenie jest spowodowane zaistnieniem nadzwyczajnych okoliczności, których nie można było uniknąć pomimo podjęcia wszelkich racjonalnych środków. Okoliczności te mogą, w szczególności, zaistnieć w przypadku destabilizacji politycznej, warunków meteorologicznych uniemożliwiających dany lot, zagrożenia bezpieczeństwa, nieoczekiwanych wad mogących wpłynąć na bezpieczeństwo lotu oraz strajków mających wpływ na działalność przewoźnika.
(15) Za nadzwyczajne okoliczności powinno się uważać sytuację, gdy decyzja kierownictwa lotów w stosunku do danego samolotu spowodowała danego dnia powstanie dużego opóźnienia, przełożenie lotu na następny dzień albo odwołanie jednego lub więcej lotów tego samolotu pomimo podjęcia wszelkich racjonalnych środków przez zainteresowanego przewoźnika, by uniknąć tych opóźnień lub odwołań lotów”.
4 Artykuł 5 tego rozporządzenia zatytułowany „Odwołanie” stanowi:
„1. W przypadku odwołania lotu pasażerowie, których to odwołanie dotyczy:
[…]
c) mają prawo do odszkodowania od obsługującego przewoźnika lotniczego, zgodnie z art. 7, chyba że:
i) zostali poinformowani o odwołaniu co najmniej dwa tygodnie przed planowym czasem odlotu; lub
ii) zostali poinformowani o odwołaniu w okresie od dwóch tygodni do siedmiu dni przed planowym czasem odlotu i zaoferowano im zmianę planu podróży, umożliwiającą im wylot najpóźniej dwie godziny przed planowym czasem odlotu i dotarcie do ich miejsca docelowego najwyżej cztery godziny po planowym czasie przylotu; lub
iii) zostali poinformowani o odwołaniu w okresie krótszym niż siedem dni przed planowym czasem odlotu i zaoferowano im zmianę planu podróży, umożliwiającą im wylot nie więcej niż godzinę przed planowym czasem odlotu i dotarcie do ich miejsca docelowego najwyżej dwie godziny po planowym czasie przylotu.
[…]
3. Obsługujący przewoźnik lotniczy nie jest zobowiązany do wypłaty rekompensaty przewidzianej w art. 7, jeżeli może dowieść, że odwołanie jest spowodowane zaistnieniem nadzwyczajnych okoliczności, których nie można było uniknąć pomimo podjęcia wszelkich racjonalnych środków”.
5 Artykuł 7 omawianego rozporządzenia, zatytułowany „Prawo do odszkodowania”, stanowi w ust. 1:
„W przypadku odwołania do niniejszego artykułu, pasażerowie otrzymują odszkodowanie w wysokości:
a) 250 EUR dla wszystkich lotów o długości do 1500 kilometrów;
b) 400 EUR dla wszystkich lotów wewnątrzwspólnotowych dłuższych niż 1500 kilometrów i wszystkich innych lotów o długości od 1500 do 3500 kilometrów;
c) 600 EUR dla wszystkich innych lotów niż loty określone w lit. a) lub b).
[…]”.
Spory w postępowaniach głównych i pytania prejudycjalne
6 Powodowie w postępowaniach głównych dokonali rezerwacji lotów w TUIfly (zwanej dalej „spółką TUIfly”), które to loty miały zostać wykonane przez tego przewoźnika w dniach 3 i 8 października 2016 r.
7 Jak wynika z postanowień odsyłających, wszystkie te loty zostały, bądź odwołane, bądź odnotowały opóźnienia wynoszące w chwili lądowanie co najmniej trzy godziny. Opóźnienia te spowodowane były wyjątkowo dużą liczbą nieobecności z powodu choroby wśród pracowników spółki TUIfly. Zaistniała sytuacja była następstwem zakomunikowania w dniu 30 września 2016 r. przez zarząd tej spółki jej pracownikom planów restrukturyzacji przedsiębiorstwa.
8 Z postanowień odsyłających wynika również, że podczas gdy zazwyczaj procentowy udział nieobecności pracowników z powodu choroby wynosił wśród pracowników spółki TUIfly około 10%, w okresie od 1 do 10 października 2016 r. udział ten miał osiągnąć znaczny wzrost, z 34% do 89% w odniesieniu do załóg kokpitu i z 24% do 62% w odniesieniu do stewardes i stewardów.
