OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
GIOVANNIEGO PITRUZZELLI
przedstawiona w dniu 19 listopada 2019 r.(1)
Sprawa C‑653/19 PPU
Postępowanie karne przeciwko
DK
przy udziale
Spetsializirana prokuratura
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny, Bułgaria)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca sądowa w sprawach karnych – Dyrektywa (UE) 2016/343 – Domniemanie niewinności – Ciężar dowodu – Orzeczenie o winie – Sądowa kontrola utrzymania tymczasowego aresztowania
1. Systemy karne państw członkowskich w dużym stopniu charakteryzuje trudna do przezwyciężenia sprzeczność. Dogmatyzują one zasadę domniemania niewinności, prawdziwy fundament europejskiej tożsamości karnej, i jednocześnie na masową skalę stosują tymczasowe aresztowanie(2). Pytanie przedstawione Trybunałowi w ramach niniejszego odesłania prejudycjalnego zmierza do ustalenia, czy i w jakim zakresie dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym(3) zdołała, w zakresie systemu prawnego tymczasowego aresztowania, uczynić unijny obszar wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych pełniejszym i bardziej zrównoważonym(4).
I. Ramy prawne
A. Dyrektywa 2016/343
2. Z motywu 16 dyrektywy 2016/343 wynika, że „[d]omniemanie niewinności zostałoby naruszone, gdyby podejrzany lub oskarżony był przedstawiony jako winny w publicznej wypowiedzi organu publicznego lub w orzeczeniu sądowym innym niż rozstrzygające o winie, do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z prawem […]. Powyższe powinno stosować się […] z zastrzeżeniem wstępnych decyzji o charakterze procesowym, które są podejmowane przez organy sądowe lub inne właściwe organy i które opierają się na podejrzeniu lub obciążającym materiale dowodowym, takich jak postanowienia o tymczasowym aresztowaniu w postępowaniu przygotowawczym, pod warunkiem że decyzje takie nie odnoszą się do podejrzanego lub oskarżonego jako do winnego. Przed podjęciem wstępnej decyzji o charakterze procesowym właściwy organ może być obowiązany najpierw sprawdzić, czy istnieje materiał dowodowy obciążający podejrzanego lub oskarżonego, który wystarcza do uzasadnienia danej decyzji, a decyzja może zawierać odniesienie do tego materiału”.
3. W motywie 22 dyrektywy 2016/343 wskazano, że „[p]rzy ustalaniu winy podejrzanych i oskarżonych ciężar dowodu spoczywa na oskarżeniu, a wszelkie wątpliwości rozpatruje się na korzyść podejrzanego lub oskarżonego. Domniemanie niewinności zostałoby naruszone w przypadku przeniesienia ciężaru dowodu z oskarżenia na obronę, z zastrzeżeniem uprawnień sądu do działania z urzędu w zakresie ustalania faktów, niezawisłości sądownictwa przy ocenie winy podejrzanego lub oskarżonego oraz wykorzystania domniemań faktycznych lub prawnych w odniesieniu do odpowiedzialności karnej podejrzanego lub oskarżonego. Takie domniemania powinny być stosowane w rozsądnych granicach, z uwzględnieniem wagi sprawy i z zachowaniem prawa do obrony, zaś zastosowane środki powinny być racjonalnie proporcjonalne do obranego uprawnionego celu. Domniemania takie powinny być wzruszalne i w każdym wypadku powinny one być stosowane jedynie pod warunkiem poszanowania prawa do obrony”.
4. Artykuł 1 tej dyrektywy ma następujące brzmienie:
„W niniejszej dyrektywie ustanawia się wspólne normy minimalne dotyczące:
a) niektórych aspektów domniemania niewinności w postępowaniu karnym;
b) prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym”.
5. Artykuł 2 dyrektywy 2016/343 przewiduje, że ma ona zastosowanie „do osób fizycznych będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym. Ma [ona] zastosowanie na wszystkich etapach postępowania karnego, od chwili, gdy dana osoba staje się podejrzana lub zostaje oskarżona o popełnienie czynu zabronionego lub domniemanego czynu zabronionego, aż do uprawomocnienia się orzeczenia w przedmiocie ostatecznego rozstrzygnięcia, czy osoba ta popełniła dany czyn zabroniony”.
6. Artykuł 6 dyrektywy 2016/343, zatytułowany „Ciężar dowodu”, stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają, aby przy ustalaniu winy podejrzanych lub oskarżonych ciężar dowodu spoczywał na oskarżeniu. Powyższe stosuje się z zastrzeżeniem obowiązków sędziego lub właściwego sądu w zakresie poszukiwania zarówno dowodów obciążających, jak i uniewinniających, oraz prawa obrony do przeprowadzenia dowodów zgodnie z obowiązującym prawem krajowym.
