WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)
z dnia 13 czerwca 2019 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Dyrektywa 2012/13/UE – Prawo do informacji w postępowaniu karnym – Artykuł 6 ust. 4 – Prawo do informacji dotyczących oskarżenia – Informacja o wszelkich zmianach w podanych informacjach, w wypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania – Zmiana kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych – Brak możliwości złożenia w trakcie rozprawy przez osobę oskarżoną przewidzianego w prawie krajowym wniosku o postępowanie ugodowe – Różnica w wypadku zmiany okoliczności faktycznych
W sprawie C‑646/17
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Tribunale di Brindisi (sąd w Brindisi, Włochy) postanowieniem z dnia 20 października 2017 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 17 listopada 2017 r., w postępowaniu karnym przeciwko:
Gianluce Morowi
przy udziale:
Procura della Repubblica presso il Tribunale di Brindisi,
Francesca Legrottagliego,
TRYBUNAŁ (pierwsza izba),
w składzie: J.C. Bonichot, prezes izby, C. Toader, A. Rosas, L. Bay Larsen i M. Safjan (sprawozdawca), sędziowie,
rzecznik generalny: M. Bobek,
sekretarz: R. Schiano, administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 14 listopada 2018 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu F. Legrottagliego przez D. Vitala, avvocato,
– imieniu rządu włoskiego przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez G. Palatiella, avvocato dello Stato,
– w imieniu rządu węgierskiego przez M.Z. Fehéra, G. Koósa i G. Tornyaia, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu niderlandzkiego przez M.K. Bulterman i A.M. de Ree, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu rządu polskiego przez B. Majczynę, działającego w charakterze pełnomocnika,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez C. Cattabrigę, R. Troostersa i C. Zadrę, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 5 lutego 2019 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 2 ust. 1, art. 3 ust. 1 lit. c) i art. 6 ust. 1–3 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (Dz.U. 2012, L 142, s. 1) oraz art. 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”).
2 Wniosek ten został złożony w ramach postępowania karnego wszczętego przeciwko Gianluce Morowi (zwanemu dalej „oskarżonym”) z powodu popełnienia przestępstwa „paserstwa” w rozumieniu prawa włoskiego, którego przedmiotem była biżuteria, przy czym kwalifikacja prawna czynu objętego oskarżeniem została zmieniona w trakcie rozprawy na „kradzież” rzeczonej biżuterii.
Ramy prawne
Prawo Unii
Karta
3 Artykuł 48 karty, zatytułowany „Domniemanie niewinności i prawo do obrony”, stanowi:
„1. Każdego oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z prawem.
2. Każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony”.
Dyrektywa 2012/13
4 Zgodnie z motywami 3, 4, 9, 10, 14, 27–29, 40 i 41 dyrektywy 2012/13:
„(3) Wdrożenie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych zakłada, że państwa członkowskie mają wzajemne zaufanie do swoich systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Zakres wzajemnego uznawania w znacznym stopniu zależy od szeregu czynników, w tym mechanizmów mających na celu zagwarantowanie praw osób podejrzanych lub oskarżonych oraz wspólnych minimalnych norm niezbędnych dla ułatwienia stosowania zasady wzajemnego uznawania.
(4) Wzajemne uznawanie orzeczeń w sprawach karnych może skutecznie funkcjonować jedynie w duchu zaufania, gdy nie tylko organy sądowe, ale wszyscy uczestnicy procesu karnego traktują decyzje organów sądowych innego państwa członkowskiego jako równoważne ze swoimi własnymi, co wymaga nie tylko zaufania do tego, że przepisy innego państwa członkowskiego są odpowiednie, ale także zaufania co do ich prawidłowego stosowania.
[…]
(9) Artykuł 82 ust. 2 [TFUE] przewiduje możliwość ustanowienia norm minimalnych stosowanych w państwach członkowskich w celu ułatwienia wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych, jak również współpracy policyjnej i wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych o wymiarze transgranicznym. Artykuł ten odwołuje się do »praw jednostek w postępowaniu karnym« jako jednego z obszarów, w których można ustanowić normy minimalne.
(10) Wspólne normy minimalne powinny doprowadzić do zwiększonego zaufania do systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych wszystkich państw członkowskich, co z kolei powinno doprowadzić do skuteczniejszej współpracy sądowej opartej na wzajemnym zaufaniu. Takie wspólne normy minimalne powinny zostać ustanowione w dziedzinie informacji w postępowaniu karnym.
[…]
(14) [Niniejsza dyrektywa ustanawia] – z myślą o zwiększeniu wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi – wspólne normy minimalne, które mają być stosowane w odniesieniu do informowania osób podejrzanych i oskarżonych o popełnienie przestępstwa o prawach i o zarzutach. Niniejsza dyrektywa opiera się na prawach określonych w [karcie], a w szczególności jej art. 6, 47 i 48, oraz na art. 5 i 6 [europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej »EKPC«)], zgodnie z wykładnią Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W niniejszej dyrektywie użyto terminu »oskarżenie« w celu opisania tego samego pojęcia, które opisuje termin »oskarżenie« użyty w art. 6 ust. 1 EKPC.
[…]
(27) Osobom oskarżonym o popełnienie przestępstwa należy udzielić wszelkich informacji dotyczących oskarżenia niezbędnych do umożliwienia im przygotowania swojej obrony oraz do zagwarantowania rzetelności postępowania.