9 W związku z powyższym od dnia 3 października 2016 r. spółka TUIfly całkowicie zarzuciła pierwotny plan lotów, zawierając umowy subczarteru z innymi przewoźnikami lotniczymi i wzywając pracowników przebywających na urlopie do stawiennictwa w pracy.
10 Jednakże, ze względu na wspomniane nieobecności w szeregach pracowników spółki, w dniu 3 października 2016 r. 24 loty odnotowały duże opóźnienia. W dniu 4 października 2016 r. 29 lotów odnotowało duże opóźnienia, a 7 lotów zostało odwołanych. Począwszy od dnia 5 października 2016 r. większość lotów była odwoływana. W dniach 7 i 8 października 2016 r. spółka TUIfly odwołała wszystkie loty z Niemiec.
11 W dniu 7 października 2016 r. wieczorem zarząd spółki TUIfly poinformował pracowników, że zostało osiągnięte porozumienie z przedstawicielami załogi.
12 Uwzględniwszy zaistniałą sytuację, którą spółka TUIfly uznała za „nadzwyczajne okoliczności” w rozumieniu art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004, spółka ta odmówiła powodom w postępowaniach głównych wypłaty odszkodowania przewidzianego art. 5 ust. 1 lit. c) ppkt (iii) i art. 7 rozporządzenia nr 261/2004, będących przedmiotem wykładni Trybunału.
Sprawy C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17, C‑290/17 i C‑291/17
13 W sprawach C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17, C‑290/17 i C‑291/17 sąd odsyłający – Amtsgericht Hannover (sąd rejonowy w Hanowerze, Niemcy) wskazuje, że zgodnie z orzecznictwem niemieckim choroba członka załogi, o ile nie została spowodowana zewnętrznym aktem sabotażu dokonanym przez osoby trzecie, oraz związana z tym konieczność zastosowania zastępstwa nie stanowią „nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004.
14 Sąd ten – rozważając możliwość uznania okoliczności faktycznych leżących u podstawy zawisłych przed nim sporów za „nadzwyczajne okoliczności”, w zakresie, w jakim sytuacje te dotyczą procentowego udziału nieobecności pracowników, która nie jest cechą charakterystyczną normalnej działalności przewoźnika lotniczego, ale ma miejsce, jak twierdzi pozwana w postępowaniach głównych, w szczególności w przypadku „dzikiego strajku” lub wezwania do bojkotu wystosowanego przez samych pracowników – jest zdania, że w niniejszym przypadku należy stwierdzić brak jakichkolwiek „nadzwyczajnych okoliczności”.
15 Po pierwsze, sąd ten podkreśla, że przewoźnik lotniczy będący stroną postępowań głównych potencjalnie przyczynił się do wystąpienia takiego procentowego udziału nieobecności, ogłaszając środki restrukturyzacji przedsiębiorstwa. Po drugie, o ile większość niemieckich sądów uznaje za „nadzwyczajną okoliczność” strajk zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny, o tyle we wszystkich sporach zawisłych przed Amtsgericht Hannover (sądem rejonowym w Hanowerze) nieobecność pracowników była wynikiem wezwania niektórych członków załogi tego przewoźnika lotniczego do deklaracji niezdolności do pracy z powodu choroby i nie pochodziła zatem oficjalnie od związku zawodowego. Taka akcja protestacyjna różni się więc od oficjalnego strajku i powinna zostać uznana za „dziki strajk”, do którego wolność związkowa nie znajduje zastosowania.
16 Ponadto, jeżeli okoliczności faktyczne sporów zawisłych przed sądem odsyłającym miałyby zostać uznane za „nadzwyczajne okoliczności”, sąd ten rozważa, czy powinny one zostać uznane wyłącznie w stosunku do lotów, których okoliczności te dotyczyły, czy też takie uznanie możliwe jest również w odniesieniu do lotów, które odbyły się po zaistnieniu „nadzwyczajnych okoliczności”, umożliwiając tym samym zainteresowanym przewoźnikom lotniczym odmowę wypłaty odszkodowania pasażerom lotów późniejszych, ponoszącym konsekwencje ewentualnej reorganizacji lotów wykonywanych po fakcie zaistnienia tychże „nadzwyczajnych okoliczności”.