2. Państwa członkowskie zapewniają, aby wszelkie wątpliwości co do winy rozstrzygano na korzyść podejrzanego lub oskarżonego, także w sytuacji gdy sąd dokonuje oceny, czy uniewinnić daną osobę”.
B. Prawo bułgarskie
7. Artykuł 270 Nakazatelen protsesualen kodeks (kodeksu postępowania karnego) ma następujące brzmienie:
„(1) Kwestia zmiany środka zapobiegawczego może zostać podniesiona w każdym momencie w postępowaniu sądowym. W wypadku zmiany okoliczności do właściwego sądu można złożyć nowy wniosek dotyczący środka zapobiegawczego.
(2) Sąd orzeka postanowieniem na rozprawie”.
II. Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
8. DK znajdował się w miejscu strzelaniny, w trakcie której jedna osoba została zabita, a druga ciężko raniona. Po strzelaninie DK pozostał na miejscu zdarzenia i oddał się w ręce policji. W związku z tym zdarzeniami w dniu 11 czerwca 2016 r. DK został oskarżony o udział w zorganizowanej grupie przestępczej i zabójstwo oraz tymczasowo aresztowany. Prokurator twierdzi, że DK jest odpowiedzialny za śmierć ofiary. DK podnosi, że działał w stanie obrony koniecznej.
9. Etap sądowy postępowania karnego przeciwko DK rozpoczął się w dniu 9 listopada 2017 r. Złożony w dniu 5 lutego 2018 r. pierwszy wniosek DK o zwolnienie z aresztu został oddalony. DK złożył co najmniej sześć kolejnych wniosków w tym przedmiocie. Wszystkie zostały oddalone przez sąd pierwszej albo drugiej instancji. Wszystkie te wnioski były oceniane z punktu widzenia przewidzianej prawem przesłanki istnienia nowych okoliczności podważających zgodność z prawem aresztowania.
10. Sąd odsyłający zaznaczył, że prokurator nie ma obowiązku złożenia wniosku o przedłużenie tymczasowego aresztowania. Aresztowanie to trwa tak długo, jak długo obrona nie jest w stanie przedstawić dowodów zmiany okoliczności w rozumieniu art. 270 bułgarskiego kodeksu postępowania karnego. Sąd odsyłający może postanowić o zwolnieniu z aresztu jedynie wtedy, gdy obrona jest w stanie w przekonujący sposób udowodnić zmianę okoliczności. Według sądu odsyłającego art. 270 tego kodeksu przenosi ciężar dowodu z oskarżenia na obronę i wprowadza domniemanie zgodności tymczasowego aresztowania z prawem, które podlega obaleniu przez obronę. Sąd ten powziął wątpliwość, czy taki stan jest zgodny z motywem 22 i art. 6 dyrektywy 2016/343. Sąd odsyłający wskazał również na wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej „ETPC”) z dnia 27 sierpnia 2019 r. w sprawie Magnitskiy i in. przeciwko Rosji(5), w zakresie, w jakim ETPC miał stwierdzić, że domniemanie na korzyść uwolnienia jest odwrócone, gdy prawo krajowe zezwala na trwanie tymczasowego aresztowania na skutek braku nowych okoliczności, przez co ciężar dowodu zostaje przeniesiony na obronę. Prawo krajowe może więc być jednocześnie sprzeczne z art. 5 ust. 3 Konwencji o ochronie prawa człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (dalej zwanej „EKPC”).
11. Sąd odsyłający dodatkowo zaznacza, że prawo krajowe nie przewiduje ani maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania, ani żadnej okresowej kontroli przeprowadzanej z urzędu.
12. W tych okolicznościach Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny, Bułgaria) zawiesił postępowanie i postanowieniem, które wpłynęło do sekretariatu Trybunału w dniu 4 września 2019 r. i zostało potwierdzone w dniu 27 września 2019 r., zwrócił się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy ustawodawstwo krajowe, które w odniesieniu do sądowego etapu postępowania karnego przewiduje, że zmiana okoliczności stanowi przesłankę uwzględnienia wniosku obrony o uchylenie tymczasowego aresztowania oskarżonego, jest zgodne z art. 6 i motywem 22 dyrektywy 2016/343 oraz z art. 6 i 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej [zwanej dalej »kartą«]?”.
