STANOWISKO RZECZNIKA GENERALNEGO
ELEANOR SHARPSTON
przedstawione w dniu 1 lipca 2008 r.(1)
Sprawa C‑195/08 PPU
Rinau
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Lietuvos Aukščiausiasis teismas (Litwa)]
Pilny tryb prejudycjalny – Rozporządzenie brukselskie IIa – Wniosek o nieuznanie orzeczenia pociągającego za sobą powrót dziecka – Przesłanki rozpoznania wniosku
1. Dziewczynka urodzona w Niemczech w 2005 r. z ojca Niemca i matki Litwinki, którzy wówczas byli małżeństwem, ale obecnie są rozwiedzeni, przebywa obecnie na Litwie razem z matką, wbrew woli ojca. W wyniku postępowania rozwodowego sądy niemieckie przyznały opiekę nad dzieckiem ojcu i nakazały powrót dziecka do ojca. Lietuvos Aukščiausiasis teismas (Sąd Najwyższy Litwy) przedstawił Trybunałowi sześć pytań dotyczących zasad rozpoznawania wniosku matki o nieuznanie w tym zakresie wyroku orzekającego rozwód.
2. Tego rodzaju sytuacje reguluje na szczeblu wspólnotowym „rozporządzenie brukselskie IIa”(2) w związku z postanowieniami konwencji haskiej z 1980 r.(3). Nie będę tu cytować właściwych przepisów in extenso, lecz będę się na nie powoływać w mojej analizie.
3. Główne elementy stanu faktycznego i przebiegu postępowania można podsumować w formie tabeli poglądowej. W tabeli opracowanej przeze mnie poniżej:
– informacje przedstawione wytłuszczoną czcionką dotyczą, po pierwsze, postępowania rozwodowego w Niemczech, które zakończyło się wyrokiem orzekającym rozwód i ostatecznym powierzeniem opieki nad dzieckiem ojcu oraz nakazującym powrót dziecka do ojca, po drugie zaś, postępowania wszczętego przez matkę na Litwie w celu uzyskania orzeczenia o nieuznaniu wyżej wymienionego wyroku w tych dwóch ostatnich aspektach i które w ten sposób doprowadziło do skierowania do Trybunału wniosku o orzeczenie w trybie prejudycjalnym;
– informacje przedstawione kursywą dotyczą odrębnego postępowania wszczętego przez ojca na Litwie w celu uzyskania od sądów tego państwa orzeczenia nakazującego powrót dziecka do Niemiec; w wyniku kilkakrotnego zaskarżania i zawieszania wykonania wydanego postanowienia, postępowanie to toczy się na Litwie równolegle z postępowaniem, w którym nastąpiło odesłanie prejudycjalne.
Data | Niemcy | Litwa |
11/1/2005 | Narodziny dziecka | |
3/2005 | Rodzice się rozstają; nadal sprawują wspólnie opiekę; dziecko mieszka u matki, ale jego kontakty z ojcem są częste. Zostaje wszczęte postępowanie rozwodowe. | |
21/7/2006 | Za zgodą ojca matka wyjeżdża z dzieckiem na dwutygodniowe wakacje na Litwę. | |
6/8/2006 | | Matka zostaje z dzieckiem na Litwie. |
14/8/2006 | Amtsgericht Oranienburg (sąd w Oranienburgu) (Niemcy) znosi wspólną opiekę i tymczasowo powierza opiekę ojcu. | |
?/2006 | Matka wnosi odwołanie od orzeczenia Amtsgericht Oranienburg. | |
11/10/2006 | Branderburgisches Oberlandesgericht (okręgowy sąd apelacyjny Branderburgii) (Niemcy) oddala odwołanie matki i utrzymuje w mocy tymczasowe powierzenie opieki ojcu. |
|
30/10/2006 | | Ojciec występuje do Klaipėdos apygardos teismas (sądu okręgowego w Kłajpedzie) (Litwa)(4) o wydanie nakazu powrotu dziecka do Niemiec. |
22/12/2006 | | Klaipėdos apygardos teismas oddala wniosek ojca. |
15/3/2007 | | Lietuvos apeliacinis teismas (sąd apelacyjny Litwy) uchyla postanowienie Klaipėdos apygardos teismas i nakazuje wydanie dziecka do dnia 15/4/2007. |
4/6/2007 | | Matka wnosi o wznowienie postępowania, w którym wydane zostało postanowienie z dnia 15/3/2007, powołując się na nowe okoliczności i na interes dziecka, na podstawie art. 13 konwencji. |
13/6/2007 | | Prokurator Generalny Republiki Litewskiej wnosi o wznowienie tego samego postępowania, podnosząc zarzut nieprawidłowego zastosowania konwencji przez Lietuvos apeliacinis teismas. |
19/6/2007 | | Klaipėdos apygardos teismas odrzuca obie skargi o wznowienie postępowania i stwierdza jurysdykcję Amtsgericht Oranienburg. |
20/6/2007 | Amtsgericht Oranienburg orzeka rozwód i przyznaje opiekę ojcu, nakazuje powrót dziecka i wydaje świadectwo na podstawie art. 42 rozporządzenia. | |
6/8/2007 | Matka odwołuje się od wyroku w części dotyczącej przyznania opieki i nakazu powrotu. | |
27/8/2007 | | W postępowaniu ze skargi wniesionej przez matkę i prokuratora generalnego Lietuvos apeliacinis teismas utrzymuje w mocy postanowienie o odrzuceniu skarg o wznowienie postępowania. |
?/2007 | | Matka wnosi o nieuznanie wyroku Amtsgericht Oranienburg z dnia 20/6/2007, w części dotyczącej przyznania opieki ojcu i nakazu powrotu dziecka. |
14/9/2007 | | Lietuvos apeliacinis teismas odrzucił wniosek o nieuznanie wyroku. |
11/10/2007 | | Matka wnosi skargę kasacyjną od postanowienia Lietuvos apeliacinis teismas z dnia 14/9/2007. |
7/1/2008 | | W postępowaniu ze skargi kasacyjnej wniesionej przez matkę i prokuratora generalnego Lietuvos Aukščiausiasis teismas orzeka kasację postanowień z dnia 19/6 oraz z dnia 27/8/2007 z powodu naruszenia przepisów kodeksu postępowania cywilnego i przekazuje skargi o wznowienie postępowania do ponownego rozpoznania przez Klaipėdos apygardos teismas. |
20/2/2008 | Branderburgisches Oberlandesgericht oddala odwołanie matki od wyroku z dnia 20/6/2007. | |
15/3/2008 | | Lietuvos Aukščiausiasis teismas zawiesza wykonanie postanowienia Lietuvos apeliacinis teismas z dnia 15/3/2007. |
21/3/2008 | | Klaipėdos apygardos teismas ponownie odrzuca skargi o wznowienie postępowania złożone przez matkę i prokuratora generalnego. |
30/4/2008 | | Lietuvos apeliacinis teismas utrzymuje w mocy orzeczenie o odrzuceniu skarg o wznowienie postępowania. W ramach postępowania ze skargi kasacyjnej od postanowienia z dnia 14/9/2007 Lietuvos Aukščiausiasis teismas postanawia wystąpić z sześcioma pytaniami prejudycjalnymi. |
14/5/2008 | | Pytania prejudycjalne wpłynęły do Trybunału Sprawiedliwości. |
21/5/2008 | | Lietuvos Aukščiausiasis teismas wnosi o rozpoznanie odesłania prejudycjalnego w trybie pilnym. |
26/5/2008 | | Lietuvos Aukščiausiasis teismas uznaje skargę kasacyjną wniesioną przez matkę od orzeczeń z dnia 21/3 oraz 30/4/2008 za dopuszczalną i zawiesza wykonanie postanowienia Lietuvos apeliacinis teismas z dnia 15/3/2007. |
4. W postępowaniu, w którym Lietuvos Aukščiausiasis teismas Litwy postanowił wystąpić z odesłaniem prejudycjalnem, sąd ten powinien rozstrzygnąć, czy należy uchylić w trybie kasacji postanowienie Lietuvos apeliacinis teismas z dnia 14 września 2007 r., odrzucające wniosek matki o wydanie postanowienia o nieuznanie wyroku rozwodowego w części dotyczącej przyznania opieki nad dzieckiem ojcu i nakazu jego powrotu do Niemiec.
5. Co się tyczy powrotu dziecka, Lietuvos apeliacinis teismas stwierdził, że na podstawie art. 11 ust. 8 rozporządzenia, bez względu na orzeczenie(5) o odmowie powrotu dziecka na podstawie art. 13 konwencji haskiej z 1980 r., każde następne orzeczenie wymagające powrotu dziecka wydane przez sąd właściwy podlega wykonaniu zgodnie z sekcją 4 rozdziału III. Zgodnie z art. 42 ust. 1, który znajduje się w tej samej sekcji, takie późniejsze orzeczenie uznaje się i wykonuje w innym państwie członkowskim bez potrzeby nadania klauzuli wykonalności oraz możliwości sprzeciwienia się uznaniu, jeżeli orzeczenie uzyskało świadectwo w państwie członkowskim pochodzenia. Amtsgericht Oranienburg wydał odpowiednie świadectwo, wskazując, że zostały spełnione wszystkie przesłanki konieczne do jego wydania. Ponieważ tego rodzaju orzeczenie powinno być wykonane bezpośrednio, bez szczególnej procedury exequatur, wniosek o jego nieuznanie jest niedopuszczalny.
6. Lietuvos apeliacinis teismas przypomniał również, że w dniu 15 marca 2007 r. nakazał powrót dziecka na podstawie rozporządzenia i konwencji. Wyrok z dnia 20 czerwca 2007 r. wydany przez Amtsgericht Oranienburg powinien więc być bezpośrednio wykonany zgodnie z przepisami sekcji 4 rozdziału III rozporządzenia, bez szczególnej procedury exequatur. Lietuvos apeliacinis teismas nie zgodził się z argumentem, zgodnie z którym z art. 11 ust. 8 rozporządzenia wynika, że wobec braku postępowania o uznanie orzeczenia sądowego wydanie dziecka powinno mieć miejsce tylko w przypadku, gdy orzeczenie sądu o odmowie powrotu zostało wydane na podstawie art. 13 konwencji. Według Lietuvos apeliacinis teismas sformułowanie „bez względu na orzeczenie o odmowie powrotu dziecka” wskazuje, iż nawet w razie wydania takiego orzeczenia powrót dziecka jest możliwy na podstawie rozporządzenia, bez wszczynania postępowania o uznanie orzeczenia zagranicznego. Jeżeli orzeczenie o wydaniu dziecka zostało już wydane na podstawie konwencji, powinno zostać wykonane w tym samym czasie co analogiczne orzeczenie wydane na podstawie rozporządzenia, bez przeprowadzania postępowania o uznanie orzeczenia (art. 42 ust. 1 rozporządzenia).