17 W tym względzie sąd odsyłający wskazuje na rozbieżności w orzecznictwie sądów niemieckich. Sąd ten jest jednak zdania, że wola prawodawcy Unii, wynikająca z motywu 15 rozporządzenia nr 261/2004, jak również wnioski, które można sformułować w oparciu o wyrok z dnia 4 października 2012 r., Finnair (C‑22/11, EU:C:2012:604), uprawniają jego zdaniem tezę, że przewoźnik lotniczy może powoływać się na art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004 wyłącznie w odniesieniu do lotu, którego dotyczą zaistniałe „nadzwyczajne okoliczności”.
18 W tych okolicznościach Amtsgericht Hannover (sąd rejonowy w Hanowerze) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy nieobecność znaczącej dla wykonywania lotów części pracowników obsługującego przewoźnika lotniczego w związku ze zgłoszeniem choroby stanowi [»nadzwyczajne okoliczności«] w rozumieniu art. 5 ust. 3 [rozporządzenia nr 261/2004]? W razie udzielenia na pytanie pierwsze odpowiedzi twierdzącej: jak duży musi być procentowy udział nieobecności, aby przyjąć [takie okoliczności]?
2) W razie udzielenia na pytanie pierwsze odpowiedzi przeczącej: czy spontaniczna nieobecność znaczącej dla wykonywania lotów części pracowników obsługującego przewoźnika lotniczego w związku z niezgodnym z prawem pracy i układem zbiorowym zaprzestaniem wykonywania pracy (»dziki strajk«) stanowi [»nadzwyczajne okoliczności«] w rozumieniu art. 5 ust. 3 [rozporządzenia nr 261/2004]? W razie udzielenia na pytanie drugie odpowiedzi twierdzącej: jak duży musi być procentowy udział nieobecności, aby przyjąć [takie okoliczności]?
3) W razie udzielenia na pytania pierwsze i pytanie drugie odpowiedzi twierdzącej: czy [nadzwyczajne okoliczności musiały] zaistnieć [w czasie] samego odwołanego lotu, czy też obsługujący przewoźnik lotniczy jest uprawniony, ze względów ekonomicznych dotyczących przedsiębiorstwa, do sporządzenia nowego planu lotów?
4) W razie udzielenia na pytania pierwsze i pytanie drugie odpowiedzi twierdzącej: czy możliwość uniknięcia odnosi się do [»nadzwyczajnych okoliczności«], czy też do skutków wystąpienia [»nadzwyczajnych okoliczności«]?”.
Sprawa C‑292/17
19 W sprawie C‑292/17 sąd odsyłający, Amtsgericht Düsseldorf (sąd rejonowy w Düsseldorfie), zauważa, że w wyroku z dnia 4 października 2012 r., Finnair (C‑22/11, EU:C:2012:604), Trybunał orzekł wprawdzie, że odmowę przyjęcia na pokład pasażera lotu nieobjętego strajkiem w celu przyjęcia na pokład pasażera wcześniejszego lotu objętego strajkiem należy postrzegać jako rodzącą obowiązek odszkodowania, jednakże wyrok ten nie może być automatycznie stosowany w sprawach dotyczących odwołania lotu, ponieważ rozporządzenie nr 261/2004 nie przewiduje możliwości powołania się przez przewoźnika na „nadzwyczajne okoliczności” w celu uchylenia się od obowiązku odszkodowania w przypadku odmowy przyjęcia na pokład.
20 Sąd ten stwierdza jednak, że art. 5 ust. 3 tego rozporządzenia wymaga, aby odwołanie lotu było spowodowane „nadzwyczajnymi okolicznościami”, a co za tym idzie, wymaga zaistnienia związku przyczynowego między ową okolicznością a odwołaniem lotu. Tymczasem odwołanie lotu nie w wyniku nieobecności z powodu choroby, lecz w wyniku decyzji obsługującego przewoźnika lotniczego o reorganizacji wszystkich lotów z uwagi na tę okoliczność nie pozwala na uzasadnianie odwołania tego lotu bezpośrednio tą samą okolicznością. Taka wykładnia art. 5 ust. 3 wspomnianego rozporządzenia mogłaby opierać się na jego motywie 15, zgodnie z którym „nadzwyczajne okoliczności” muszą dotyczyć danego lotu.