(28) Przekazywane osobom podejrzanym lub oskarżonym informacje na temat czynu zabronionego, o którego popełnienie są one podejrzane lub oskarżone, należy podawać niezwłocznie, a najpóźniej przed ich pierwszym oficjalnym przesłuchaniem przez policję lub inny właściwy organ, oraz bez uszczerbku dla przebiegu prowadzonego postępowania przygotowawczego. Opis faktów odnoszących się do czynu zabronionego, o którego popełnienie osoby są podejrzane lub oskarżone, w tym również – jeżeli są znane – czas i miejsce, oraz możliwa kwalifikacja prawna zarzucanego przestępstwa powinny zostać podane w sposób wystarczająco szczegółowy, z uwzględnieniem etapu postępowania karnego, na którym ten opis jest podawany, aby zagwarantować rzetelność postępowania i umożliwić skuteczne wykonywanie prawa do obrony.
(29) W przypadku gdy w toku postępowania karnego szczegóły dotyczące oskarżenia ulegną zmianie w sposób, który ma istotny wpływ na sytuację osób podejrzanych lub oskarżonych, należy je o tym poinformować, w przypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania oraz w odpowiednim czasie, aby umożliwić skuteczne wykonywanie prawa do obrony.
[…]
(40) Niniejsza dyrektywa określa zasady minimalne. Państwa członkowskie mogą rozszerzyć zakres praw określonych w niniejszej dyrektywie w celu zapewnienia wyższego poziomu ochrony także w sytuacjach, których niniejsza dyrektywa wyraźnie nie przewiduje. Poziom ochrony nigdy nie powinien być niższy od standardów przewidzianych w EKPC, zgodnie z wykładnią dokonaną w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
(41) Niniejsza dyrektywa nie narusza praw podstawowych i jest zgodna z zasadami uznanymi w [karcie]. W szczególności niniejsza dyrektywa ma na celu promowanie prawa do wolności, prawa do rzetelnego procesu sądowego oraz prawa do obrony. Należy ją zatem odpowiednio wdrożyć”.
5 Artykuł 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Przedmiot”, stanowi:
„Niniejsza dyrektywa ustanawia przepisy dotyczące prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących praw przysługujących im w postępowaniu karnym oraz oskarżenia przeciwko nim. Niniejsza dyrektywa ustanawia również przepisy dotyczące prawa osób podlegających europejskiemu nakazowi aresztowania do informacji dotyczących przysługujących im praw”.
6 Artykuł 2 tej dyrektywy, zatytułowany „Zakres”, przewiduje w ust. 1:
„Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania rozumianego jako ostateczne rozstrzygnięcie tego, czy osoba podejrzana lub oskarżona popełniła przestępstwo, w tym również, w stosownych przypadkach, wydania wyroku oraz rozstrzygnięcia wszelkich środków odwoławczych”.
7 Artykuł 3 wspomnianej dyrektywy jest zatytułowany „Prawo do informacji o prawach”, a jego ust. 1 ma następujące brzmienie:
„Państwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym niezwłocznie udzielano informacji dotyczących przynajmniej poniższych praw procesowych, stosowanych zgodnie z prawem krajowym, aby umożliwić skuteczne wykonywanie tych praw:
a) prawo dostępu do obrońcy;
b) wszelkie uprawnienia do bezpłatnej porady prawnej i warunki jej uzyskania;
c) prawo do informacji dotyczących oskarżenia, zgodnie z art. 6;
d) prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego;
e) prawo do odmowy składania wyjaśnień”.
8 Artykuł 6 dyrektywy 2012/13, zatytułowany „Prawo do informacji dotyczących oskarżenia”, stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym udzielono informacji o czynie zabronionym, o którego popełnienie są one podejrzane lub oskarżone. Informacje te przekazuje się niezwłocznie i są one na tyle szczegółowe, na ile jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania oraz skutecznego wykonywania prawa do obrony.
2. Państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone, które zostały zatrzymane lub aresztowane, otrzymały informacje o powodach ich zatrzymania lub aresztowania, w tym o czynie zabronionym, o którego popełnienie są podejrzane lub oskarżone.
3. Państwa członkowskie zapewniają, aby najpóźniej w chwili przekazania podstawy oskarżenia do oceny sądu przedstawiono szczegółowe informacje na temat oskarżenia, w tym rodzaju przestępstwa i jego kwalifikacji prawnej, jak również charakteru udziału osoby oskarżonej.
4. Państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone były niezwłocznie informowane o wszelkich zmianach w informacjach podanych zgodnie z niniejszym artykułem, w przypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania”.
Prawo włoskie
9 Artykuł 61 codice penale (kodeksu karnego), zatytułowany „Ogólne okoliczności obciążające”, stanowi w pkt 7:
„Jeżeli następujące okoliczności nie są znamionami przestępstwa ani nie stanowią szczególnych okoliczności obciążających, stanowią one okoliczności obciążające:
[…]
7) w wypadku przestępstw przeciwko mieniu lub popełnionych w celu uzyskania korzyści majątkowej okoliczność wyrządzenia poszkodowanemu poważnej szkody majątkowej”.
10 Zgodnie z art. 624 kodeksu karnego, zatytułowanym „Kradzież”:
„Kto w celu przywłaszczenia zabiera rzecz ruchomą posiadaczowi tej rzeczy, aby uzyskać osobiste korzyści, podlega karze pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat trzech oraz karze grzywny w wysokości od 154 EUR do 516 EUR […]”.