III. Postępowanie przed Trybunałem
13. Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym został wniesiony w dniu 4 września 2019 r. Z powodu wątpliwości co do stanu postępowania zawisłego przez sądem odsyłającym Trybunał wezwał ten ostatni do udzielenia informacji, co nastąpiło w dniu 13 września 2019 r. W dniu 25 września 2019 r. sąd odsyłający poinformował Trybunał, że postanowienie o zwolnieniu DK z aresztu zostało uchylone przez sąd drugiej instancji. W dniu 27 września 2019 r. sąd odsyłający przeprowadził dodatkowe posiedzenie, na którym DK sformułował nowy wniosek o zwolnienie z aresztu. W tych okolicznościach Trybunał, postanowieniem z dnia 1 października 2019 r., orzekł o rozpoznaniu odesłania prejudycjalnego w trybie pilnym na podstawie art. 107 § 1 regulaminu postępowania przed Trybunałem.
14. DK i Komisja przedstawili uwagi na piśmie. Tylko Komisja została wysłuchana podczas rozprawy przed Trybunałem, która miała miejsce w dniu 7 listopada 2019 r.
IV. Analiza
A. Uwagi wstępne
15. Sąd odsyłający pyta Trybunał zasadniczo o zgodność z art. 6 dyrektywy 2016/343 i, ewentualnie, z kartą krajowego ustawodawstwa karnego, zgodnie z którym postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania może być uchylone na sądowym etapie postępowania karnego tylko w przypadku zaistnienia „nowych okoliczności”. Analizie pytania prejudycjalnego musi towarzyszyć uwzględnienie innych elementów postanowienia o jego skierowaniu, z których wynika w sposób bardziej precyzyjny, że pytanie to zostało sformułowane w związku z pytaniem o ciężar dowodu. Innymi słowy – czy ustawodawstwo, które wymaga od oskarżonego, podejmującego starania o zakończenie jego tymczasowego aresztowania, wykazania istnienia nowych okoliczności, jest zgodne z art. 6 dyrektywy 2016/343?
16. Prostota pytania skierowanego do Trybunału nie oddaje wynikających z niego fundamentalnych problemów dla europejskiego obszaru wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.
17. W rzeczywistości pytanie to zostało sformułowane w szczególnym kontekście. Sąd odsyłający przy użyciu raczej niepokojących sformułowań opisuje stan prawa krajowego, które ma zastosowanie w sprawach tymczasowego aresztowania. W szczególności tymczasowe aresztowanie nie jest ograniczone w czasie po rozpoczęciu sądowego etapu postępowania karnego. Wprawdzie art. 270 bułgarskiego kodeksu postępowania karnego przewiduje, że oskarżony w każdym momencie może wnioskować o uchylenie tymczasowego aresztowania, jednak wydaje się, że doprowadzenie do faktycznego zwolnienia z aresztu albo do zmiany środka zapobiegawczego jest szczególnie trudne(6).
18. Nie mogę więc w takim stanie rzeczy powstrzymać się od wyrażenia moich obaw. Obawy te są dwojakiego rodzaju: pierwsze, w skali mikro, odnoszą się do sytuacji osobistej DK, i drugie, w skali makro, odnoszą się do tego, co niniejsza sprawa faktycznie mówi o europejskim obszarze wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.
19. Po pierwsze, DK jest oskarżonym – a oskarżony to osoba, która nie jest uznana za winną i jest, choćby hipotetycznie, niewinna. Czy możemy z łatwością podejść do założenia, że jej tymczasowe aresztowanie jest nieograniczone w czasie? Czy mówienie o tymczasowym aresztowaniu nie jest nadużyciem językowym? O ile nie jest moim zadaniem odniesienie się do dokonanego przez państwa członkowskie wyboru sytemu prawnego, w którym masowo stosowane jest tymczasowe aresztowanie(7), o tyle wydaje mi się, że każda analiza tego tematu musi uwzględniać, że chodzi tu o osoby z założenia niewinne, które w zasadniczo raczej nędznych warunkach oczekują na rozstrzygnięcie swej sprawy karnej.
20. Po drugie, moje obawy są uzasadnione praktycznie nieistniejącą europejską harmonizacją tej dziedziny, co postaram się szerzej opisać w dalszej części opinii. W niniejszej sprawie jesteśmy zobowiązani określić granice prawa Unii. W sprawie o tak fundamentalnym znaczeniu jak czas trwania tymczasowego aresztowania oraz zasady kwestionowania przed sądem orzeczenia o tymczasowym aresztowaniu dochodzę do zasmucającego stwierdzenia, że prawo Unii Europejskiej charakteryzuje niska skuteczność. Nie można wszystkiego tłumaczyć brakiem kompetencji Unii do działania w tej dziedzinie.