21 W tych okolicznościach Amtsgericht Düsseldorf (sąd rejonowy w Düsseldorfie) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy odwołanie lotu jest konsekwencją [»nadzwyczajnych okoliczności«] w rozumieniu art. 5 ust. 3 [rozporządzenia nr 261/2004] także wówczas, gdy okoliczności (w tym wypadku »dziki strajk« lub »fala zachorowań«) dotyczą danego lotu w sposób pośredni, ponieważ skłoniły one przewoźnika lotniczego do reorganizacji swojego całego planu lotów i ta organizacja zawiera planowe odwołanie konkretnego lotu?
2) Czy przewoźnik lotniczy może również wówczas zwolnić się od odpowiedzialności zgodnie z art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004, gdy analizowany lot mógłby się odbyć bez reorganizacji, ponieważ przydzielona do tego lotu załoga byłaby do dyspozycji, gdyby nie została w następstwie reorganizacji przydzielona do innych lotów?”.
22 Postanowieniami prezesa Trybunału z dnia 10, 18 i 29 maja 2017 r. sprawy C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑254/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17 i od C‑290/17 do C‑292/17 zostały połączone do celów przeprowadzenia ustnego etapu postępowania i wydania wyroku.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie dopuszczalności pytań prejudycjalnych w sprawach C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑254/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17, C‑290/17 i C‑291/17
23 Spółka TUIfly twierdzi, że pierwsze, trzecie i czwarte z pytań prejudycjalnych przedłożonych przez Amtsgericht Hannover (sąd rejonowy w Hanowerze) są niedopuszczalne. Pytanie pierwsze wchodzi w zakres właściwości sądu orzekającego w postępowaniach głównych w zakresie, w jakim zmierza ono do uzyskania wskazówek dotyczących procentowego udziału nieobecności pozwalającego na ustalenie zaistnienia „nadzwyczajnych okoliczności”. Pytanie trzecie nie ma żadnego związku z przedmiotem sporów w postępowaniach głównych, ponieważ spółka TUIfly nie stworzyła nowego planu lotów „ze względów ekonomicznych dotyczących przedsiębiorstwa”, lecz ograniczyła się do reorganizacji swych lotów bez względu na koszty czy nawet na rzeczone względy ekonomiczne. Wreszcie, pytanie czwarte jest zbyt abstrakcyjne.
24 W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału pytania dotyczące wykładni prawa Unii, z którymi zwrócił się do Trybunału sąd krajowy w ramach stanu prawnego i faktycznego, za którego ustalenie jest on odpowiedzialny – a prawidłowość tego ustalenia nie podlega ocenie Trybunału – korzystają z domniemania, iż mają znaczenie dla sprawy. Odmowa wydania przez Trybunał orzeczenia w przedmiocie złożonego przez sąd krajowy wniosku jest możliwa tylko wtedy, gdy jest oczywiste, że wykładnia prawa Unii, o którą wniesiono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem postępowania głównego, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia użytecznej odpowiedzi na postawione mu pytania (wyrok z dnia 28 lutego 2018 r., ZPT, C‑518/16, EU:C:2018:126, pkt 19 i przytoczone tam orzecznictwo).
25 W niniejszym przypadku należy stwierdzić, że pytanie pierwsze przedłożone przez Amtsgericht Hannover (sąd rejonowy w Hanowerze) zmierza do uzyskania od Trybunału wykładni pojęcia „nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004, w świetle okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu głównym. Tymczasem kwalifikacja w świetle prawa Unii ustalonych przez ten sąd odsyłający okoliczności faktycznych wymaga dokonania wykładni tego prawa, do czego właściwy jest Trybunał w ramach procedury przewidzianej w art. 267 TFUE (wyrok z dnia 20 grudnia 2017 r., Asociación Profesional Elite Taxi, C‑434/15, EU:C:2017:981, pkt 20).