11 Artykuł 648 kodeksu karnego, zatytułowany „Paserstwo” stanowi:
„Z wyjątkiem wypadku pomocnictwa kto rzecz lub kwotę pieniężną uzyskaną za pomocą jakiegokolwiek innego czynu zabronionego nabywa, przyjmuje lub ukrywa albo w której zakupie, przyjęciu lub ukryciu pośredniczy w celu uzyskania osobistych korzyści lub korzyści na rzecz innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności od dwóch do ośmiu lat oraz karze grzywny w wysokości od 516 EUR do 10 329 EUR […]”.
12 Artykuł 444 codice di procedura penale (kodeksu postępowania karnego) w brzmieniu obowiązującym w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym, zatytułowany „Postępowanie ugodowe”, stanowi:
„1. Osoba oskarżona i prokurator mogą wnieść do sądu o zasądzenie w danej sprawie i we wskazanym zakresie kary zastępczej lub kary pieniężnej obniżonej maksymalnie do jednej trzeciej pełnego wymiaru kary bądź kary pozbawienia wolności przez umieszczenie w zakładzie karnym, jeżeli pozbawienie wolności, biorąc pod uwagę okoliczności i po obniżeniu maksymalnie do jednej trzeciej pełnego wymiaru kary, nie trwałoby dłużej niż 5 lat, przy czym kara pozbawienia wolności może zostać orzeczona jako jedyna bądź obok kary pieniężnej […]”.
2. Jeżeli zawarta została ugoda, nawet gdy strona nie złożyła wniosku, a tym bardziej jeżeli nie został wydany wyrok uniewinniający na podstawie art. 129, pod warunkiem że z akt sprawy wynika, że ocena okoliczności stanu faktycznego, uwzględnienie i porównanie okoliczności powołanych przez strony są prawidłowe i że orzeczona kara jest adekwatna, sąd zarządza w orzeczeniu wykonanie tej sankcji, stwierdzając w sentencji, że stosowny wniosek został złożony przez strony. W wypadku gdy w postępowaniu udział bierze powód cywilny, sąd nie orzeka w przedmiocie tego wniosku; osoba oskarżona zostaje jednak obciążona kosztami powoda cywilnego, chyba że istnieją uzasadnione powody do orzeczenia całkowitego lub częściowego zwrotu kosztów. Artykuł 75 ust. 3 nie stosuje się.
3. We wniosku strona może domagać się nałożenia kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. W takim wypadku, jeżeli sąd stwierdzi, że zawieszenie nie może zostać przyznane, sąd oddala wniosek”.
13 Artykuł 516 ust. 1 kodeksu postępowania karnego, zatytułowany „Zmiana zarzutów”, ma następujące brzmienie:
„Jeżeli w toku rozprawy (istruzione dibattimentale) okaże się, że czyn różni się od opisanego w wezwaniu do stawiennictwa i że sąd wyższego szczebla nie jest właściwy do jego rozpoznania, prokurator zmienia zarzuty oraz wszczyna odpowiednie postępowanie”.
14 Artykuł 521 kodeksu postępowania karnego, zatytułowany „Związek pomiędzy aktem oskarżenia a wyrokiem”, stanowi:
„1. Sąd może w wyroku dokonać innej kwalifikacji prawnej czynu niż kwalifikacja przyjęta w akcie oskarżenia, pod warunkiem że jest właściwy do rozpoznania przestępstwa, a przestępstwo to podlega właściwości sądu orzekającego nie w składzie kolegialnym, lecz w składzie jednego sędziego.
2. Jeżeli czyn nie odpowiada czynowi opisanemu w wezwaniu do stawiennictwa lub przedstawieniu zarzutów zgodnie z art. 516, 517 i art. 518 ust. 2, sąd przekazuje akta sprawy prokuratorowi w drodze postanowienia.
3. Sąd postępuje w ten sam sposób w wypadku, gdy prokuratur formułuje nowy zarzut, poza wypadkami przewidzianymi w art. 516, 517 i art. 518 ust. 2”.
15 Artykuł 552 kodeksu postępowania karnego, zatytułowany „Wezwanie do stawiennictwa”, przewiduje w ust. 1:
„Wezwanie do stawiennictwa zawiera:
[…]
c) jasne i dokładne wskazanie czynu, okoliczności obciążających i okoliczności, które mogą powodować zastosowanie środków zabezpieczających, ze wskazaniem właściwych przepisów;
[…]”.
16 Artykuł 555 kodeksu postępowania karnego, zatytułowany „Rozprawa wstępna w następstwie wezwania bezpośredniego”, stanowi w ust. 2:
„Osoba oskarżona lub prokurator mogą złożyć przed rozpoczęciem przewodu sądowego wniosek przewidziany w art. 444 ust. 1; ponadto osoba oskarżona może złożyć wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym lub o wymierzenie grzywny w postępowaniu ugodowym”.
Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
17 W dniu 11 marca 2015 r. Francesco Legrottaglie złożył na komendzie policji w Ostuni (Włochy) skargę przeciwko oskarżonemu ze względu na to, że oskarżony otrzymał od osoby, której tożsamość jest nieznana, szereg sztuk złotej biżuterii skradzionej rodzinie Legrottaglie, które przekazał następnie sklepowi w Ostuni w celu osiągnięcia zysku.