7. Jeśli chodzi o opiekę nad dzieckiem, Lietuvos apeliacinis teismas orzekł, że wobec braku wniosku o uznanie tej części wyroku, wniosek o nieuznanie nie może zostać rozpoznany.
8. W trakcie badania skargi kasacyjnej Lietuvos Aukščiausiasis teismas nasunęły się pewne pytania związane z wykładnią.
9. Przede wszystkim art. 21 ust. 3 rozporządzenia przewiduje, że każda ze stron może wnieść o uznanie lub nieuznanie orzeczenia. Zgodnie z art. 31 ust. 1 osoba, przeciwko której wykonuje się orzeczenie, w tym stadium postępowania nie ma możliwości złożenia jakiegokolwiek oświadczenia. W rozpoznawanej sprawie osoba, przeciwko której miał być wykonany wyrok, złożyła wniosek o nieuznanie wyroku, natomiast druga strona nie złożyła wniosku o uznanie. Czy w tych okolicznościach osoba, przeciwko której orzeczenie powinno zostać wykonane, może wnieść o jego nieuznanie, a w przypadku odpowiedzi twierdzącej, jak należy interpretować art. 31 ust. 1?
10. Następnie, zgodnie z art. 40 ust. 2 rozporządzenia, przepisy sekcji 4 nie stanowią przeszkody dla osoby, na której spoczywa odpowiedzialność rodzicielska, we wnioskowaniu o uznanie i wykonanie orzeczenia. W rozpoznawanej sprawie matka złożyła w Lietuvos apeliacinis teismas wniosek o nieuznanie. Czy tego rodzaju wniosek jest dopuszczalny, a w przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy sąd, do którego go wniesiono, powinien zbadać podstawy nieuznania orzeczenia w oparciu o art. 23 rozporządzenia? Jak należy rozumieć warunek z art. 21 ust. 3, że możliwość złożenia wniosku o uznanie lub nieuznanie orzeczenia jest bez uszczerbku dla sekcji 4, która reguluje wykonanie niektórych orzeczeń nakazujących powrót dziecka?
11. Wprawdzie rozporządzenie nie ustala bezpośrednio sądu właściwego do rozpoznania sprawy powrotu dziecka, jednak jego art. 11 ust. 6 stanowi, że jeżeli sąd wyda orzeczenie odmawiające powrotu dziecka na podstawie art. 13 konwencji, musi przekazać jego kopię sądowi właściwemu w państwie członkowskim, w którym dziecko zwykle zamieszkiwało przed jego bezprawnym zatrzymaniem. Wynika stąd, że w rozpoznawanej sprawie sąd niemiecki miałby prawo orzekać w sprawie powrotu dziecka tylko wtedy, gdyby sąd litewski postanowił odmówić powrotu dziecka. Gdyby sąd niemiecki wówczas nakazał jego powrót i wydał świadectwo, takie orzeczenie zostałoby bezpośrednio uznane i wykonane na Liwie, bez szczególnej procedury exequatur (art. 11 ust. 8 i art. 42 rozporządzenia). Czy jednak ze względu na fakt, iż Lietuvos apeliacinis teismas nakazał już powrót dziecka, sąd niemiecki miał jurysdykcję do rozpoznania tej sprawy na podstawie art. 11 oraz do wydania świadectwa na podstawie art. 42? Czy wydanie orzeczenia nakazującego powrót dziecka i wystawienie świadectwa było zgodne z celami i procedurami rozporządzenia?
12. Wreszcie, zgodnie z art. 24 rozporządzenia, sąd litewski nie może badać właściwości sądu niemieckiego ani badać, czy właściwość ta nie narusza porządku publicznego. Tymczasem sąd, do którego wniesiono sprawę o nieuznanie orzeczenia, po zbadaniu podstaw nieuznania określonych w art. 23 tego rozporządzenia, powinien wydać orzeczenie. Jeśli stwierdzi, że nie ma podstaw do nieuznania, powinien uznać orzeczenie niemieckie. W takim przypadku obydwa orzeczenia nakazujące powrót dziecka będą wykonalne na Litwie – zarówno orzeczenie sądu niemieckiego, jak i orzeczenie Lietuvos apeliacinis teismas. Czy w takich okolicznościach sąd, w którym złożono wniosek o nieuznanie, powinien uznać orzeczenie nakazujące powrót, nawet jeśli sąd państwa członkowskiego pochodzenia nie przestrzegał procedury określonej w rozporządzeniu?
13. Lietuvos Aukščiausiasis teismas przedkłada więc następujące pytania:
„1) Czy strona w rozumieniu art. 21 rozporządzenia nr 2201/2003 może wnieść o nieuznanie orzeczenia sądowego, gdy nie został złożony wniosek o jego uznanie?
2) W przypadku twierdzącej odpowiedzi na pytanie pierwsze, jak sąd krajowy – rozpoznając wniosek o nieuznanie orzeczenia złożony przez osobę, względem której jest ono wykonalne – powinien stosować art. 31 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003, który stanowi, że »[…] [o]soba, przeciwko której wykonuje się orzeczenie, ani dziecko w tym stadium postępowania nie mają możliwości złożenia jakiegokolwiek oświadczenia«?
3) Czy sąd krajowy – do którego osoba, na której spoczywa odpowiedzialność rodzicielska, wniosła o nieuznanie orzeczenia sądowego państwa członkowskiego pochodzenia, nakazującego powrót dziecka z nią zamieszkałego do państwa pochodzenia, dla którego to orzeczenia na podstawie art. 42 rozporządzenia nr 2201/2003 wydano świadectwo – powinien je zbadać na podstawie sekcji 1 i 2 rozdziału III rozporządzenia nr 2201/2003, jak to przewiduje art. 40 ust. 2 tego rozporządzenia?
4) Co oznacza warunek »bez uszczerbku dla sekcji 4« określony w art. 21 ust. 3 rozporządzenia nr 2201/2003?
5) Czy wydanie orzeczenia o wydaniu dziecka i wystawienie świadectwa, o którym mowa w art. 42 rozporządzenia nr 2201/2003, przez sąd państwa członkowskiego pochodzenia, po tym jak sąd państwa członkowskiego, w którym dziecko jest bezprawnie zatrzymane, wydał orzeczenie o powrocie dziecka do państwa pochodzenia, jest zgodne z celami i procedurami rozporządzenia nr 2201/2003?
6) Czy zakaz badania właściwości sądu pochodzenia przewidziany w art. 24 rozporządzenia nr 2201/2003 oznacza, że sąd krajowy – do którego wniesiono o uznanie lub o nieuznanie orzeczenia sądu zagranicznego i który nie może badać właściwości sądu państwa członkowskiego pochodzenia oraz który nie stwierdził innych podstaw nieuznania orzeczeń określonych w art. 23 rozporządzenia nr 2201/2003 – powinien uznać orzeczenie sądu państwa członkowskiego pochodzenia o powrocie dziecka, jeśli sąd państwa członkowskiego pochodzenia nie dochował przepisów postępowania określonych w rozporządzeniu na potrzeby rozstrzygnięcia kwestii powrotu dziecka?”.
14. Ponieważ Trybunał postanowił rozpoznać sprawę w trybie pilnym, który reguluje art. 104b regulaminu Trybunału, uwagi pisemne zostały złożone przez matkę, ojca, rząd litewski i Komisję Wspólnot Europejskich, jako jedynych uczestników postępowania uprawnionych do działania w tym stadium. Ci sami uczestnicy oraz rząd niemiecki, francuski, łotewski, niderlandzki oraz rząd Zjednoczonego Królestwa uczestniczyli w rozprawie, która odbyła się w dniach 26 i 27 czerwca 2008 r.
Analiza
Cele i zasady konwencji oraz rozporządzenia
15. Sprawozdanie E. Péreza-Very na temat konwencji przedstawia następujące podsumowanie dotyczące jej celów wyrażonych w art. 1 konwencji: „zważywszy, że elementem charakterystycznym dla omawianych sytuacji jest fakt, iż osoba, która uprowadziła dziecko, usiłuje doprowadzić do zalegalizowania swojego czynu przez właściwe organy państwa, w którym się schroniła, skutecznym środkiem zniechęcającym jest pozbawienie tych czynów wszelkich skutków praktycznych i prawnych. W tym celu konwencja stawia na pierwszym miejscu wśród swoich celów przywrócenie status quo poprzez »niezwłoczn[y] powr[ót] dzieci bezprawnie uprowadzonych lub zatrzymanych w jednym z Umawiających się Państw«”(6).
16. Z preambuły rozporządzenia, a w szczególności z motywów siedemnastego, dwudziestego pierwszego, dwudziestego trzeciego oraz dwudziestego czwartego, a także z przepisów art. 11, jasno wynika, że dąży ono do tego samego celu, tj. zapewnienia, co do zasady, jeśli nie zachodzą szczególne okoliczności, szybkiego i automatycznego powrotu dziecka do państwa członkowskiego, z którego je zabrano i w którym zwykle zamieszkiwało przed zabraniem(7).
17. Ponadto, jak wynika w szczególności z motywów dwunastego i siedemnastego, a także z przepisów art. 8, 10 i 11, celem rozporządzenia jest również przyznanie sądom tego państwa jurysdykcji w zakresie rozpoznawania co do istoty spraw opieki nad dzieckiem i kontaktów z nim oraz zachowanie tej jurysdykcji, przy jednoczesnym potwierdzeniu roli sądów państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało zabrane, w kwestii jego powrotu.