26 Co się tyczy natomiast zastrzeżeń formułowanych w odniesieniu do trzeciego pytania przedłożonego przez Amtsgericht Hannover (sąd rejonowy w Hanowerze), należy przypomnieć, że domniemanie znaczenia dla sprawy, przywołane w pkt 24 niniejszego wyroku, nie może zostać obalone przez sam fakt, iż jedna ze stron postępowania głównego podważa określone okoliczności sporów toczących się przed sądem krajowym, których prawdziwość nie podlega sprawdzeniu przez Trybunał, a od których zależy określenie przedmiotu tego postępowania (wyrok z dnia 22 września 2016 r., Breitsamer und Ulrich, C‑113/15, EU:C:2016:718, pkt 34 i przytoczone tam orzecznictwo).
27 Wreszcie, nie można uznać, że czwarte pytanie przedłożone przez Amtsgericht Hannover (sąd rejonowy w Hanowerze) ma charakter abstrakcyjny, ponieważ ma bezpośredni związek z przedmiotem postępowania głównego i nie jest zatem hipotetyczne. Zmierza ono w istocie do uzyskania od Trybunału, w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pierwsze lub drugie z pytań przedłożonych przez ten sąd, wykładni zasad umożliwiających przewoźnikom lotniczym zwolnienie się z obowiązku wypłaty odszkodowania pasażerom na podstawie art. 5 ust. 1 lit. c) i art. 7 rozporządzenia nr 261/2004.
28 Należy zatem oddalić zarzuty spółki TUIfly dotyczące niedopuszczalności pierwszego, trzeciego i czwartego z pytań przedłożonych przez Amtsgericht Hannover (sąd rejonowy w Hanowerze).
Co do istoty sprawy
W przedmiocie dwóch pierwszych pytań przedłożonych w sprawach C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17, C‑290/17 i C‑291/17 oraz w przedmiocie pytań przedłożonych w sprawie C‑292/17 w zakresie, w jakim dotyczą one kwalifikacji jako „nadzwyczajnych okoliczności”
29 W pytaniach pierwszym i drugim przedłożonych w sprawach C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17, C‑290/17 i C‑291/17 oraz w pytaniach przedłożonych w sprawie C‑292/17, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia czy wykładni art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004 w związku z motywem 14 tego rozporządzenia należy dokonywać w taki sposób, że spontaniczna nieobecność znacznej części załogi („dziki strajk”), taka jak rozpatrywana w postępowaniach głównych, mieści się w zakresie pojęcia „nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tego przepisu.
30 Tytułem wstępu należy przypomnieć w tym względzie, że zamiarem prawodawcy Unii było uregulowanie obowiązków przewoźników lotniczych, o których mowa w art. 5 ust. 1 rozporządzenia nr 261/2004, na wypadek odwołania lub dużego, to jest wynoszącego co najmniej trzy godziny, opóźnienia lotu (wyrok z dnia 4 maja 2017 r., Pešková i Peška, C‑315/15, EU:C:2017:342, pkt 19 i przytoczone tam orzecznictwo).
31 Zgodnie z brzmieniem motywów 14 i 15 oraz art. 5 ust. 3 tego rozporządzenia, w drodze odstępstwa od przepisów art. 5 ust. 1 tego rozporządzenia, przewoźnik lotniczy jest zatem zwolniony z obowiązku wypłaty pasażerom odszkodowania na podstawie art. 7 tego rozporządzenia, jeżeli może dowieść, że odwołanie lub opóźnienie lotu wynoszące co najmniej trzy godziny w chwili lądowania jest spowodowane zaistnieniem „nadzwyczajnych okoliczności”, których nie można było uniknąć pomimo podjęcia wszelkich racjonalnych środków (wyrok z dnia 4 maja 2017 r., Pešková i Peška, C‑315/15, EU:C:2017:342, pkt 20 i przytoczone tam orzecznictwo).
32 Zdarzenia, które ze względu na swój charakter lub swoje źródło nie wpisują się w ramy normalnego wykonywania działalności danego przewoźnika lotniczego i nie pozwalają mu na skuteczne nad nimi panowanie, mogą zostać uznane za „nadzwyczajne okoliczności” w rozumieniu art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004 (wyrok z dnia 4 maja 2017 r., Pešková i Peška, C‑315/15, EU:C:2017:342, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo).
33 Zgodnie z motywem 14 rozporządzenia okoliczności te mogą zaistnieć w szczególności w przypadku strajków mających wpływ na działalność obsługującego przewoźnika lotniczego.