21. Jest oczywiste, że w sprawach karnych to, co nie jest zagwarantowane w ramach Unii Europejskiej, może być zagwarantowane przez ETPC. Niniejszą sprawę można więc uznać za okazję dla Trybunału do wykonania jego roli zwrotniczego kompetencji(8). Jest jasne, że to co nie jest uregulowane przez prawo Unii, nie jest koniecznie pozostawione poza nawiasem prawa w ogóle. Wrócę do tej kwestii w dalszych rozważaniach, jednakże podkreślam, że ETPC sformułował ważne zasady, które dotyczą zakresu uznania państw stron EKPC w zakresie orzekania o tymczasowym aresztowaniu. Jak długo jednak DK musiałby pozostawać tymczasowo aresztowany, zanim trybunał w Strasburgu wydałby wyrok? Czy mógłby tylko czekać, skoro nawet jego pełnomocnicy, być może z przyczyn ekonomicznych, nie brali udziału w rozprawie przed Trybunałem?
22. Oprócz kwestii relacji między systemami prawnymi, konieczne jest, aby prawodawca unijny zajął się sprawą harmonizacji, choćby minimalnej, tymczasowego aresztowania, gdyż bez niej zagrożony jest europejski obszar współpracy sądowej w sprawach karnych. W rzeczywistości nie może być współpracy sądowej w sprawach karnych bez wzmocnienia wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi, a zaufanie to nie może być ugruntowane w sytuacji, gdy państwa członkowskie stosują tak zróżnicowane standardy w zakresie tymczasowego aresztowania, które, przypominam, stanowi wyjątek w stosunku do będącego filarem naszej kultury prawnej prawa do wolności, a czas jego trwania musi być jak najbardziej ograniczony.
23. Niemniej jednak, bez względu na moje obawy i ubolewanie z powodu obecnego stanu prawa Unii, mogę tylko stwierdzić na podstawie analizy czysto prawnej, że sytuacja DK nie jest uregulowana w dyrektywie 2016/343.
B. W przedmiocie pytania prejudycjalnego
24. Czy art. 6 dyrektywy 2016/343 wymaga od państw członkowskich przyjęcia zasady, zgodnie z którą ciężar dowodu spoczywa na oskarżeniu, gdy na etapie sądowym postępowania karnego obrona wnosi o uchylenie przedłużającego się tymczasowego aresztowania? Aby odpowiedzieć na to pytanie, postaram się wykazać w pierwszej kolejności, że dyrektywa 2016/343 nie przewiduje żadnej reguły dotyczącej warunków, w których orzeczenie o utrzymaniu tymczasowego aresztowania może być kwestionowane. Ten wstępny wniosek zostanie w drugiej kolejności poddany ocenie z punktu widzenia orzecznictwa Trybunału w sprawach dotyczących dyrektywy 2016/343 oraz z punktu widzenia orzeczeń o tymczasowym aresztowaniu. W trzeciej kolejności zakończę moją analizę przywołaniem wskazówek sformułowanych przez ETPC.
1. Wykładnia językowa, systemowa, historyczna i celowościowa dyrektywy 2016/343
25. Na wstępie wskazuję, że związek sytuacji, której dotyczy postępowanie główne, z art. 6 dyrektywy 2016/343 nie jest oczywisty.
26. Oczywiście dyrektywa 2016/343 przewiduje, że ma zastosowanie „do osób fizycznych będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym”(9). Jest bezsporne, że DK jest objęty podmiotowym zakresem stosowania dyrektywy 2016/343.
27. Ponadto dyrektywa ta ma zastosowanie „na wszystkich etapach postępowania karnego”, to jest od chwili, gdy dana osoba staje się podejrzana o popełnienie czynu zabronionego, aż do uprawomocnienia się orzeczenia w przedmiocie ostatecznego ustalenia, czy osoba ta popełniła dany czyn zabroniony(10). Okres tymczasowego aresztowania osoby oskarżonej mieści się w ramach tego postępowania, zatem sytuacja, która jest przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, zasadniczo jest objęta zakresem stosowania dyrektywy 2016/343(11). Mimo to jest jasne, że nie każdy przepis tej dyrektywy będzie miał zastosowanie na wszystkich etapach postępowania karnego(12).
28. Czy przeznaczeniem art. 6 dyrektywy 2016/343 jest mimo to uregulowanie kwestii ciężaru dowodu w postępowaniach zmierzających do zakwestionowania dalszego tymczasowego aresztowania? Nie jestem o tym przekonany.