18 W drodze aktu wydanego przez prokuraturę na podstawie art. 552 kodeksu postępowania karnego w dniu 1 kwietnia 2016 r. oskarżony został wezwany do stawiennictwa przed Tribunale di Brindisi (sądem w Brindisi, Włochy) w związku z przestępstwem „paserstwa”, o którym mowa w art. 648 kodeku karnego.
19 W dniu 15 września 2016 r., na rozprawie, która odbyła się pod nieobecność oskarżonego, F. Legrottaglie wystąpił z powództwem cywilnym.
20 W dniu 13 października 2017 r., podczas rozprawy, która odbyła się w obecności oskarżonego, rzeczony oskarżony złożył spontaniczne oświadczenia, w których przyznał się do dokonania kradzieży biżuterii.
21 Na tym etapie postępowania sąd poinformował oskarżonego, że możliwa jest zmiana kwalifikacji zarzucanego mu czynu na przestępstwo przewidziane w art. 624 i art. 61 pkt 7 kodeksu karnego, a mianowicie na „kradzież”, z okolicznością obciążającą, iż poszkodowany poniósł poważną szkodę majątkową.
22 Obrońca oskarżonego uzyskał od niego zgodę na złożenie wniosku o postępowanie ugodowe (zwane „patteggiamento”) na podstawie art. 444 kodeksu postępowania karnego w odniesieniu do przestępstwa po zmianie kwalifikacji prawnej. Wniosek ten został uznany za niedopuszczalny ze względu na to, że upłynął termin przewidziany w art. 555 ust. 2 kodeksu postępowania karnego.
23 Sąd wezwał prokuratora do dokonania zmiany zarzutów na podstawie art. 516 kodeksu postępowania karnego w celu umożliwienia oskarżonemu skorzystania z postępowania ugodowego na podstawie art. 444 tego kodeksu. Prokurator postanowił nie dokonywać zmiany zarzutów i zwrócić się do sądu, a mianowicie do Tribunale di Brindisi (sądu w Brindisi), w kwestii dokładnej kwalifikacji prawnej odnośnych okoliczności faktycznych.
24 Sąd odsyłający wskazuje, że Corte costituzionale (trybunał konstytucyjny, Włochy) stwierdził niezgodność z konstytucją art. 516 kodeksu postępowania karnego, ponieważ artykuł ten nie przyznaje osobie oskarżonej możliwości złożenia do sądu orzekającego, na podstawie art. 444 tego kodeksu, wniosku o postępowanie ugodowe w odniesieniu do innego czynu, który został ujawniony w trakcie rozprawy i który był przedmiotem nowego zarzutu.
25 Z orzecznictwa Corte costituzionale (trybunału konstytucyjnego) odnoszącego się do art. 516 kodeksu postępowania karnego wynika zatem, że w trakcie rozprawy osoba oskarżona jest uprawniona do złożenia wniosku o postępowanie ugodowe na podstawie art. 444 tego kodeksu, wraz z przywróceniem terminu, w wypadku zmiany okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem, albo z powodu błędu, albo w ramach normalnego przebiegu postępowania, przy czym możliwość złożenia wniosku o postępowanie ugodowe jest wykluczona, gdy zmiana dotyczy wyłącznie kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych będących przedmiotem oskarżenia.
26 Sąd odsyłający zastanawia się, czy prawo Unii sprzeciwia się zróżnicowaniu w przyznawaniu gwarancji dotyczących prawa do obrony osoby oskarżonej w zależności od tego, czy zmiana dotyczy okoliczności faktycznych, czy też ich kwalifikacji prawnej.
27 W wypadku bowiem gdy zmiana zarzutów dotyczy okoliczności faktycznych, osoba oskarżona korzysta w pełni z prawa do obrony, w tym z możliwości złożenia wniosku o postępowanie ugodowe na podstawie art. 444 kodeksu postępowania karnego, natomiast w wypadku gdy zmiana ta dotyczy kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych, osobie oskarżonej przysługuje jedynie prawo do przedstawienia argumentów obrony.
28 W tej sytuacji Tribunale di Brindisi (sąd w Brindisi) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy art. 2 ust. 1, art. 3 ust. 1 lit. c), art. 6 ust. 1–3 dyrektywy [2012/13] oraz art. 48 [karty] należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one przepisom postępowania karnego państwa członkowskiego, na podstawie których warunki, na których zostają przyznane gwarancje dotyczące prawa do obrony wynikające ze zmiany zarzutów, różnią się, jakościowo i ilościowo, w zależności od tego, czy zmiana dotyczy okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem, czy też ich kwalifikacji prawnej, w szczególności poprzez umożliwienie osobie oskarżonej wystąpienia z wnioskiem o alternatywny, uprzywilejowany tryb wymierzenia kary (tak zwane postępowanie ugodowe) jedynie w pierwszym przypadku?”.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
W przedmiocie dopuszczalności
29 Rząd włoski podnosi niedopuszczalność wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, twierdząc, że dyrektywa 2012/13 została przyjęta na podstawie art. 82 ust. 2 TFUE, który dotyczy wyłącznie spraw karnych mających wymiar transgraniczny. W związku z tym zakres stosowania dyrektywy 2012/13 powinien być ograniczony wyłącznie do przestępstw o takim wymiarze.