18. Zasadą, na której opiera się całe rozporządzenie, jest zasada współpracy i wzajemnego zaufania pomiędzy sądami i organami państw członkowskich, co implikuje zasadniczo automatyczne uznawanie i wykonywanie orzeczeń sądów państwa członkowskiego zwykłego miejsca zamieszkania dziecka(8) (zob. w szczególności motywy osiemnasty, dwudziesty pierwszy, dwudziesty trzeci i dwudziesty piąty, a także art. 21, 24, 26 i 42).
19. Podstawowe znaczenie tej zasady zostało podkreślone na rozprawie, kiedy adwokat reprezentujący matkę zasugerował, że sądy litewskie mogły uważać, że w sporze między ojcem Niemcem a matką Litwinką nie została zagwarantowana obiektywność sądów niemieckich. Jest oczywiste, że dopuszczenie odmowy uznania na podstawie tego rodzaju wątpliwości (niezależnie od tego, czy sądy litewskie rzeczywiście je odczuwały) zniszczyłoby cały system, jaki chciano wprowadzić w rozporządzeniu. Byłoby to także całkowicie niezgodne z celem utworzenia obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, za którym opowiedziały się w traktatach wszystkie państwa członkowskie.
20. Wreszcie, bez wątpienia najważniejszą, zasadą, którą kieruje się równocześnie konwencja, jak i rozporządzenie, jest zasada działania w najlepszym interesie dziecka (zob. w szczególności preambułę konwencji oraz motywy dwunasty i trzynasty, a także art. 12, 15 i 23 rozporządzenia; zob. także art. 3 konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka(9) oraz art. 24 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej(10)).
21. Również i ta zasada została z całą mocą powołana na rozprawie, sama zaś nie mogę zrobić nic innego, jak podpisać się pod twierdzeniem, że najlepszy interes dziecka powinien być rzeczywiście najważniejszy w każdych okolicznościach.
22. Jednakże chciałabym podkreślić w tym twierdzeniu pewien szczegół, dotyczący kwestii powrotu dziecka do państwa członkowskiego stałego pobytu. Jest oczywiste, że i konwencja, i rozporządzenie opierają się na zasadzie, że w przypadku bezprawnego wyjazdu lub zatrzymania dziecka jego najlepszy interes zawsze w istocie wymaga powrotu, z jednym zastrzeżeniem związanym z wystąpieniem pewnych, ściśle określonych okoliczności przedstawionych w art. 13 i 20 konwencji [przy czym art. 13 lit. b) należy czytać łącznie z art. 11 ust. 4 rozporządzenia]. Jest to moim zdaniem całkowicie spójne, a nawet konieczne. W interesie dziecka nie może być w żadnym razie przemieszczanie go z jednego państwa członkowskiego do drugiego przez rodzica poszukującego sądu, który uważa za bardziej przychylny dla swoich racji. Dodam jeszcze, że powrót dziecka do państwa członkowskiego stałego pobytu nie musi koniecznie oznaczać jego powrotu do opuszczonego rodzica i odseparowania od rodzica, który je uprowadził. To są zupełnie oddzielne kwestie, które powinien rozstrzygnąć właściwy sąd przy uwzględnieniu wszystkich aspektów sytuacji: uczuciowych, psychologicznych i materialnych, na pierwszym miejscu w swojej decyzji stawiając najlepszy interes dziecka.
23. Właśnie w świetle powyższych celów i zasad powinno się, moim zdaniem, dokonywać wykładni przepisów rozporządzenia.
24. Natomiast należy stwierdzić, że w rozpoznawanej sprawie bardzo daleki od osiągnięcia jest podstawowy cel polegający na pozbawieniu rodzica, który uprowadził dziecko, wszelkich skutków praktycznych i prawnych jego czynu przez spowodowanie bezzwłocznego i rzeczywistego powrotu dziecka.
25. Chociaż nie jest możliwe, by na podstawie informacji, jakimi dysponuje Trybunał, w sposób precyzyjny i pewny wskazać wszystkie czynniki, które przyczyniły się do powstania takiej sytuacji, wydaje się jednak, że w każdym razie współpraca pomiędzy sądami i centralnymi organami władzy, jaką zakładano w konwencji i rozporządzeniu, nie funkcjonowała w sposób idealny. Skądinąd wydaje się jasne – patrząc wstecz – że rezultat zamierzony przez konwencję i rozporządzenie nie zostałby chybiony w takim samym stopniu, gdyby po wydaniu przez Klaipėdos apygardos teismas orzeczenia o odmowie powrotu ojciec wystąpił bezpośrednio do Amtsgericht Oranienburg(11).
26. W każdym razie uważam za wskazane, by przed podjęciem próby udzielenia odpowiedzi na pytania zadane przez Lietuvos Aukščiausiasis teismas zbadać przebieg postępowania w świetle właściwych postanowień konwencji i przepisów rozporządzenia.
Przebieg przeprowadzonego postępowania badany w świetle właściwych przepisów
27. Przede wszystkim jest niepodważalne i przez nikogo niepodważane, że sądy niemieckie miały jurysdykcję do rozpoznania powództwa o rozwód na podstawie art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia, ponieważ wszystkie wymogi związane z miejscem zamieszkania w nim określone były spełnione w momencie wytoczenia powództwa.
28. Poza tym wiadomo, że miało miejsce „bezprawne zatrzymanie” dziecka w rozumieniu konwencji (art. 3) oraz rozporządzenia (art. 2 pkt 11). W momencie, kiedy matka zawiadomiła o swoim zamiarze niewracania do Niemiec z dzieckiem, opieka była sprawowana wspólnie i skutecznie przez obydwoje rodziców zgodnie z prawem niemieckim, a ojciec wyraził zgodę na wyjazd na Litwę tylko na dwa tygodnie.
29. W związku z powyższym, ponieważ nie zostały spełnione warunki określone w art. 10 rozporządzenia wymagane do zmiany jurysdykcji, zatem jurysdykcję ustaloną przez art. 8 do rozstrzygania wszelkich kwestii z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej zachowują sądy państwa członkowskiego stałego pobytu dziecka bezpośrednio przed bezprawnym zatrzymaniem, a mianowicie sądy niemieckie. Zgodnie z niepodważalną logiką – potwierdzoną, gdyby było trzeba rozwiać wątpliwości, przez art. 12 ust. 1 rozporządzenia – chodzi, dokładniej rzecz ujmując, o sąd, przed którym zawisła sprawa rozwodowa, a mianowicie o Amtsgericht Oranienburg.
30. Dziecko miało wrócić do Niemiec w dniu 6 sierpnia 2006 r. Ponieważ matka powiadomiła o swoim zamiarze pozostania na Litwie wraz z dzieckiem, ojciec wystąpił najpierw do sądu właściwego w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej (Amtsgericht Oranienburg), który w dniu 14 sierpnia 2006 r. przyznał mu tymczasowo opiekę wyłączną. W wyniku odwołania wniesionego przez matkę powyższa decyzja w sprawie opieki została utrzymana w mocy przez Branderburgisches Oberlandesgericht w dniu 11 października tego samego roku.
31. Należy zauważyć, że w tym stadium, zgodnie z art. 21 ust. 1 rozporządzenia, tymczasowe przyznanie opieki ojcu powinno zostać uznane na Litwie „bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania” – natomiast zgodnie z ust. 3 tego samego artykułu ojciec mógł złożyć wniosek o jego uznanie albo matka mogła złożyć wniosek o nieuznanie orzeczenia, „zgodnie z procedurami przewidzianymi w sekcji 2”. Jednakże nie podjęto żadnego z tych działań.
32. Następnie w dniu 30 października 2006 r., głównie na podstawie art. 12 konwencji, ojciec wystąpił do właściwego sądu litewskiego (konkretnie do Klaipėdos apygardos teismas) o zarządzenie wydania dziecka. Pragnę zwrócić w tym miejscu uwagę, że nawet gdyby ojciec tego nie zrobił, to po przyznaniu mu i utrzymaniu w mocy opieki wyłącznej, nic nie stało na przeszkodzie, by ojciec wystąpił z takim wnioskiem zaraz po tym, jak doszło do zatrzymania dziecka.
33. Po wpłynięciu wniosku sąd litewski był w zasadzie obowiązany zarządzić wydanie dziecka, ponieważ nie upłynął jeszcze okres jednego roku przewidziany w art. 12 konwencji. Powinien był także wydać orzeczenie w terminie sześciu tygodni od wniesienia wniosku (art. 11 ust. 3 rozporządzenia). Powody, dla których mógł odmówić wydania dziecka, ograniczały się do tych wymienionych w art. 13 konwencji, w brzmieniu uzupełnionym przez art. 11 ust. 4 i 5 rozporządzenia, oraz w art. 20 konwencji.
34. W omawianym przypadku sąd litewski wydał orzeczenie – o odmowie powrotu dziecka – w dniu 22 grudnia 2006 r., tj. nieco ponad siedem tygodni od wniesienia do niego wniosku(12).
35. W tym stadium sąd powinien był, zgodnie z art. 11 ust. 6 rozporządzenia, przekazać niezwłocznie odpis orzeczenia oraz kopie odpowiednich dokumentów właściwemu sądowi lub organowi centralnemu w Niemczech, żeby sąd niemiecki otrzymał je w ciągu jednego miesiąca. Według wyjaśnień przedstawionych na rozprawie, w rzeczywistości to adwokat ojca doręczył najpierw orzeczenie niemieckiemu organowi centralnemu, a tłumaczenie zostało dosłane później przez litewski organ centralny.
36. Następnie, na wniosek ojca, Amtsgericht Oranienburg mógł na podstawie art. 11 ust. 8 rozporządzenia, nakazać powrót dziecka. Wówczas ostatnie słowo należałoby do tego sądu. Gdyby po zbadaniu sprawy opieki, zgodnie z art. 11 ust. 7, zarządził powrót, a jego orzeczenie uzyskało świadectwo zgodnie z art. 42 rozporządzenia, takie orzeczenie byłoby wykonalne na Litwie na warunkach przewidzianych w art. 42–45.
37. Tymczasem ojciec, zamiast skorzystać z tej możliwości, wniósł odwołanie od postanowienia o odmowie wydania dziecka do Lietuvos apeliacinis teismas, który w dniu 15 marca 2007 r. uchylił je i nakazał wydanie dziecka w terminie jednego miesiąca(13).