29. W tym względzie należy zauważyć, że przepis ten zawarto w szerszym rozdziale dotyczącym domniemania niewinności. I tak dyrektywa 2016/343 nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, aby podejrzani i oskarżeni byli uważani za niewinnych do czasu udowodnienia im winy zgodnie z prawem(13). W szczególności organy publiczne w swoich wypowiedziach publicznych oraz w orzeczeniach sądowych nie mogą się odnosić do podejrzanego lub oskarżonego jako do winnego, o ile wina tego podejrzanego lub oskarżonego nie została ustalona zgodnie z prawem(14). Powyższe stosuje się jednak „z zastrzeżeniem czynności oskarżyciela, które zmierzają do wykazania winy podejrzanego lub oskarżonego, oraz z zastrzeżeniem wstępnych decyzji o charakterze procesowym, które są podejmowane przez organy sądowe lub inne właściwe organy i które opierają się na podejrzeniu lub obciążającym materiale dowodowym”(15). Co się tyczy sposobu, w jaki domniemanie niewinności ma być zachowane w wypowiedziach publicznych i wstępnych decyzjach o charakterze procesowym, brzmienie art. 4 dyrektywy 2016/343 może zostać wyjaśnione poprzez przywołanie motywu 16 tej dyrektywy, z którego wynika, że nie można wymagać, aby akt oskarżenia nie przedstawiał osoby, której dotyczy, jako potencjalnie winnej. Poszanowanie domniemania niewinności realizowane jest „także z zastrzeżeniem wstępnych decyzji o charakterze procesowym […], takich jak postanowienia o tymczasowym aresztowaniu w postępowaniu przygotowawczym, pod warunkiem że decyzje takie nie odnoszą się do podejrzanego lub oskarżonego jako do winnego. Przed podjęciem wstępnej decyzji o charakterze procesowym właściwy organ może być obowiązany najpierw sprawdzić, czy istnieje materiał dowodowy obciążający podejrzanego lub oskarżonego, który wystarcza do uzasadnienia danej decyzji, a decyzja może zawierać odniesienie do tego materiału”(16). Zatem jeżeli w tym miejscu dyrektywa odnosi się do postanowień o tymczasowym aresztowaniu, to przewidziany w niej zakaz odnoszenia się do podejrzanego lub oskarżonego jako do winnych dotyczy wyłącznie wypowiedzi organów publicznych i sądowych.
30. W odniesieniu do ciężaru dowodu w znaczeniu ścisłym art. 6 ust. 1 dyrektywy 2016/343, którego w istocie dotyczy pytanie prejudycjalne, zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia, aby przy ustalaniu winy podejrzanych lub oskarżonych ciężar dowodu spoczywał na oskarżeniu. Zobowiązanie to zostało nałożone „z zastrzeżeniem obowiązków sędziego lub właściwego sądu w zakresie poszukiwania zarówno dowodów obciążających, jak i uniewinniających, oraz prawa obrony do przeprowadzenia dowodów zgodnie z obowiązującym prawem krajowym”(17). Wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść podejrzanego lub oskarżonego „także w sytuacji, gdy sąd dokonuje oceny, czy uniewinnić daną osobę”(18). Motyw 22 dyrektywy 2016/343 wydaje się tłumaczyć zamiar prawodawcy. Wynika z niego, że chodzi o ciężar dowodu przy ustalaniu winy podejrzanych lub oskarżonych oraz że ciężar ten powinien spoczywać na oskarżeniu. Prawodawca unijny wydaje się dopuszczać możliwość odwoływania się do domniemań faktycznych lub prawnych w zakresie odpowiedzialności karnej podejrzanego lub oskarżonego, jeżeli nie zagraża to domniemaniu niewinności oraz pod warunkiem „stosowania [ich] w rozsądnych granicach, z uwzględnieniem wagi sprawy i z zachowaniem prawa do obrony, zaś zastosowane środki powinny być racjonalnie proporcjonalne do obranego uprawnionego celu. Domniemania takie powinny być wzruszalne i w każdym wypadku powinny one być stosowane jedynie pod warunkiem poszanowania prawa do obrony”(19).
31. Zatem o ile art. 4 dyrektywy 2016/343 wyraźnie odnosi się do wstępnych decyzji o charakterze procesowym, takich jak postanowienie o tymczasowym aresztowaniu(20), o tyle należy stwierdzić, że art. 6 tej dyrektywy nie zawiera takich odniesień. Podobnie jest w przypadku motywu 22 wspomnianej dyrektywy. Moim zdaniem jest to rezultat tego, że unijny prawodawca ma na myśli inny etap postępowania karnego, czyli etap ustalania winy(21). Otóż jedyny cel art. 4 dyrektywy 2016/343 w zakresie postanowień o tymczasowym aresztowaniu polega na tym, aby postanowienia te nie odnosiły się do osób oskarżonych jako do winnych. Ponieważ postanowienie o tymczasowym aresztowaniu nie jest orzeczeniem o winie tych osób, jak zresztą zostało to wyraźnie wskazane w dyrektywie(22), takie postanowienie nie jest w mojej ocenie objęte zakresem stosowania art. 6 dyrektywy 2016/343.