30 Tymczasem, jak twierdzi rząd włoski, w niniejszej sprawie sprawa w postępowaniu głównym dotyczy przestępstwa popełnionego przez obywatela włoskiego na terytorium Włoch i wyrządzającego szkodę innemu obywatelowi włoskiemu. Przestępstwo to nie ma zatem wymiaru transgranicznego, a dyrektywa 2012/13 nie ma zastosowania do sprawy takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym.
31 Zdaniem rządu włoskiego art. 48 karty nie znajduje również zastosowania ze względu na to, że na podstawie art. 51 ust. 1 karty jeżeli stan prawny nie jest objęty zakresem stosowania prawa Unii, Trybunał nie jest właściwy do jego oceny, a przytaczane ewentualnie postanowienia karty nie mogą stanowić samodzielnej podstawy do nadania Trybunałowi takiej właściwości.
32 W kwestii tej należy przypomnieć, że zgodnie z art. 82 ust. 2 akapit pierwszy TFUE „[w] zakresie niezbędnym dla ułatwienia wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych, jak również współpracy policyjnej i wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych o wymiarze transgranicznym, Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze dyrektyw zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą, mogą ustanawiać normy minimalne. Normy takie uwzględniają różnice między tradycjami i systemami prawnymi państw członkowskich”.
33 Co się tyczy brzmienia dyrektywy 2012/13 – ani art. 1 tej dyrektywy, który określa jej przedmiot, ani jej art. 2, dotyczący zakresu stosowania tej dyrektywy, nie ograniczają jej zastosowania do sytuacji transgranicznych.
34 Jeśli chodzi o cele dyrektywy 2012/13, z jej motywów 10 i 14 wynika, że poprzez ustanowienie minimalnych norm dotyczących prawa do informacji w postępowaniu karnym dyrektywa ta zmierza do wzmocnienia wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi do ich systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Jak w istocie wskazano w owym motywie 14 oraz w motywie 41 omawianej dyrektywy, opiera się ona w tym celu na prawach określonych w szczególności w art. 47 i 48 karty i ma na celu promowanie tych praw (wyrok z dnia 5 czerwca 2018 r., Kolev i in., C‑612/15, EU:C:2018:392, pkt 88).
35 Podobnie motywy 3 i 4 dyrektywy 2012/13 opierają się na założeniu, zgodnie z którym zasada wzajemnego uznawania zakłada, że orzeczenia organów sądowych, nawet w sytuacji o charakterze wyłącznie wewnętrznym, opierają się na wspólnych normach minimalnych. W tym kontekście, jak podniósł w istocie rzecznik generalny w pkt 41 opinii, jeżeli w konkretnej sytuacji pojawi się konieczność współpracy transgranicznej, organy policji i sądownictwa danego państwa członkowskiego będą mogły uznać orzeczenia organów sądowych innych państw członkowskich za równoważne ze swoimi własnymi.
36 W związku z tym dyrektywa 2012/13 przyczynia się do ustanowienia w Unii Europejskiej minimalnej harmonizacji prawa w zakresie postępowania karnego, a stosowanie w danym państwie członkowskim zasad przewidzianych w tej dyrektywie jest niezależne od istnienia sytuacji transgranicznej w ramach sporu powstałego w tym państwie członkowskim.
37 Z powyższego wynika, że wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest dopuszczalny.
Co do istoty
Uwagi wstępne
38 Francesco Legrottaglie oraz rządy włoski, węgierski, niderlandzki i polski podnoszą przede wszystkim, że przedmiot pytania przedłożonego Trybunałowi w niniejszej sprawie nie wchodzi w zakres zastosowania dyrektywy 2012/13 i w związku z tym Trybunał nie może go zbadać.
39 W tym względzie należy przypomnieć, że w ramach ustanowionej w art. 267 TFUE procedury współpracy między sądami krajowymi a Trybunałem do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu. Mając to na uwadze, Trybunał powinien w razie potrzeby przeformułować przedłożone mu pytania. Zadaniem Trybunału jest bowiem dokonanie wykładni wszystkich przepisów prawa Unii, jakie są niezbędne sądom krajowym do rozstrzygnięcia zawisłych przed nimi sporów, nawet jeżeli przepisy te nie są wyraźnie wskazane w pytaniach zadanych Trybunałowi (wyrok z dnia 19 grudnia 2018 r., AREX CZ, C‑414/17, EU:C:2018:1027, pkt 34 i przytoczone tam orzecznictwo).
40 W konsekwencji nawet jeśli formalnie sąd odsyłający ograniczył swoje pytanie do wykładni pewnych przepisów prawa Unii, to okoliczność ta nie stoi na przeszkodzie temu, by Trybunał udzielił mu odpowiedzi dotyczącej prawa Unii we wszystkich aspektach wykładni, które mogą być użyteczne dla rozstrzygnięcia zawisłej przed sądem odsyłającym sprawy, bez względu na to, czy sąd ten odniósł się do nich w treści swych pytań, czy też nie. W tym względzie do Trybunału należy wyprowadzenie z całości informacji przedstawionych przez sąd odsyłający, a w szczególności z uzasadnienia postanowienia odsyłającego, elementów prawa Unii, które wymagają wykładni w świetle przedmiotu sporu (zob. podobnie wyrok z dnia 19 grudnia 2018 r., AREX CZ, C‑414/17, EU:C:2018:1027, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo).
41 W swoim pytaniu sąd odsyłający powołuje się na art. 2 ust. 1, art. 3 ust. 1 lit. c) i art. 6 ust. 1–3 dyrektywy 2012/13 oraz na art. 48 karty.