38. Jak się wydaje, to ostatnie postanowienie powinno było zostać wykonane w wyznaczonym terminie, ponieważ z wyroku Lietuvos Aukščiausiasis teismas z dnia 7 stycznia 2008 r. wynika, że art. 2 ust. 6 litewskiej ustawy wykonującej rozporządzenie wyraźnie przewiduje, że kasacja nie przysługuje. Jego niezwłoczne wykonanie byłoby zresztą zgodne z podstawowymi celami konwencji oraz z podstawowymi celami rozporządzenia.
39. Tymczasem na skutek wniosku o wznowienie postępowania wniesionego przez matkę oraz kolejnych zwrotów sytuacji w toczących się postępowaniach, które potem nastąpiły, tak się nie stało i stan ten trwa do tej pory. Wręcz przeciwnie, wykonanie postanowienia Lietuvos apeliacinis teismas było wielokrotnie zawieszane, także przez Lietuvos Aukščiausiasis teismas – i to pomimo faktu, iż tenże sam sąd(14) orzekł w postanowieniu o wznowieniu postępowania, że tego rodzaju zawieszenie jest wykluczone.
40. Nawet jeśli wykonanie orzeczenia sądu państwa członkowskiego na jego własnym terytorium podlega prawu krajowemu, w tym stadium można stwierdzić, że sytuacja wynikająca z kolejnych zawieszeń – fakt, że prawie dwa lata po zatrzymaniu i ponad 15 miesięcy po wydaniu postanowienia nakazującego jego powrót, dziecko wciąż jeszcze nie wróciło do Niemiec – jest całkowicie niezgodna z podstawowymi celami konwencji i rozporządzenia.
41. Teraz zajmę się wyrokiem Amtsgericht Oranienburg z dnia 20 czerwca 2007 r., którym orzeczony został rozwód, opieka ostatecznie przyznana indywidualnie ojcu i nakazany (ponownie) powrót dziecka (wyrok utrzymany w mocy przez Branderburgisches Oberlandesgericht w dniu 17 lutego 2008 r.). Do wyroku wydano świadectwo, zgodnie z art. 42 rozporządzenia, co zazwyczaj oznacza, że nakaz powrotu „uznaje się i wykonuje” na Litwie „bez potrzeby nadania klauzuli wykonalności oraz bez możliwości sprzeciwienia się uznaniu”.
42. Stwierdzam, że świadectwo do tego wyroku wydano na odpowiednim formularzu i zawiera ono wszystkie wymagane informacje i oświadczenia oraz że w samym orzeczeniu wskazano, zgodnie z art. 42 ust. 2 rozporządzenia, a) że ze względu na wiek dziecka nie uznano za właściwe, by je wysłuchać, b) że strony miały możliwość, by zostać wysłuchane (przy czym matka nie stawiła się osobiście, ale była reprezentowana(15)) oraz c) że powody zatrzymania dziecka wskazane przez Klaipėdos apygardos teismas w jego postanowieniu o odmowie powrotu (postanowienie z dnia 22 grudnia 2006 r., obecnie uchylone, z zastrzeżeniem wznowienia postępowania) zostały zbadane, ale ich nie uwzględniono. Zatem, nawet jeśli procedura przekazania określona w art. 11 ust. 6 rozporządzenia nie była formalnie przestrzegana we wszystkich szczegółach, cel tej procedury został w pełni osiągnięty, a z wyroku Amtsgericht Oranienburg z dnia 20 czerwca 2007 r. i z wyroku Branderburgisches Oberlandesgericht z dnia 20 lutego 2008 r. oddalającego apelację matki, jasno wynika, że obydwa sądy orzekały, mając pełną wiedzę na temat sprawy.
43. W świetle przepisów rozporządzenia, status tego wyroku i wydanego do niego świadectwa wywołuje wątpliwości sądu krajowego wyrażone w jego pytaniu piątym. Uważam za wskazane, by zająć się tym pytaniem w pierwszej kolejności, ponieważ wydaje mi się zajmować centralne miejsce, a rozwiązanie tej kwestii może wskazać odpowiedzi na wiele innych pytań.
Pytanie piąte
44. Kierując to pytanie, Lietuvos Aukščiausiasis teismas zmierza zasadniczo do ustalenia, czy w okolicznościach procesowych rozpoznawanej sprawy sąd niemiecki był uprawniony na podstawie przepisów rozporządzenia do nakazania powrotu dziecka i wydania świadectwa, o którym mowa w art. 42 rozporządzenia.
45. Moim zdaniem, należy przede wszystkim rozróżnić dwa aspekty: postanowienie o powrocie dziecka i wydanie świadectwa do postanowienia.
Postanowienie o powrocie dziecka
46. Jeśli chodzi o jurysdykcję sądu państwa członkowskiego stałego pobytu do nakazania powrotu dziecka, należy następnie rozróżnić dwie możliwe podstawy jurysdykcji: art. 8 rozporządzenia (w związku z art. 10, a w niektórych przypadkach w związku z art. 12 ust. 1) oraz art. 11 rozporządzenia, a w szczególności jego ust. 8 (w związku z postanowieniami konwencji).
47. W toku rozprawy okazało się, że wśród państw członkowskich istnieją bardzo różne poglądy, wręcz diametralnie rozbieżne, na temat znaczenia tych przepisów. Z jednej strony mamy interpretację, według której w początkowym okresie wyłącznie sądy państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, mają jurysdykcję, na podstawie konwencji oraz art. 11 rozporządzenia, do zarządzenia jego powrotu, a jurysdykcja w tym zakresie może być wykonywana przez sądy państwa członkowskiego stałego pobytu tylko pod warunkiem i od momentu, gdy istnieje prawomocne i wykonalne orzeczenie o odmowie powrotu wydane przez sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko. Z drugiej strony istnieje pogląd, że również sądy państwa członkowskiego stałego pobytu mają w każdym czasie jurysdykcję do zarządzenia powrotu dziecka albo na podstawie art. 8 rozporządzenia (w związku z art. 10), albo na podstawie konwencji i art. 11 rozporządzenia(16).
48. Ze względu na rozbieżności interpretacyjne uważam za istotne, by Trybunał wydał bardzo jasne rozstrzygnięcie co do tego aspektu rozporządzenia.
49. Ze swej strony, bez wahania odrzuciłabym hipotezę, że sądy państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, mają jurysdykcję wyłączną aż do czasu wydania orzeczenia o odmowie powrotu.
50. Oczywiście art. 12 konwencji przewiduje, że to do tych sądów będą składane wnioski o zarządzenie wydania, zatem występowanie właśnie do nich w pierwszej kolejności wydaje się rzeczywiście logiczne, ponieważ do wykonania ich orzeczeń nie będzie w żadnym razie potrzebne postępowanie o stwierdzenie wykonalności. Prawdą jest także, iż sposób zredagowania art. 11 rozporządzenia pozwala sądzić, że przewiduje się wydanie orzeczenia najpierw w państwie członkowskim, w którym znajduje się dziecko.
51. Przypominam jednak, że konwencja nie zawiera żadnych norm jurysdykcyjnych, i podkreślam, że żaden przepis rozporządzenia nie ogranicza wyraźnie jurysdykcji w zakresie zarządzenia wydania dziecka dla sądów państwa członkowskiego, w którym się ono znajduje. Jurysdykcja ta jest więc bezsporna, ale nie istnieje żaden wymóg nakazujący, by była wyłączna.
52. Ponadto jurysdykcja ogólna w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej musi obejmować jurysdykcję do zarządzenia powrotu uprowadzonego dziecka.
53. Istotnie, zgodnie z art. 2 pkt 7 rozporządzenia, odpowiedzialność rodzicielska obejmuje między innymi prawo do opieki, a w myśl pkt 9 tego samego artykułu prawo do opieki obejmuje w szczególności prawo do ustalania miejsca zamieszkania dziecka. Sekcja 2 rozdziału II jest zatytułowana „Odpowiedzialność rodzicielska” i zawiera między innymi art. 11 zatytułowany „Powrót dziecka”. Ponadto z faktu, iż art. 10 lit. b) ppkt iv) mówi o orzeczeniu, „które nie pociąga za sobą powrotu dziecka”, wydanym przez „sąd państwa członkowskiego, w którym dziecko zwykle zamieszkiwało bezpośrednio przed bezprawnym zabraniem lub zatrzymaniem”(17), należy wnosić, że te same sądy mogą wydać także orzeczenie, które pociąga za sobą powrót dziecka. Ostatecznie, jeżeli sąd ma jurysdykcję na podstawie art. 8 lub art. 12 rozporządzenia, w zakresie wszystkich spraw związanych z odpowiedzialnością rodzicielską, a więc i z opieką (związaną w niektórych przypadkach z powództwem rozwodowym), byłoby nie do pomyślenia, żeby jurysdykcja ta nie obejmowała uprawnienia do zapewnienia rzeczywistego przebywania dziecka z osobą, której powierzono opiekę nad nim. Z kolei takie uprawnienie powinno zawierać uprawnienie do zarządzenia wszelkich środków tymczasowych, jakie w toku postępowania okazują się konieczne. Zabronienie sądowi, który ma jurysdykcję w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej, wydawania nakazów wydania dziecka, prowadziłoby do pozbawienia go wszelkiej rzeczywistej kompetencji do rozstrzygania o tymczasowym lub ostatecznym przyznaniu opieki.
54. W ten sposób zmierzam do wniosku, że w przypadku uprowadzenia dziecka od początku możliwe jest wystąpienie o wydanie nakazu powrotu dziecka albo do sądu właściwego państwa członkowskiego, w którym ono się znajduje, albo do sądu właściwego państwa członkowskiego stałego pobytu, albo nawet do sądu właściwego do rozpoznania powództwa o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa, jeśli znajduje się on w trzecim państwie członkowskim(18).