34 W tym względzie Trybunał miał już okazję uściślić, że okoliczności, o których mowa w tym motywie, nie są koniecznie i automatycznie podstawą zwolnienia z obowiązku wypłaty odszkodowania przewidzianego w art. 5 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 261/2004 (zob. podobnie wyrok z dnia 22 grudnia 2008 r., Wallentin-Hermann, C‑549/07, EU:C:2008:771, pkt 22) i że w związku z tym należy oceniać w każdym poszczególnym przypadku, czy okoliczności te spełniają obie kumulatywne przesłanki przypomniane w pkt 32 niniejszego wyroku.
35 Z orzecznictwa Trybunału wynika w istocie, że każde nieoczekiwane zdarzenie nie musi koniecznie zostać uznane za „nadzwyczajne okoliczności”, w wyżej wspomnianym rozumieniu, ale że można przyjąć, iż tego rodzaju zdarzenie wpisuje się w ramy normalnego wykonywania działalności danego przewoźnika lotniczego (zob. podobnie wyrok z dnia 17 września 2015 r., van der Lans, C‑257/14, EU:C:2015:618, pkt 42).
36 Ponadto mając na uwadze cel rozporządzenia nr 261/2004, którym jest – jak wynika z motywu 1 tego rozporządzenia – zapewnienie wysokiego poziomu ochrony pasażerów, oraz fakt, że art. 5 ust. 3 tego rozporządzenia stanowi odstępstwo od zasady prawa pasażerów do odszkodowania w przypadku odwołania lub dużego opóźnienia lotu, pojęcie „nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu art. 5 ust. 3 tego rozporządzenia należy poddawać ścisłej wykładni (zob. podobnie wyrok z dnia 22 grudnia 2008 r., Wallentin-Hermann, C‑549/07, EU:C:2008:771, pkt 20).
37 W świetle tych właśnie kryteriów należy ustalić, czy „dziki strajk”, taki jak rozpatrywany w postępowaniach głównych, może zostać uznany za „nadzwyczajne okoliczności” w rozumieniu art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004.
38 W niniejszym przypadku z akt sprawy przekazanych Trybunałowi wynika, że „dziki strajk” w szeregach pracowników tegoż przewoźnika lotniczego miał źródło w niespodziewanej zapowiedzi restrukturyzacji przedsiębiorstwa przez tego przewoźnika. Zapowiedź ta doprowadziła do sytuacji, w której w okresie około tygodnia procentowy udział nieobecności w pracy załogi był szczególnie wysoki w odpowiedzi na wezwanie wystosowane nie przez przedstawicieli pracowników spółki, lecz spontanicznie przez samych pracowników, którzy zadeklarowali niezdolność do pracy z powodu choroby.
39 Jest zatem bezsporne, że ów „dziki strajk” został zainicjowany przez pracowników spółki TUIfly w celu dochodzenia ich roszczeń dotyczących, w niniejszym przypadku, środków restrukturyzacji zapowiedzianych przez zarząd przewoźnika lotniczego.
40 Tymczasem, jak słusznie podnosi Komisja Europejska w uwagach na piśmie, restrukturyzacje i przekształcenia przedsiębiorstw stanowią normalne środki zarządzania przedsiębiorstwami.
41 Tym samym przewoźnicy lotniczy – w ramach prowadzonej działalności – są stale konfrontowani z rozmaitymi różnicami stanowisk, a nawet konfliktami z członkami załogi lub z jej częścią.
42 Co za tym idzie, w okolicznościach, o których mowa w pkt 38 i 39 niniejszego wyroku, ryzyko wynikające ze skutków społecznych towarzyszących tego rodzaju środkom należy uznać za wpisujące się w ramy normalnego wykonywania działalności danego przewoźnika lotniczego.
43 Ponadto rozpatrywany w postępowaniach głównych „dziki strajk” nie może być traktowany jako okoliczność niepozwalająca danemu przewoźnikowi lotniczemu na skuteczne nad nią panowanie.
44 Pomijając fakt, że ów „dziki strajk” miał źródło w decyzji przewoźnika lotniczego, należy podkreślić, że pomimo wysokiego procentowego udziału nieobecności, na który wskazał sąd odsyłający, przywołany „dziki strajk” zakończył się wskutek porozumienia zawartego z przedstawicielami pracowników.