32. Takiego sposobu wykładni nie wydaje się wykluczać treść art. 6 ust. 2 dyrektywy 2016/343, który przewiduje, że wszelkie wątpliwości co do winy rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. W rzeczywistości, ponieważ tymczasowe aresztowanie jest stosowane przed orzekaniem o winie – to jest w momencie postępowania karnego, w którym żadne rozstrzygnięcie o winie nie zostało wydane i podlega jeszcze nieodzownie wątpliwości – gdyby przyjąć, że art. 6 ust. 2 dyrektywy 2016/343 ma zastosowanie również do postanowień o tymczasowym aresztowaniu, przypadki zastosowania tymczasowego aresztowania zostałyby, jak słusznie zauważyła to Komisja, drastycznie ograniczone(23).
33. Ścisła wykładnia art. 6 dyrektywy 2016/343, zgodnie z którą jego celem nie jest regulowanie kwestii rozłożenia ciężaru dowodu w ramach wydawania postanowień o tymczasowym aresztowaniu, wydaje mi się znajdować potwierdzenie w analizie historycznej tej dyrektywy. W pkt 16 uzasadnienia projektu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym(24) wskazano, że, w opinii Komisji, skoro Unia podjęła odrębne inicjatywy w przedmiocie tymczasowego aresztowania, to „nie zostało [ono] uwzględnione w niniejszej dyrektywie”. Ograniczony aktualnie zakres tych innych inicjatyw prawodawczych(25) nie może uzasadniać wykładni dyrektywy 2016/343, która szłaby dalej niż jej treść. W tym zakresie dodatkowo wskazuję, że przedstawiona przez Parlament propozycja wprowadzenia do art. 4 wyraźnego odniesienia do tymczasowego aresztowania nie została zaakceptowana(26).
34. Jak wyżej wspomniałem, celem dyrektywy 2016/343 jest wzmocnienie niektórych aspektów domniemania niewinności, z zamiarem wzmocnienia wzajemnego zaufania państw członkowskich w ramach ich systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych oraz wzajemnego uznawania wyroków i innych orzeczeń sądowych(27). Niemniej dyrektywa 2016/343 wprowadziła normy minimalne, stosownie do podstawy prawnej jej wydania(28), które dotyczą tylko niektórych aspektów domniemania niewinności w ramach postępowania karnego(29).
35. W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał kładł szczególny nacisk na minimalną harmonizację, z zamiarem ograniczenia znaczenia dyrektywy 2016/343 w stosunku do krajowych uregulowań prawnych dotyczących tymczasowego aresztowania.
2. Dyrektywa 2016/343 i postanowienia o tymczasowym aresztowaniu w orzecznictwie Trybunału
36. W pierwszej sprawie Milev(30) Trybunałowi przedstawiono do rozstrzygnięcia kwestię zgodności z art. 3 i 6 dyrektywy 2016/343 uchwały podjętej przez bułgarski sąd najwyższy, która przyznała sądom krajowym właściwym do rozpoznawania odwołań od postanowień o tymczasowym aresztowaniu uprawnienie do decydowania, czy na etapie kontradyktoryjnym postępowania karnego dalsze tymczasowe aresztowanie oskarżonego powinno być poddane kontroli sądowej obejmującej również istnienie uzasadnionego podejrzenia dla przyjęcia, że popełnił on zarzucany mu czyn. Ponieważ pytanie to przedstawiono po wejściu w życie dyrektywy 2016/343, ale przed upływem terminu dokonania jej transpozycji, Trybunał przypomniał tylko o zobowiązaniach ciążących na państwach członkowskich w tym szczególnym okresie(31), po czym stwierdził, że skoro przedmiotowa uchwała pozostawiła właściwym sądom swobodę wyboru zastosowania przepisów EKPC w zgodzie z ich wykładnią przestawioną przez ETPC albo przepisów krajowego prawa procesowego, wspomniana uchwała nie mogła poważnie zagrozić, po upływie okresu na dokonanie transpozycji dyrektywy 2016/343, realizacji celów tej dyrektywy. W tej sprawie odpowiedź Trybunału była zatem skoncentrowana na kwestii obowiązku powstrzymania się od poważnego utrudnienia osiągnięcia celu dyrektywy 2016/343 w okresie jej transpozycji, natomiast kwestia – leżąca u podstaw tego obowiązku, lecz odrębna(32) – odnosząca się do zgodności uchwały sądu najwyższego oraz, w szerszej perspektywie, bułgarskiego ustawodawstwa z dyrektywą 2016/343 nie była oceniana.