55. Natomiast skutki wydanego postanowienia mogą być różne, w zależności od wybranego sądu.
56. W przypadku postanowienia pociągającego za sobą powrót dziecka, będzie ono z założenia wykonalne w państwie członkowskim, w którym znajduje się dziecko, jeśli zostało wydane przez sąd tego państwa. Jeśli zostało wydane przez sąd innego państwa członkowskiego, zostanie uznane w państwie członkowskim, w którym znajduje się dziecko, na podstawie art. 21 ust. 1 rozporządzenia bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania (z zastrzeżeniem możliwości złożenia wniosku o nieuznanie orzeczenia na mocy art. 21 ust. 3, ze względu na jedną z podstaw nieuznania, których katalog zamknięty zawiera art. 23), ale do jego wykonania wymagane będzie nadanie klauzuli wykonalności, o którą należy wystąpić zgodnie z procedurą przewidzianą w rozdziale III sekcja 2 rozporządzenia (tj. art. 28–36). Jest to konieczne, ponieważ jedynymi orzeczeniami, które są wykonalne w innym państwie członkowskim bez takiej klauzuli, są orzeczenia wydane na podstawie art. 11 ust. 8 rozporządzenia (tzn. po wydaniu pierwszego orzeczenia o odmowie powrotu na podstawie art. 13 konwencji) oraz zaopatrzone w świadectwo zgodnie z art. 42 ust. 2 rozporządzenia.
57. Jeśli postanowienie nie pociąga za sobą powrotu dziecka i jeśli zostało wydane przez sąd państwa członkowskiego innego niż państwo, w którym znajduje się dziecko, nikt naturalnie nie będzie się starał o uznanie lub wykonanie tego orzeczenia w żadnym państwie, ale środki zaskarżenia prawa krajowego będą oczywiście od niego służyć.
58. Natomiast, jeśli postanowienie o odmowie powrotu zostało wydane przez właściwy sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, wówczas uruchamia się mechanizm przewidziany w art. 11 ust. 6–8 rozporządzenia – doręczenie orzeczenia właściwemu sądowi w państwie członkowskim stałego pobytu, wezwanie stron przez ten sąd i badanie kwestii opieki i, na koniec, możliwość wydania przez ten sąd orzeczenia nakazującego powrót dziecka, które to orzeczenie będzie automatycznie wykonalne i niepodlegające zaskarżeniu, jeżeli uzyskało świadectwo zgodnie z art. 42 ust. 2.
59. Tak więc sąd właściwy w państwie członkowskim stałego pobytu dziecka może, w ramach jurysdykcji, która mu przysługuje na mocy art. 8, 10 i ewentualnie art. 12 rozporządzenia, zarządzić powrót dziecka na podstawie art. 11 ust. 8, jeżeli zostało wydane orzeczenie o odmowie powrotu na podstawie art. 13 konwencji. W takim przypadku jego orzeczenie nie będzie wymagało klauzuli wykonalności nadawanej według procedury określonej w sekcji 2 rozdziału III.
60. Jednakże pytanie sądu krajowego zakłada wcześniejsze istnienie nie orzeczenia o odmowie wydania na podstawie art. 13 konwencji, lecz zarządzenia wydania dziecka na podstawie jej art. 12 przez sąd właściwy państwa członkowskiego, w którym się ono znajduje. Czy w takim przypadku sąd właściwy w państwie członkowskim stałego pobytu może zarządzić wydanie dziecka?
61. Oczywiście tego rodzaju problem może powstać tylko w nadzwyczajnych okolicznościach, jak na przykład okoliczności niniejszej sprawy. Nie ulega wątpliwości, że w każdej sytuacji, jaką można sobie w normalnych warunkach wyobrazić, dziecko zostanie wydane państwu członkowskiemu stałego pobytu w następstwie pierwszego postanowienia o powrocie, tym bardziej, że ściśle określony termin na wydanie orzeczenia nie sprzyja apelacji(19). Jest zatem całkowicie zrozumiałe, że – jak to zaznaczył na rozprawie rząd niderlandzki – prawodawca nie uwzględnił wyraźnie w rozporządzeniu sytuacji tak mało prawdopodobnej jak ta, w obliczu której obecnie zostaliśmy postawieni.
62. Niemniej jednak postaram się znaleźć rozwiązanie dla tej sytuacji w przepisach rozporządzenia, interpretowanych zgodnie z jego podstawowymi celami.
63. Po pierwsze, można sięgnąć do art. 19 rozporządzenia, który dotyczy zawisłości sporu. Zgodnie z ust. 2 i 3 tego artykułu, jeżeli sprawy dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej, o to samo roszczenie między tymi samymi stronami, zawisły przed sądami różnych państw członkowskich, to sąd, przed który wytoczono powództwo później, z urzędu zawiesza postępowanie do czasu stwierdzenia właściwości sądu, przed który najpierw wytoczono powództwo. Jeżeli stwierdzona zostanie właściwość sądu, przed który najpierw wytoczono powództwo, to sąd, przed który wytoczono powództwo później, stwierdza brak swej właściwości na rzecz tego sądu. Na tej podstawie wnoszę, że w zwykłej sytuacji dopóki postępowanie wszczęte w celu uzyskania postanowienia o powrocie toczy się w państwie członkowskim, w którym znajduje się dziecko, sąd państwa członkowskiego stałego pobytu nie powinien rozpoznawać tej samej sprawy. Ponieważ obowiązuje sześciotygodniowy termin wyznaczony w art. 11 ust. 3, takie rozwiązanie w żaden sposób nie opóźnia procedury powrotu, natomiast kontynuowanie równocześnie dwóch postępowań o to samo roszczenie może spowodować komplikacje.
64. Tymczasem po wydaniu orzeczenia przez sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, zawisłość sporu już nie występuje, a zatem nie ma przeszkód do wykonywania jurysdykcji przez sąd państwa członkowskiego stałego pobytu. Taką jurysdykcję wyraźnie potwierdza art. 11 ust. 8 rozporządzenia w odniesieniu do pierwszego orzeczenia o odmowie powrotu i nie ma żadnych podstaw do wyłączenia tej jurysdykcji (opartej na art. 8 i 10) w przypadku pierwszego orzeczenia nakazującego powrót dziecka. Jedyna różnica w takim wypadku polega na tym, że nie będą miały zastosowania przepisy szczególne art. 11 ust. 8 oraz że w praktyce drugie postanowienie o powrocie w zwykłych okolicznościach będzie zbędne.
65. Dodam jeszcze – niekoniecznie podzielając poglądy Komisji, która sugeruje, że jeśli sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, nie wydał orzeczenia w określonym terminie, mamy wówczas de facto do czynienia z orzeczeniem o odmowie powrotu umożliwiającym zastosowanie art. 11 ust. 8 – że moim zdaniem zasada dotycząca zawisłości sprawy z art. 19 powinna być odczytywana z zastrzeżeniem sześciotygodniowego terminu ustalonego w art. 11 ust. 3 oraz że jakiekolwiek przekroczenie tego terminu również może usunąć przeszkodę do wykonywania jurysdykcji na podstawie art. 8 i 10 przez sąd państwa członkowskiego stałego pobytu.
66. W związku z powyższym, podsumowując moją analizę tej części pytania piątego, wydanie orzeczenia o powrocie dziecka przez sąd państwa członkowskiego stałego pobytu, po wydaniu orzeczenia o powrocie przez sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, nie jest w żadnym stopniu niezgodne z celami i procedurami rozporządzenia.
Wydanie świadectwa do orzeczenia
67. Sąd krajowy zwraca się do Trybunału również z pytaniem, czy po wydaniu wyżej wymienionego orzeczenia wystawienie świadectwa, o którym mowa w art. 42 rozporządzenia, jest zgodne z tymi samymi celami i procedurami.
68. Odpowiedź na tę część pytania jest prostsza, przynajmniej in abstracto. Omawiane świadectwo nie może w żadnym razie zostać wystawione, jeżeli orzeczenie nie zostało wydane w okolicznościach określonych w art. 11 ust. 8 rozporządzenia [art. 42 odwołuje się do art. 40 ust. 1 lit. b), który z kolei odwołuje się do art. 11 ust. 8]. Wydanie orzeczenia o powrocie w takich okolicznościach zakłada, że wcześniej zapadło orzeczenie o odmowie powrotu, na podstawie art. 13 konwencji. Oczywiście, jeśli by analizować oddzielnie sformułowanie „[b]ez względu na orzeczenie o odmowie powrotu dziecka na podstawie art. 13 konwencji” (podkreślenie moje), można by je rozumieć: „bez względu na to, czy takie orzeczenie zostało wydane”(20). Jednakże systemowa analiza art. 11 ust. 6–8 wyklucza taką wykładnię. Ponadto świadectwo, o którym mowa w art. 42, może być wystawione tylko pod warunkiem, że – między innymi – sąd uwzględnił przy wydawaniu orzeczenia przyczyny i dowody leżące u podstaw nakazu wydanego na podstawie art. 13 konwencji [art. 42 ust. 2 lit. c)].
69. Na tej podstawie stwierdzam, że co do zasady wystawienie świadectwa, o którym mowa w art. 42 rozporządzenia, przez sąd państwa członkowskiego stałego pobytu dziecka, dla orzeczenia o powrocie, które sąd ten wydał, po tym jak sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, sam wydał orzeczenie o powrocie, nie jest zgodne z procedurami rozporządzenia.
Uprawnienie do wydania świadectwa, o którym mowa w art. 42, w okolicznościach rozpoznawanej sprawy
70. W treści piątego pytania prejudycjalnego nie ma jednak żadnej wzmianki na temat pewnego elementu rozpoznawanej sprawy, którego nie wolno pominąć, jeśli chce się udzielić odpowiedzi użytecznej dla sądu krajowego.
71. W istocie orzeczenie Amtsgericht Oranienburg z dnia 20 czerwca 2007 r., czyli właśnie to zaskarżone w odpowiednim postępowaniu, było oczywiście poprzedzone orzeczeniem Lietuvos apeliacinis teismas z dnia 15 marca 2007 r., które również nakazywało powrót dziecka, ale ono z kolei było poprzedzone orzeczeniem Klaipėdos apygardos teismas z dnia 22 grudnia 2006 r., które jak najbardziej stanowi „orzeczenie o odmowie powrotu dziecka na podstawie art. 13 konwencji” w rozumieniu art. 11 ust. 8 rozporządzenia.
72. Czy ta okoliczność może mieć wpływ na zgodność z rozporządzeniem świadectwa, które Amtsgericht Oranienburg wystawił do swojego orzeczenia? Inaczej rzecz ujmując, czy Amtsgericht Oranienburg miał prawo uważać, że zostały spełnione przesłanki zastosowania art. 11 ust. 6–8?