42 W tym względzie należy zauważyć, że art. 1 dyrektywy 2012/13 przewiduje prawo osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących praw przysługujących im w postępowaniu karnym oraz do informacji dotyczących sformułowanego wobec nich oskarżenia.
43 Jak wynika z łącznej lektury art. 3 i 6 dyrektywy 2012/13, prawo, o którym mowa w jej art. 1, obejmuje co najmniej dwa odrębne uprawnienia. Po pierwsze, zgodnie z art. 3 tej dyrektywy państwa członkowskie zapewniają, by osobom podejrzanym lub oskarżonym udzielano informacji dotyczących co najmniej niektórych praw procesowych wymienionych w tym przepisie, obejmujących prawo dostępu do obrońcy, uprawnienie do bezpłatnej porady prawnej i warunki jej uzyskania, prawo do informacji dotyczących oskarżenia i prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego oraz prawo do odmowy składania wyjaśnień. Po drugie, przywoływana dyrektywa definiuje w swoim art. 6 zasady dotyczące prawa do informacji dotyczących oskarżenia (wyrok z dnia 15 października 2015 r., Covaci, C‑216/14, EU:C:2015:686, pkt 54–56).
44 W niniejszej sprawie spór w postępowaniu głównym dotyczy możliwości, w wypadku zmiany kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem, złożenia w trakcie rozprawy wniosku o postępowanie ugodowe na podstawie art. 444 kodeksu postępowania karnego, wraz z przywróceniem terminu.
45 W związku z tym tego rodzaju problem prawny należy zbadać w świetle art. 6 dyrektywy 2012/13, dotyczącego prawa do informacji dotyczących oskarżenia.
46 W tym względzie nie ma potrzeby badania tego problemu prawnego w świetle art. 6 ust. 1–3 tej dyrektywy. W świetle brzmienia tych przepisów nie zostało bowiem zakwestionowane, po pierwsze, iż oskarżonemu udzielono informacji o czynie zabronionym, o którego popełnienie jest on oskarżony, po drugie, że został on zatrzymany lub aresztowany, oraz po trzecie, że informacje dotyczące zarzutów oskarżenia, które otrzymał, w szczególności w przedmiocie kwalifikacji prawnej tych zarzutów, zostały mu przekazane przed rozpoczęciem rozpoznawania przez sąd zasadności oskarżenia.
47 Natomiast należy zauważyć, że art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 stanowi właściwy przepis w odniesieniu do sprawy takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym.
48 Zgodnie z tym przepisem państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone były niezwłocznie informowane o wszelkich zmianach w informacjach podanych im zgodnie z art. 6 wspomnianej dyrektywy, w wypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania.
49 W ramach postępowania głównego należy zatem określić zakres prawa do informacji osoby oskarżonej w odniesieniu do tego przepisu w wypadku zmiany kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem.
50 W tych okolicznościach pytanie to należy rozumieć w taki sposób, że zmierza ono w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 i art. 48 karty należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwiają się one uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym osoba oskarżona może w trakcie rozprawy złożyć wniosek o postępowanie ugodowe w wypadku zmiany okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem, lecz nie w wypadku zmiany ich kwalifikacji prawnej.
W przedmiocie dyrektywy 2012/13
51 Zgodnie z orzecznictwem Trybunału dyrektywa 2012/13 nie reguluje trybu komunikowania informacji dotyczących oskarżenia, o którym mowa w art. 6, oskarżonemu. Jednakże tryb ten nie może zagrozić celowi, któremu służy w szczególności ów art. 6, polegającemu – jak wynika z również z motywu 27 owej dyrektywy – na umożliwieniu osobom podejrzanym lub oskarżonym o popełnienie przestępstwa przygotowania obrony oraz na zagwarantowaniu rzetelności postępowania (wyrok z dnia 15 października 2015 r., Covaci, C‑216/14, EU:C:2015:686, pkt 62, 63).
52 W tym względzie wymóg, aby osoba oskarżona oraz jej obrońca mogli aktywnie uczestniczyć w rozprawie, z poszanowaniem zasady kontradyktoryjności i równości broni, tak aby móc skutecznie przedstawić swoje stanowisko, nie stoi na przeszkodzie temu, aby informacje dotyczące zarzutów oskarżenia, które zostały przekazane obronie, mogły następnie podlegać zmianie, w szczególności w odniesieniu do kwalifikacji prawnej zarzucanych osobie oskarżonej czynów, ani temu, by w toku rozprawy do akt sprawy dołączony został nowy materiał dowodowy. Wszelkie tego typu modyfikacje oraz materiały dowodowe muszą jednak zostać zakomunikowane osobie oskarżonej oraz jej obrońcy w chwili, w której osoba ta i jej obrońca mają jeszcze możliwość skutecznego zareagowania na nie, a więc przed etapem narady. Możliwość tę przewiduje zresztą art. 6 ust. 4 tej dyrektywy, wedle którego wszelkie zmiany w informacjach podanych zgodnie z tym artykułem, do których doszło w toku postępowania karnego, muszą być niezwłocznie przekazywane osobie podejrzanej lub oskarżonej, w wypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania (wyrok z dnia 5 czerwca 2018 r., Kolev i in., C‑612/15, EU:C:2018:392, pkt 95).