37. W drugiej sprawie Milev(33) do Trybunału zwrócono się o ocenę, czy art. 3, 4 i 10 dyrektywy 2016/343 w związku z motywami 16 i 48 wspomnianej dyrektywy oraz art. 47 i 48 karty należy interpretować w ten sposób, że gdy sąd krajowy bada, czy istnieje uzasadnione podejrzenie w rozumieniu uregulowań krajowych, pozwalające sądzić, że dana osoba popełniła przestępstwo, od którego to podejrzenia uzależnione jest przedłużenie jej tymczasowego aresztowania, sąd ten może się ograniczyć do stwierdzenia, że na pierwszy rzut oka osoba ta mogła popełnić to przestępstwo, czy też sąd powinien zbadać, czy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że dana osoba popełniła dane przestępstwo. Sąd odsyłający oczekiwał ponadto od Trybunału sprecyzowania, czy przepisy te należy interpretować w ten sposób, że sąd krajowy orzekający w sprawie wniosku o zmianę środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania może uzasadnić swoją decyzję bez skonfrontowania dowodów obciążających i odciążających, czy też sąd ten powinien przeprowadzić bardziej szczegółowe badanie tych dowodów i udzielić jasnej odpowiedzi na argumenty przedstawione przez osobę pozbawioną wolności(34).
38. Po przywołaniu brzmienia art. 2, 3, 4 i 10 dyrektywy 2016/343 Trybunał wskazał, że przedmiotem tej dyrektywy „jak wynika z jej art. 1 oraz motywu 9, jest ustanowienie wspólnych norm minimalnych mających zastosowanie do postępowań karnych, dotyczących niektórych aspektów domniemania niewinności”(35). Te normy minimalne realizują cel związany ze wzmocnieniem zaufania państw członkowskich do systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych innych państw członkowskich, przyczyniając się tym samym do ułatwienia wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych(36). Z powodu tego minimalnego charakteru harmonizacji, który został szczególnie podkreślony w tym wyroku, Trybunał stwierdził, że dyrektywy 2016/343 nie można „interpretować jako instrumentu kompletnego i wyczerpującego, który miałby na celu określenie wszystkich przesłanek wydawania postanowień o tymczasowym aresztowaniu”(37). Następnie Trybunał wskazał, że art. 3 i art. 4 ust. 1 dyrektywy 2016/343 „nie stoją […] na przeszkodzie wydaniu wstępnych decyzji o charakterze procesowym, takich jak wydane przez organ sądowy postanowienie o przedłużeniu tymczasowego aresztowania, które opiera się na podejrzeniu lub obciążającym materiale dowodowym, pod warunkiem że decyzje te nie przedstawiają osoby tymczasowo aresztowanej jako winnej”(38). Co więcej, Trybunał wskazał, że „w zakresie, w jakim […] sąd odsyłający dąży do ustalenia przesłanek wydawania postanowień o zastosowaniu tymczasowego aresztowania oraz zastanawia się w szczególności nad stopniem przekonania, jaki powinien posiadać w odniesieniu do sprawcy przestępstwa, sposobu oceny różnych środków dowodowych i zakresu uzasadnienia, jakie ma obowiązek przedstawić w odpowiedzi na przedstawione mu argumenty, kwestie te nie są regulowane przez tę dyrektywę, lecz podlegają wyłącznie prawu krajowemu”(39). Jaśniej mówiąc – dyrektywa 2016/343 „nie reguluje […] przesłanek wydawania postanowień o zastosowaniu tymczasowego aresztowania”(40).