73. Na rozprawie okazało się, że większość państw członkowskich, które przedstawiły uwagi, była zdania, że odpowiedź powinna być przecząca – tylko prawomocne orzeczenie o odmowie powrotu, wykonalne i korzystające z powagi rzeczy osądzonej może dać podstawy do zastosowania tych przepisów. Tymczasem w rozpoznawanej sprawie orzeczenie Klaipėdos apygardos teismas z dnia 22 grudnia 2006 r. nie tylko było przedmiotem odwołania, lecz także zostało uchylone przed wydaniem orzeczenia Amtsgericht Oranienburg z dnia 20 czerwca 2007 r. Co więcej – jak podkreślano – orzeczenie z dnia 22 grudnia 2006 r. w żadnym momencie nie było wykonalne.
74. Nie zgadzam się z tą analizą.
75. W art. 11 użyto wyrażeń „sąd wydaje orzeczenie” (ust. 3 zdanie drugie), „jeżeli sąd wydał nakaz odmawiający powrotu dziecka” (ust. 6) oraz „bez względu na orzeczenie o odmowie powrotu dziecka [wydane] na podstawie art. 13 konwencji” (ust. 8)(21). W innych przepisach, kiedy w rozporządzeniu chciano dokładnie wskazać na wykonalny charakter orzeczenia, zrobiono to wyraźnie (zob. w szczególności art. 28, 36 i 44). Jednak w brzmieniu art. 11 nic nie wskazuje, że orzeczenie o odmowie powrotu powinno być wykonalne, czy nawet nadal obowiązujące w momencie, gdy sąd państwa członkowskiego stałego pobytu orzeka w kontekście art. 11 ust. 8(22).
76. Wprost przeciwnie, omawiany przepis wydaje się traktować dalsze losy tego orzeczenia wręcz obojętnie. Nie przewiduje ani explicite, ani implicite postępowania odwoławczego w państwie członkowskim, w którym znajduje się dziecko. Ustęp 6 nakazuje sądowi, który wydał orzeczenie, przekazać je niezwłocznie wraz z innymi odpowiednimi dokumentami organom państwa członkowskiego stałego pobytu dziecka, żeby sąd właściwy w tym państwie otrzymał je w nieprzekraczalnym terminie jednego miesiąca od dnia wydania orzeczenia odmawiającego powrotu dziecka. Od doręczenia rozpoczyna się, zgodnie z ust. 7, bieg kolejnego trzymiesięcznego terminu na przedstawienie wniosków przez strony w celu zbadania kwestii opieki nad dzieckiem przez sąd państwa członkowskiego stałego pobytu, co pozwoli mu zarządzić wydanie dziecka w sposób określony w ust. 8, ze wszystkim skutkami związanymi z wykonalnością, jakie wynikają z art. 42, jeśli wystawiono świadectwo.
77. Ten ciąg obowiązków i formalności tworzy pewną całość i jest uruchamiany automatycznie zaraz po wydaniu orzeczenia o odmowie wydania dziecka. Jedynym przewidzianym czynnikiem, który może go przerwać, jest nieotrzymanie wniosków stron przez sąd państwa członkowskiego stałego pobytu (ust. 7 akapit drugi), co jest w istocie równoznaczne z rezygnacją ze strony opuszczonego rodzica.
78. W przypadku, gdy orzeczenie o odmowie powrotu wydane przez sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, zostało następnie uchylone przez sąd wyższej instancji, nie zmienia to w niczym najistotniejszych faktów, a mianowicie: a) że takie orzeczenie zostało wydane; b) że powrót dziecka wciąż jeszcze nie nastąpił; c) że czas upływa i d) że sąd państwa członkowskiego stałego pobytu nadal ma jurysdykcję wyłączną do decydowania w sprawie opieki nad dzieckiem, co musi pociągać za sobą uprawnienie do zapewnienia rzeczywistego przebywania dziecka z osobą, której powierzono opiekę nad nim, również za pomocą środków tymczasowych.
79. Całkowicie spójne z celami i konstrukcją logiczną rozporządzenia, jeśli chodzi o uprowadzenie dziecka, jest interpretowanie art. 11 ust. 6–8 w ten sposób, że ma on zastosowanie bez względu na jakiekolwiek środki zaskarżenia pierwotnego orzeczenia o odmowie powrotu wniesione w państwie członkowskim, w którym orzeczenie zostało wydane. Jego celem jest przeniesienie ostatecznej odpowiedzialności za rozstrzygnięcie kwestii wydania dziecka na sąd, który ma jurysdykcję do orzekania, zarówno tymczasowo, jak i ostatecznie, w sprawie opieki (co musi pociągać za sobą uprawnienie do zapewnienia rzeczywistego przebywania dziecka z osobą, której powierzono opiekę nad nim) i to w jak najkrótszym czasie, aby ostateczna decyzja dotycząca powrotu została podjęta możliwie jak najszybciej.
80. Taka wykładnia nie narusza także praw ani nie szkodzi interesom procesowym stron. Rodzic, który uprowadził dziecko, nie będzie miał żadnego interesu w zaskarżeniu orzeczenia o odmowie powrotu w państwie członkowskim, w którym znajduje się dziecko, a opuszczony rodzic będzie zazwyczaj miał lepszą sytuację, przedstawiając swoje argumenty przed sądem państwa członkowskiego stałego pobytu dziecka.
81. Natomiast odmienna wykładnia musiałaby pociągnąć za sobą wprowadzenie dodatkowych terminów w procesie powrotu dziecka, którego szybkość jest jednym z najważniejszych wymogów zarówno konwencji, jak i rozporządzenia. W skrajnych zaś przypadkach – jak to widzimy w niniejszej sprawie – pozwalałaby na właściwie niekończące się przewlekanie, które w nieodwracalny sposób uniemożliwiałoby prawidłowe stosowanie obydwu tych aktów prawnych.
82. Moim zdaniem, tekst rozporządzenia wcale nie obliguje do odczytania go w taki właśnie sposób, i takie jego rozumienie byłoby sprzeczne z jednym z jego podstawowych celów.
83. W związku z powyższym w rozpoznawanej sprawie późniejsze uchylenie orzeczenia Klaipėdos apygardos teismas z dnia 22 grudnia 2006 r. przez Lietuvos apeliacinis teismas w dniu 15 marca 2007 r. w żaden sposób nie stanowiło przeszkody dla Amtsgericht Oranienburg do postanowienia w dniu 20 czerwca 2007 r. o powrocie dziecka, jak przewiduje art. 11 ust. 8 rozporządzenia.
84. Wynika stąd, że sąd ten był uprawniony do wydania świadectwa, o którym mowa w art. 42, co oznacza, że jego orzeczenie opatrzone świadectwem było wykonalne na Litwie „bez potrzeby nadania klauzuli wykonalności oraz bez możliwości sprzeciwienia się uznaniu”.
85. Aby odpowiedzieć na wątpliwość wyrażoną przez matkę i przytoczoną przez sąd krajowy, dotyczącą stosunku pomiędzy orzeczeniem Lietuvos apeliacinis teismas z dnia 15 marca 2007 r. a orzeczeniem Amtsgericht Oranienburg z dnia 20 czerwca 2007 r., dwoma orzeczeniami pociągającymi za sobą powrót dziecka, przede wszystkim chcę powiedzieć, że dwa orzeczenia mające taką samą treść zazwyczaj nie powinny stanowić dla siebie nawzajem przeszkody. Gdyby jednak taka sytuacja stwarzała problem z punktu widzenia prawa procesowego państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, należałoby przystosować właściwe przepisy lub je zinterpretować i zastosować zgodnie z celami rozporządzenia. Z kolei w przypadku, gdy dwa orzeczenia przewidują różne zasady wydania dziecka, wówczas pierwszeństwo będzie miało orzeczenie sądu państwa członkowskiego stałego pobytu, ponieważ to ten sąd ma jurysdykcję do orzekania we wszelkich sprawach związanych z odpowiedzialnością rodzicielską. Zresztą ani konwencja, ani rozporządzenie nie przewidują sytuacji, żeby sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, miał obwarowywać swoje orzeczenie warunkami. Jego rola ogranicza się do zapewnienia (o ile nie występują podstawy do odmowy określone w art. 13 i 20 konwencji) powrotu dziecka do państwa członkowskiego stałego pobytu, którego właściwe organy władzy i sądy podejmą środki niezbędne dla dobra dziecka oraz dla zapewnienia ochrony jego interesów.
Możliwość kontroli ważności świadectwa wydanego na podstawie art. 42 przez sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko
86. Pozostaje ostatni aspekt tego pytania, który był omawiany w uwagach pisemnych oraz na rozprawie, lecz który – jeśli Trybunał uwzględni moją analizę – nie będzie miał konsekwencji dla rozpoznawanej sprawy: w przypadku gdy sąd państwa członkowskiego stałego pobytu zarządzi wydanie dziecka i zaopatrzy swoje orzeczenie w świadectwo, zgodnie z art. 42 ust. 2 rozporządzenia, chociaż nie był do tego uprawniony, ponieważ nie został spełniony warunek dotyczący istnienia wcześniejszego orzeczenia o odmowie powrotu, wydanego przez sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, czy ten ostatni sąd może badać to uprawnienie i w razie potrzeby nie uznać ważności świadectwa?
87. Moim zdaniem odpowiedź powinna być przecząca.
88. Przede wszystkim jest jasne, że rozporządzenie nie przewiduje żadnej kontroli tego rodzaju. Wręcz przeciwnie, fakt, iż w sytuacji, gdy zostało wydane świadectwo zgodne z przepisami art. 42 ust. 2, orzeczenie „uznaje się i wykonuje w innym państwie członkowskim bez potrzeby nadania klauzuli wykonalności oraz bez możliwości sprzeciwienia się uznaniu” wyraźnie wyklucza taką kontrolę.
89. Jej wykluczenie jest zgodne z celem związanym z zapewnieniem, by orzeczenie wydane w okolicznościach określonych w art. 11 ust. 8 było prawomocne (przypominam, że kiedy takie orzeczenie zostanie wydane, sześciotygodniowy termin normalnie przewidziany w art. 11 ust. 3 będzie z pewnością od dawna przekroczony), a także z zasadą wzajemnego zaufania i wzajemnego uznawania orzeczeń przez sądy państw członkowskich.