53 W każdym wypadku, niezależnie od momentu, w którym nastąpiło przekazanie szczegółowych informacji na temat zarzutów oskarżenia oraz w którym udzielono dostępu do akt sprawy, osobie oskarżonej i jej obrońcy należy w szczególności, z poszanowaniem zasady kontradyktoryjności i równości broni, wyznaczyć termin wystarczający do zaznajomienia się z rzeczonymi informacjami i materiałami oraz umożliwić skuteczne przygotowanie obrony, przedstawienie ewentualnych uwag oraz, w razie potrzeby, złożenie wszelkiego wniosku, w szczególności o przeprowadzenie kolejnych czynności śledczych, którego możliwość złożenia przewiduje prawo krajowe. Wymóg ten oznacza, że w razie potrzeby sprawę należy zawiesić oraz wyznaczyć dodatkowy termin do jej rozpatrzenia (wyrok z dnia 5 czerwca 2018 r., Kolev i in., C‑612/15, EU:C:2018:392, pkt 96).
54 Ponadto zgodnie z motywem 40 dyrektywy 2012/13 określa ona zasady minimalne, a państwa członkowskie mogą rozszerzyć zakres praw określonych w tej dyrektywie w celu zapewnienia wyższego poziomu ochrony także w sytuacjach, których dyrektywa ta wyraźnie nie przewiduje. Poziom ochrony nigdy nie powinien być niższy od standardów przewidzianych w EKPC, zgodnie z wykładnią dokonaną w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
55 W tym względzie, zgodnie z orzecznictwem Trybunału w dziedzinie prawa karnego, dokładne i kompletne informacje na temat zarzutów ciążących na oskarżonym, a zatem kwalifikacja prawna czynów, jakie popełnił, którą sąd mógłby uwzględnić, stanowi podstawowy warunek zapewnienia rzetelności postępowania. Prawo do otrzymania informacji o istocie i przyczynie oskarżenia należy rozważać w świetle prawa oskarżonego do przygotowania obrony (wyrok ETPC z dnia 25 marca 1999 r. w sprawie Pélissier i Sassi przeciwko Francji, CE:ECHR:1999:0325JUD002544494, §§ 52, 54). Jeśli sądy orzekające co do istoty sprawy mają w prawie krajowym możliwość zmiany kwalifikacji okoliczności faktycznych, które regularnie rozpatrują, to powinny one upewnić się, że oskarżony mógł rzeczywiście i skutecznie wykonywać przysługujące mu prawo do obrony, a tym samym mógł powziąć w odpowiednim czasie informacje co do przyczyny oskarżenia, czyli elementów materialnych, które przemawiają przeciwko niemu i na których opiera się oskarżenie, a także co do kwalifikacji prawnej tych okoliczności faktycznych, i to w sposób szczegółowy (wyroki ETPC: z dnia 11 grudnia 2007 r. w sprawie Drassich przeciwko Włochom, CE:ECHR:2007:1211JUD002557504, § 34; z dnia 22 lutego 2018 r. w sprawie Drassich przeciwko Włochom, CE:ECHR:2018:0222JUD006517309, § 65).
56 Jak wynika z orzecznictwa przytoczonego w pkt 51–53 i 55 niniejszego wyroku, obowiązek powiadomienia o wszelkich zmianach w odniesieniu do zarzutów oskarżenia, o którym mowa w art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13, powinien w szczególności dotyczyć zmiany kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem, tak aby osoba oskarżona mogła realnie i skutecznie wykonywać przysługujące jej prawo do obrony.
57 Z postanowienia odsyłającego wynika, że uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym wprowadza rozróżnienie w zależności od tego, czy zmiana dotyczy okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem, czy też kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem. Osoba oskarżona może w trakcie rozprawy złożyć wniosek o postępowanie ugodowe wraz z przywróceniem terminu jedynie w wypadku zmiany kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych.
58 W niniejszej sprawie, zdaniem sądu odsyłającego, okoliczność, że oskarżony przyznał się do dokonania kradzieży biżuterii, co doprowadziło do zmiany kwalifikacji przestępstwa „paserstwa” na „kradzież”, w rozumieniu prawa krajowego, stanowi zmianę kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych.
59 Jak wynika z postanowienia odsyłającego, co wskazano w pkt 21 niniejszego wyroku, oskarżony został poinformowany w trakcie rozprawy o rzeczonej zmianie kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych.
60 Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy dyrektywa 2012/13 wymaga, by w celu zagwarantowania rzetelności postępowania karnego oskarżony mógł w wypadku zmiany kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych złożyć wniosek o postępowanie ugodowe.
61 W tym względzie, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 71 opinii, obowiązki określone w dyrektywie 2012/13 stanowią konkretny wyraz tego, w jaki sposób należy zagwarantować rzetelność postępowania karnego w odniesieniu do udzielania informacji osobom podejrzanym lub oskarżonym o popełnienie przestępstwa.
62 Otóż jak przewidziano w motywie 14 i w art. 1 tej dyrektywy, ma ona na celu ustanowienie minimalnych norm, które mają być stosowane w odniesieniu od informowania osób podejrzanych lub oskarżonych o popełnienie przestępstwa (wyrok z dnia 5 czerwca 2018 r., Kolev i in., C‑612/15, EU:C:2018:392, pkt 82).