45 W związku z powyższym strajk tego rodzaju nie może zostać uznany za „nadzwyczajne okoliczności” w rozumieniu art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004 z takim skutkiem, iż zwalnia obsługującego przewoźnika lotniczego z ciążącego na nim obowiązku odszkodowania przewidzianego w art. 5 ust. 1 lit. c) i art. 7 ust. 1 tego rozporządzenia.
46 Wniosku tego nie może podważyć okoliczność, że wspomniana akcja protestacyjna powinna była zostać uznana za „dziki strajk”, w rozumieniu znajdujących zastosowanie niemieckich przepisów socjalnych, ponieważ akcja ta nie została formalnie zainicjowana przez związek zawodowy.
47 W istocie, odróżnienie wśród strajków tych, które na podstawie znajdującego zastosowanie prawa krajowego są zgodne z prawem, od tych, które z prawem zgodne nie są, w celu ustalenia, czy powinny zostać uznane za „nadzwyczajne okoliczności” w rozumieniu art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004, skutkowałoby uzależnieniem prawa pasażerów do odszkodowania od przepisów socjalnych właściwych każdemu państwu członkowskiemu, co jest sprzeczne z określonymi w motywach 1 i 4 celami rozporządzenia nr 261/2004, polegającymi na zapewnieniu pasażerom wysokiego poziomu ochrony, a przewoźnikom lotniczym – działalności w ujednoliconych warunkach na terytorium Unii.
48 Mając na względzie powyższe rozważania, na dwa pierwsze pytania przedłożone w sprawach C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17, C‑290/17 i C‑291/17 oraz na pytania przedłożone w sprawie C‑292/17 należy udzielić odpowiedzi, że wykładni art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 261/2004 w związku z motywem 14 tego rozporządzenia należy dokonywać w taki sposób, że spontaniczna nieobecność znacznej części załogi („dziki strajk”) – taka jak rozpatrywana w postępowaniach głównych, która miała źródło w niespodziewanej zapowiedzi restrukturyzacji przedsiębiorstwa przez obsługującego przewoźnika lotniczego, zaistniała w odpowiedzi na wezwanie wystosowane nie przez przedstawicieli pracowników spółki, lecz spontanicznie przez samych pracowników, którzy zadeklarowali niezdolność do pracy z powodu choroby – nie wchodzi w zakres pojęcia „nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tego przepisu.
W przedmiocie pytań trzeciego i czwartego przedłożonych w sprawach C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17, C‑290/17 i C‑291/17 oraz w przedmiocie pytań przedłożonych w sprawie C‑292/17 w zakresie, w jakim dotyczą one konsekwencji uznania okoliczności faktycznych postępowania głównego za „okoliczności nadzwyczajne”
49 W świetle odpowiedzi udzielonej na pytania pierwsze i drugie przedłożone w sprawach C‑195/17, od C‑197/17 do C‑203/17, C‑226/17, C‑228/17, C‑274/17, C‑275/17, od C‑278/17 do C‑286/17, C‑290/17 i C‑291/17 nie ma potrzeby udzielenia odpowiedzi na przedstawione w tych sprawach pytania trzecie i czwarte ani też na pytania przedłożone w sprawie C‑292/17, ponieważ pytania te dotyczą konsekwencji uznania okoliczności faktycznych postępowania głównego za „okoliczności nadzwyczajne”.
W przedmiocie kosztów
50 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
Wykładni art. 5 ust. 3 rozporządzenia (WE) nr 261/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. ustanawiającego wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów, uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 295/91, w związku z motywem 14 tego rozporządzenia należy dokonywać w taki sposób, że spontaniczna nieobecność znacznej części załogi („dziki strajk”) – taka jak rozpatrywana w postępowaniach głównych, która miała źródło w niespodziewanej zapowiedzi restrukturyzacji przedsiębiorstwa przez obsługującego przewoźnika lotniczego, zaistniała w odpowiedzi na wezwanie wystosowane nie przez przedstawicieli pracowników spółki, lecz spontanicznie przez samych pracowników, którzy zadeklarowali niezdolność do pracy z powodu choroby – nie wchodzi w zakres pojęcia „nadzwyczajnych okoliczności” w rozumieniu tego przepisu.
Podpisy