90. Takie rozwiązanie nie narusza także praw rodzica, który uprowadził dziecko.
91. Po pierwsze, art. 42 uruchamia pewne gwarancje procesowe, zanim jeszcze sąd państwa członkowskiego pochodzenia będzie w stanie wydać świadectwo.
92. Po drugie, mimo iż art. 43 wyłącza wszelkie środki zaskarżenia wobec samego wydania świadectwa, jednak rodzic, który uprowadził dziecko, może zawsze wnieść (zgodnie z przepisami prawa procesowego państwa członkowskiego pochodzenia) odwołanie od samego orzeczenia, do którego wystawiono świadectwo. Jeśli sąd apelacyjny przyzna mu rację – na przykład na takiej podstawie, że nie uwzględniono elementów, o których mowa w art. 11 ust. 6 i 7 – uchyli orzeczenie, a co za tym idzie, także skutki świadectwa.
93. Ponadto samo rozporządzenie przewiduje, że „świadectwo jest skuteczne wyłącznie w granicach wykonalności orzeczenia” (art. 44). Co więcej, art. 47 dodaje, że „nie można wykonać orzeczenia, co do którego wydano świadectwo zgodnie z […] art. 42 ust. 1, jeżeli nie da się ono pogodzić z później wydanym wykonalnym orzeczeniem”. Orzeczenie wydane w wyniku apelacji uchylające pierwsze orzeczenie spełniałoby ten warunek, zatem uniemożliwiłoby wykonanie orzeczenia z wystawionym świadectwem.
94. Strona, która chciałaby zaskarżyć świadectwo, nie jest więc pozbawiona środków prawnych; odpowiednią drogą jest wystąpienie o uchylenie orzeczenia, na podstawie którego świadectwo zostało wystawione.
95. Moim zdaniem, taka możliwość w zupełności wystarczy, by chronić rodzica, który uprowadził dziecko przed wadliwymi rozstrzygnięciami sądu państwa członkowskiego stałego pobytu dziecka.
96. Dodam jeszcze, że o ile w przypadku, który nas dotyczy, rozporządzenie wymaga od sądu państwa członkowskiego wykonania, by dało dowód owego wzajemnego zaufania, od którego zależy istnienie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, jednak nie żąda od niego ślepego zaufania. Wręcz przeciwnie, stworzony system wymaga od niego po prostu uznania i respektowania uczciwości, obiektywności i niezawisłości sądu innego państwa członkowskiego, od którego orzeczenia stronie, przeciwko której wniesiono o wykonanie, służy odwołanie, w taki sam sposób jak w odniesieniu do sądów własnego państwa. Ostatecznie są to niewielkie wymagania.
Pytanie szóste
97. Zważywszy że przedstawiona przeze mnie analiza pytania piątego doprowadziła do wniosku, że orzeczenie z dnia 20 czerwca 2007 r. zostało wydane bez naruszenia procedury przewidzianej w rozporządzeniu, szóste pytanie prejudycjalne, które opiera się na założeniu, że procedura ta nie była przestrzegana, staje się dla rozpoznawanej sprawy bezprzedmiotowe.
98. Niemniej jednak można zaznaczyć, że z art. 21 w związku z art. 31 ust. 2 rozporządzenia wynika jasno, że generalnie orzeczenie w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej powinno być uznane i wykonane w innym państwie członkowskim, chyba że zaistnieje powód do nieuznania wymieniony w art. 23 oraz że kontrola właściwości sądu państwa pochodzenia jest wyraźnie wyłączona przez art. 24.
99. Jak wynika ponadto z mojej analizy zawartej powyżej w pkt 86–96, kontrola przestrzegania procedury przewidzianej w art. 11 rozporządzenia również jest wyłączona.
Pytanie czwarte
100. Cztery pierwsze pytania dotyczą wniosku matki w sprawie nieuznania spornego orzeczenia Amtsgericht Oranienburg z dnia 20 czerwca 2007 r. w zakresie, w jakim rozstrzyga ono o opiece i wydaniu dziecka. Moim zdaniem najlepiej będzie rozpocząć od pytania czwartego.
101. Sąd krajowy pyta, co oznacza warunek „bez uszczerbku dla sekcji 4” w art. 21 ust. 3 rozporządzenia.
102. Artykuł 21 ust. 3 akapit pierwszy stanowi:
„Bez uszczerbku dla sekcji 4 niniejszego rozdziału, każda ze stron może, zgodnie z procedurami przewidzianymi w sekcji 2 niniejszego rozdziału, składać wniosek o uznanie lub nieuznanie orzeczenia”.
103. Wprowadza więc pewną zasadę ogólną (art. 21 dotyczy bowiem wszystkich orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej), która pozwala każdej zainteresowanej stronie na złożenie wniosku o uznanie lub o nieuznanie orzeczenia wchodzącego w zakres rozporządzenia, ewentualnie z zastrzeżeniem przepisów rozdziału III sekcja 4.
104. Wyżej wymieniona sekcja odnosi się do niektórych orzeczeń dotyczących prawa do kontaktów z dzieckiem lub pociągających za sobą powrót dziecka. W tym drugim zakresie ma ona zastosowanie do powrotu dziecka związanego z orzeczeniem wydanym na podstawie art. 11 ust. 8 [art. 40 ust. 1 lit. b)]. W rozpoznawanej sprawie chodzi właśnie o orzeczenie tego ostatniego rodzaju.
105. W konsekwencji każda zainteresowana strona może wystąpić z wnioskiem o nieuznanie orzeczenia nakazującego powrót dziecka wydanego w okolicznościach określonych w art. 11 ust. 8, chyba że okaże się to niezgodne z przepisem rozdziału III sekcja 4, który jako lex specialis ma w takim przypadku pierwszeństwo przed zasadą ogólną.
106. W tej sekcji art. 42 ust. 1 przewiduje w szczególności:
„Powrót dziecka określony w art. 40 ust. 1 lit. b) wynikający z wykonalnego orzeczenia wydanego w jednym państwie członkowskim uznaje się i wykonuje w innym państwie członkowskim bez […] możliwości sprzeciwienia się uznaniu, jeżeli orzeczenie uzyskało świadectwo w państwie członkowskim pochodzenia zgodnie z ust. 2”.
107. W związku z powyższym w przypadku, jaki występuje w rozpoznawanej sprawie, gdzie świadectwo zostało wystawione, warunek „bez uszczerbku dla sekcji 4” zawarty w art. 21 ust. 3 rozporządzenia ma takie konkretne znaczenie, że nie ma możliwości sprzeciwienia się uznaniu orzeczenia, które uzyskało świadectwo ani a fortiori wystąpienia z odrębnym wnioskiem o nieuznanie.
Pytanie trzecie
108. Mój wniosek dotyczący pytania czwartego, wskazujący, iż nie ma żadnych możliwości wystąpienia o nieuznanie postanowienia o powrocie dziecka wydanego w okolicznościach określonych w art. 11 ust. 8 rozporządzenia ze świadectwem wystawionym zgodnie z art. 42 ust. 2, czyni bezprzedmiotowym pytanie trzecie oparte na założeniu, że takie wystąpienie jest możliwe.
109. W takim przypadku bowiem żadna kontrola orzeczenia lub świadectwa ze strony sądu państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, nie jest dopuszczalna ani z urzędu, ani na wniosek osoby, przeciwko której wniesiono o wykonanie.
Pytania pierwsze i drugie
110. Podobna sytuacja występuje w przypadku pytań pierwszego i drugiego, ponieważ odnoszą się one do wniosku o nieuznanie orzeczenia w części dotyczącej zarządzenia powrotu dziecka.
111. Jednakże w odróżnieniu od pozostałych pytań zakres tych dwóch pierwszych wyraźnie nie jest ograniczony do orzeczenia nakazującego powrót dziecka. Ponieważ matka chce orzeczenia stwierdzającego nieuznanie wyroku także w części dotyczącej przyznania opieki nad dzieckiem ojcu, pytania te mogą mieć nadal znaczenie dla sprawy. W odróżnieniu bowiem od nakazu powrotu, tego aspektu nie regulują przepisy rozdziału III sekcja 4 rozporządzenia, który wyłącza wszelką możliwość sprzeciwienia się uznaniu postanowienia o powrocie, które uzyskało odpowiednie świadectwo zgodnie z art. 42 ust. 2.
112. Sąd krajowy zwraca się z pytaniem, czy strona w rozumieniu art. 21 rozporządzenia może wnieść o nieuznanie orzeczenia sądowego, gdy nie został złożony wniosek o jego uznanie, a w przypadku odpowiedzi twierdzącej, jak sąd krajowy – rozpoznając taki wniosek złożony przez osobę, względem której orzeczenie jest wykonalne – powinien stosować art. 31 ust. 1, zgodnie z którym osoba ta nie ma możliwości złożenia jakiegokolwiek oświadczenia w tym stadium postępowania.
113. Artykuł 21 rozporządzenia znajduje się w rozdziale III sekcja 1 zatytułowanym „Uznawanie”. Jego ust. 1 przewiduje, że orzeczenia wydane w jednym państwie członkowskim „są uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania”. Natomiast zgodnie z ust. 3 (bez uszczerbku dla sekcji 4 – która, jak to wykazałam, nie odnosi się do orzeczeń przyznających prawo do opieki nad dzieckiem) „każda ze stron może, zgodnie z procedurami przewidzianymi w sekcji 2 niniejszego rozdziału, składać wniosek o uznanie lub nieuznanie orzeczenia”. W art. 23 przewidziano siedem podstaw nieuznania orzeczeń odnoszących się do odpowiedzialności rodzicielskiej.