63 Ponadto z orzecznictwa przytoczonego w pkt 51–53 i 55 niniejszego wyroku nie wynika, że przysługujące osobie podejrzanej lub oskarżonej prawo do uzyskania informacji o zmianie kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych wiąże się z obowiązkiem przyznania osobie oskarżonej prawa do złożenia w trakcie rozprawy wniosku o postępowanie ugodowe.
64 Ponadto w niniejszej sprawie sąd odsyłający zauważa, że w wypadku takiej zmiany kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych przepisy krajowe zapewniają osobie oskarżonej prawo do przedstawienia argumentów obrony.
65 W konsekwencji w sprawie takiej jak ta w postępowaniu głównym przysługujące osobie oskarżonej prawo do niezwłocznego uzyskania informacji o wszelkich zmianach w podanych informacjach, w wypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania na podstawie art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13, nie zobowiązuje państwa członkowskiego do przyznania tej osobie, po rozpoczęciu przewodu sądowego, prawa do złożenia wniosku o postępowanie ugodowe w wypadku zmiany kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych.
W przedmiocie karty
66 Tytułem wstępu należy przypomnieć, że zakres zastosowania karty w odniesieniu do działań państw członkowskich został określony w jej art. 51 ust. 1, zgodnie z którym postanowienia karty mają zastosowanie do państw członkowskich tylko w sytuacji, gdy stosują one prawo Unii (wyrok z dnia 26 lutego 2013 r., Andriciuc i in., C‑617/10, EU:C:2013:105, pkt 17).
67 Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika bowiem co do zasady, że prawa podstawowe chronione w porządku prawnym Unii znajdują zastosowanie we wszystkich sytuacjach podlegających prawu Unii, ale nie poza takimi sytuacjami. Z tego względu Trybunał przypomniał już, że nie jest władny oceniać zgodności z kartą przepisów krajowych, które nie mieszczą się w zakresie zastosowania prawa Unii. Natomiast jeżeli przepisy takie wchodzą w zakres zastosowania tego prawa, Trybunał, rozpatrując pytanie prejudycjalne, powinien udzielić wszelkich wyjaśnień interpretacyjnych koniecznych do oceny przez sąd krajowy zgodności tych przepisów z prawami podstawowymi, których ochronę zapewnia (wyrok z dnia 26 lutego 2013 r., Åkerberg Fransson, C‑617/10, EU:C:2013:105, pkt 19; postanowienie z dnia 23 listopada 2017 r., Cunha Martins, C‑131/17, niepublikowane, EU:C:2017:902, pkt 10).
68 Jako że sprawa rozpatrywana w postępowaniu głównym dotyczy zakresu prawa oskarżonego do informacji dotyczących oskarżenia, a w szczególności zmian w odniesieniu do czynu zabronionego, o którego popełnienie jest on oskarżony w rozumieniu art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13, należy stwierdzić, że ta sytuacja prawna jest objęta zakresem stosowania prawa Unii.
69 Zgodnie z art. 48 ust. 2 karty każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony.
70 W tym względzie, jak wynika z orzecznictwa przytoczonego w pkt 51–53 i 55 niniejszego wyroku, poszanowanie prawa do obrony w rozumieniu tego postanowienia karty wymaga, by w wypadku zmiany kwalifikacji prawnej okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem osoba oskarżona była o tym poinformowana w chwili, w której ma ona jeszcze możliwość skutecznego zareagowania na nie, a więc przed etapem narady, tak aby umożliwić skuteczne przygotowanie obrony.
71 W niniejszej sprawie z postanowienia odsyłającego wynika, jak wskazano w pkt 21 i 27 niniejszego wyroku, że w następstwie złożenia przez oskarżonego w trakcie rozprawy spontanicznych oświadczeń, został on poinformowany o zmianie kwalifikacji prawnej zarzucanych mu czynów, a także o przysługującym mu prawie do przedstawienia argumentów obrony.
72 Natomiast prawo do obrony, o którym mowa w art. 48 ust. 2 karty w kontekście prawa do informacji osoby oskarżonej, nie wymaga, aby osoba ta miała możliwość złożenia, po rozpoczęciu rozprawy, wniosku o postępowanie ugodowe w wypadku zmiany okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem lub w wypadku zmiany ich kwalifikacji prawnej.
73 W tym względzie sama okoliczność, że prawo krajowe nie zapewnia osobie oskarżonej takich samych praw w odniesieniu do możliwości złożenia wniosku o postępowanie ugodowe niezależnie od tego, czy zmiana dotyczy okoliczności faktycznych objętych oskarżeniem, czy też ich kwalifikacji prawnej, nie może sama w sobie stanowić naruszenia prawa do obrony w rozumieniu art. 48 ust. 2 karty w świetle prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących oskarżenia przeciwko nim.
74 W świetle powyższych rozważań na pytanie prejudycjalne należy odpowiedzieć, że art. 6 ust. 4 dyrektywy 2012/13 i art. 48 karty należy interpretować w ten sposób, iż nie sprzeciwiają się one uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym osoba oskarżona może w trakcie rozprawy złożyć wniosek o postępowanie ugodowe w wypadku zmiany okoliczności faktycznych, lecz nie w wypadku zmiany ich kwalifikacji prawnej.
W przedmiocie kosztów
75 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 6 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym oraz art. 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwiają się one uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym osoba oskarżona może w trakcie rozprawy złożyć wniosek o postępowanie ugodowe w wypadku zmiany okoliczności faktycznych, lecz nie w wypadku zmiany ich kwalifikacji prawnej.
Podpisy