114. Sekcja 2 rozdziału III jest zatytułowana „Wniosek o stwierdzenie klauzuli wykonalności”. Znajdujący się w niej art. 28 ust. 1 przewiduje, że „[o]rzeczenia w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej za dziecko wydane w jednym państwie członkowskim i w tym państwie wykonalne oraz które zostały doręczone, są wykonalne w innym państwie członkowskim, jeżeli ich wykonalność w nim zostanie stwierdzona na wniosek uprawnionego”. Artykuł 31 ust. 1 przewiduje, że sąd rozpoznający wniosek wydaje orzeczenie niezwłocznie, a „[o]soba, przeciwko której wykonuje się orzeczenie […], w tym stadium postępowania nie [ma] możliwości złożenia jakiegokolwiek oświadczenia”. W ust. 2 dodano, że „[w]niosek może być oddalony tylko z przyczyn wymienionych w art. 22, 23 i 24”, a wszystkie one stanowią podstawy nieuznania. Artykuł 33 przewiduje, że każda ze stron może, w ciągu miesiąca (ust. 5), zaskarżyć decyzję w sprawie nadania klauzuli wykonalności (ust. 1) oraz że postępowanie odwoławcze odbywa się zgodnie z przepisami właściwymi dla postępowania procesowego (ust. 3).
115. Rozumiem, skąd się bierze niepewność Lietuvos Aukščiausiasis teismas. W świetle art. 21 ust. 3 wydaje się, że osoba, wobec której orzeczenie może być wykonane (która niewątpliwie jest „stroną”), może złożyć wniosek o nieuznanie orzeczenia, ale art. 31 ust. 1 wydaje się wykluczać wobec tej osoby możliwość(23) składania jakichkolwiek oświadczeń w tym stadium postępowania.
116. Aby rozwiązać ten dylemat, należy – moim zdaniem – wziąć pod uwagę rozróżnienie pomiędzy „uznaniem” a „nadaniem klauzuli wykonalności” orzeczenia. W pewnych okolicznościach te dwa pojęcia występują razem. Dzieje się tak na przykład w przypadku orzeczenia pociągającego za sobą powrót dziecka, którego uznanie ważności bez nadania klauzuli wykonalności nie miałoby sensu. Natomiast nie ma żadnej potrzeby stwierdzania „wykonalności” wyroku rozwodowego, aby zezwolić jednemu lub drugiemu z byłych współmałżonków na ponowne zawarcie związku małżeńskiego; wystarczy zwykłe uznanie ważności wyroku. Jeśli chodzi o orzeczenie dotyczące wykonywania władzy rodzicielskiej, będzie to zależało od okoliczności. W przypadku braku zgody ze strony rodzica, któremu nie powierzono wykonywania tej władzy, nadanie klauzuli wykonalności będzie konieczne. W przypadku zgody pomiędzy rodzicami wystarczy zwykłe uznanie.
117. Rozdział III sekcja 1 rozporządzenia dotyczy uznawania. Zawarty w nim art. 21 ust. 1 przewiduje automatyczne uznawanie wszelkich orzeczeń wchodzących w zakres stosowania rozporządzenia. Jest oczywiste, że wolą prawodawcy wspólnotowego było, żeby wszystkim tym orzeczeniom regularnie przysługiwało automatyczne uznanie opierające się na zasadzie wzajemnego zaufania (zob. motywy dwudziesty pierwszy i dwudziesty trzeci rozporządzenia). Ustęp 3 tego samego artykułu umożliwia jednak złożenie wniosku o uznanie lub nieuznanie orzeczenia „zgodnie z procedurami przewidzianymi w sekcji 2”. Ponieważ sekcja 2 dotyczy wniosków o nadanie klauzuli wykonalności, wnioskuję stąd, iż chodzi o sytuacje, kiedy konieczne jest zarówno uznanie, jak i przekazanie do wykonania. Dzieje się tak w przypadku przyznania opieki nad dzieckiem ojcu w niniejszej sprawie, gdyż matka się temu sprzeciwia.
118. Ponadto z art. 31 rozporządzenia wynika jasno, że postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności (które obejmuje także wnioski o uznanie lub nieuznanie orzeczenia) powinno być przyspieszone i uproszczone. Wydaje się to całkowicie spójne z zasadą automatyczności uznania opierającą się na wzajemnym zaufaniu.
119. W związku z powyższym każdy wniosek o uznanie lub nieuznanie orzeczenia przyznającego opiekę nad dzieckiem powinien być zgodny z procedurami z sekcji 2. W okolicznościach, jakie występują w rozpoznawanej sprawie, pojawia się pewien problem wynikający z pozornej nierówności broni pomiędzy obydwiema stronami, w świetle brzmienia art. 31 ust. 1. Jeżeli rodzic, któremu przyznano opiekę nad dzieckiem, chce spowodować uznanie i wykonanie orzeczenia, ma możliwość złożenia oświadczeń, jakie uważa za stosowne, podczas gdy dla drugiego rodzica możliwość ta jest wyłączona. Natomiast jeśli drugi rodzic wystąpi z wnioskiem o nieuznanie orzeczenia, sytuacja nie ulega odwróceniu, przynajmniej przy dosłownym rozumieniu tego przepisu.
120. W uwagach przedstawionych Trybunałowi sugerowano interpretowanie art. 31 ust. 1, który wydaje się dotyczyć przede wszystkim wniosków o uznanie lub nadanie klauzuli wykonalności, albo jako stosującego się mutatis mutandis do wniosków o nieuznanie (tzn. interpretując wyrażenie „osob[a], przeciwko której składany jest wniosek o wykonanie” jako „osoba sprzeciwiająca się wnioskowi”), albo jako niemającego zastosowania do tego rodzaju wniosków.
121. Ze swej strony uważam, że nie ma żadnych powodów bezwzględnie nakazujących odrzucić literalną wykładnię i stosowanie. Nie można zaprzeczyć istnieniu nierówności broni, ale jest ona zgodna z pierwszeństwem przyznanym wzajemnemu zaufaniu i wzajemnemu uznawaniu orzeczeń, nie jest to nierówność tak znaczna, jak można by sądzić, i nie może też pozbawić strony znajdującej się w gorszym położeniu możliwości obrony swoich argumentów.
122. Po pierwsze, w przypadku wniosku o uznanie i nadanie klauzuli wykonalności złożonego przez rodzica, któremu przyznano opiekę, jest oczywiste, że rozpoznający go sąd powinien przede wszystkim zbadać, czy istnieją ewentualne podstawy nieuznania, na które powołuje się art. 31 ust. 2. Zaznaczam, że są to jedyne powody uzasadniające nieuznanie, które mógłby podnieść drugi rodzic. Nie jest on więc pozbawiony możliwości przedstawienia swoich argumentów dotyczących podstaw odmowy.
123. Po drugie, jeśli to ten drugi rodzic występuje o nieuznanie orzeczenia, wszczęcie sprawy może się odbyć wyłącznie za pomocą pisma procesowego, w którym przedstawia się zarzuty dotyczące podstaw nieuznania. Nawet jeśli rodzic ten nie może już rozwinąć swoich argumentów w tym stadium postępowania, podczas gdy rodzic, któremu przyznano opiekę, może złożyć oświadczenia, jakie uważa za stosowne, jednak jego stanowisko zostanie w każdym razie wzięte pod uwagę przez sąd rozpoznający wniosek. Mamy tu bowiem do czynienia z trybem postępowania ograniczonym do jednej wymiany argumentów pomiędzy stronami, co nie jest niczym nadzwyczajnym w przypadku postępowania przyspieszonego i uproszczonego.
124. W obydwu przypadkach obie strony mogą wnieść odwołanie zgodnie z przepisami właściwymi dla postępowania procesowego, na podstawie art. 33 rozporządzenia.
125. Stworzony system zapewnia w ten sposób rozsądną równowagę pomiędzy celem polegającym na zagwarantowaniu uznania i wykonania orzeczeń w oparciu o zasadę wzajemnego zaufania, przy użyciu przyspieszonego i uproszczonego trybu postępowania, a prawem do rzetelnego procesu, którego ostatecznie żadna ze stron nie jest pozbawiona.
Wnioski
126. Ze względów, które przedstawiłam powyżej, sugeruję, aby Trybunał udzielił następujących odpowiedzi na pytania zadane przez Lietuvos Aukščiausiasis teismas:
Przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, należy interpretować w taki sposób, że:
– wydanie orzeczenia o powrocie dziecka przez sąd państwa członkowskiego stałego pobytu, po wydaniu orzeczenia o powrocie przez sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, nie jest w żadnym stopniu niezgodne z celami i procedurami rozporządzenia;
– co do zasady wystawienie świadectwa, o którym mowa w art. 42 rozporządzenia nr 2201/2003, przez sąd państwa członkowskiego stałego pobytu dziecka, dla orzeczenia o powrocie, które sąd ten wydał, po tym jak sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, sam wydał orzeczenie o powrocie, nie jest zgodne z procedurami rozporządzenia;
– fakt, iż orzeczenie o odmowie powrotu zostało wydane przez sąd państwa członkowskiego, w którym znajduje się dziecko, wystarcza do uruchomienia procedur przewidzianych w art. 11 ust. 6–8 rozporządzenia nr 2201/2003, bez względu na dalszy los tego orzeczenia, nawet jeśli później zostało na przykład zaskarżone lub uchylone;
– w przypadku, gdy sąd państwa członkowskiego wyda orzeczenie nakazujące powrót dziecka i zaopatrzy to orzeczenie w świadectwo, zgodnie z przepisami art. 42 ust. 2 rozporządzenia nr 2201/2003, jego uprawnienie w tym zakresie może zostać zakwestionowane tylko przez wniesienie środka odwoławczego od orzeczenia do sądu wyższej instancji tego samego państwa członkowskiego co wyklucza wszelką kontrolę ze strony sądów wezwanego państwa członkowskiego;
– jeżeli takie świadectwo zostało wystawione, nie ma możliwości sprzeciwienia się uznaniu orzeczenia, które uzyskało świadectwo ani a fortiori wystąpienia z odrębnym wnioskiem o nieuznanie;
– w przypadku innych orzeczeń sądowych, w odniesieniu do których sprzeciwienie się uznaniu nie jest wyłączone przez art. 42 rozporządzenia nr 2201/2003, strona w rozumieniu art. 21 wyżej wymienionego rozporządzenia może wnosić o ich nieuznanie, nawet jeśli wcześniej nie złożono wniosku o uznanie;
– w takim przypadku przepisy art. 31 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 zezwalają tej stronie na przedstawienie we wniosku powodów, które jej zdaniem uzasadniają nieuznanie, ale nie umożliwiają w tym stadium postępowania odpowiadania na argumenty drugiej strony.