39. W ostatnim czasie Trybunał wydał postanowienie na podstawie art. 99 swojego regulaminu postępowania(41). W sprawie tej Trybunał miał orzec, czy art. 4 dyrektywy 2016/343 w związku z motywem 16 tej dyrektywy należy intepretować w ten sposób, że wymogi wynikające z domniemania niewinności nakładają na sąd obowiązek – gdy bada on uzasadnione podejrzenie pozwalające przypuszczać, że podejrzany lub oskarżony popełnił zarzucane mu przestępstwo, aby orzec w przedmiocie zgodności z prawem postanowienia o tymczasowym aresztowaniu – wyważenia przedstawionych mu dowodów obciążających i odciążających oraz uzasadnienia przez niego orzeczenia nie tylko poprzez wskazanie ustalonych okoliczności, lecz także poprzez rozstrzygnięcie w przedmiocie zarzutów obrońcy danej osoby(42). Trybunał najpierw wskazał, że przedmiotowa sprawa wydaje się dotyczyć „szerszych ram [(43)] pojęcia »uzasadnionego podejrzenia« w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. c) EKPC”(44), a następnie przywołał treść przepisów dyrektywy 2016/343 potrzebnych do odpowiedzi na odesłanie prejudycjalne i dla wzmocnienia swojego stanowiska odniósł się także do art. 6 tej dyrektywy, aby dojść do wniosku, że „jeśli w następstwie badania dowodów obciążających i odciążających sąd krajowy stwierdzi, że istnieje uzasadnione podejrzenie, iż dana osoba popełniła zarzucane jej czyny, i przyjmuje wstępne orzeczenie w tym względzie, nie jest to równoważne z przedstawieniem podejrzanego lub oskarżonego jako winnego popełnienia tych czynów w rozumieniu art. 4 dyrektywy 2016/343”(45). Jednocześnie Trybunał przypomniał wyrażone w wyroku Milev precedensowe stanowisko o minimalnym charakterze zamierzonego celu harmonizacji dyrektywy 2016/343, która nie może być interpretowana jako „instrument kompletny i wyczerpujący”, w którym „określono by wszystkie przesłanki przyjęcia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, zarówno jeśli chodzi o szczegółowe zasady badania różnych dowodów, jak i o zakres uzasadnienia takiego postanowienia”(46). W rezultacie Trybunał orzekł, że „art. 4 i 6 dyrektywy 2016/343 […] nie stoją na przeszkodzie – gdy właściwy sąd bada uzasadnione podejrzenie, że podejrzany lub oskarżony popełnił zarzucane mu przestępstwo, aby orzec w przedmiocie zgodności z prawem postanowienia o tymczasowym aresztowaniu – wyważeniu przez ten sąd przedstawionych mu dowodów obciążających i odciążających ani uzasadnieniu przez niego orzeczenia nie tylko poprzez wskazanie ustalonych okoliczności, lecz także poprzez rozstrzygnięcie w przedmiocie zarzutów obrońcy danej osoby, pod warunkiem że w orzeczeniu tym nie przedstawiono aresztowanej osoby jako winnej”(47). Otóż ze stwierdzenia, zgodnie z którym art. 6 dyrektywy 2016/343 „nie stoi na przeszkodzie”, można wywnioskować, że – w ramach linii orzeczniczej ukształtowanej wcześniej przez Trybunał – przepis ten nie ma po prostu zastosowania(48). Tylko w ten sposób treść sentencji postanowienia staje się zrozumiała(49).
3. Postanowienia o tymczasowym aresztowaniu w orzecznictwie ETPC
40. Dyrektywa 2016/343 wdraża domniemanie niewinności i prawo do rzetelnego procesu ujęte w art. 47 i 48 karty, do których wyraźnie się odwołuje(50). Domniemanie niewinności ma na celu zagwarantowanie każdemu, że nie będzie wskazany ani traktowany jako winny czynu zabronionego, zanim jego wina nie zostanie wykazana przed sądem(51). Dyrektywa 2016/343 zawiera dodatkową klauzulę o nieobniżaniu poziomu ochrony, zgodnie z którą „[ż]aden z przepisów [wspomnianej] dyrektywy nie może być rozumiany jako ograniczający lub umniejszający prawa i gwarancje procesowe, które są zapewnione na mocy [k]arty, EKPC […] lub prawa któregokolwiek z państw członkowskich zapewniającego wyższy poziom ochrony”(52).
41. Artykuły 47 i 48 karty dotyczą odpowiednio prawa do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu, a także, jak to właśnie wskazałem, domniemania niewinności i prawa do obrony. Z wyjaśnień do art. 48 wynika w szczególności, że przepis ten jest identyczny z art. 6 ust. 2 i 3 EKPC oraz ma, stosownie do art. 52 ust. 3 karty, takie same znaczenie i zakres jak prawa gwarantowane przez EKPC.
42. Tymczasem wskazane przez sąd odsyłający orzecznictwo ETPC dotyczy zgodności sytuacji, o którą pyta, nie z art. 6 EKPC, lecz z art. 5 ust. 3 EKPC(53).
43. W wyroku Magnitskiy i in. przeciwko Rosji(54) ETPC przypomniał obecnie niekwestionowane zasady, które wcześniej wypracował dla oceny zgodności z konwencją utrzymania tymczasowego aresztowania.
44. O ile tymczasowe aresztowanie jest dopuszczalne z powodów wskazanych w art. 5 ust. 1 lit. c) EKPC, o tyle art. 5 ust. 3 EKPC wprowadza „niektóre gwarancje proceduralne” i w szczególności skutkuje tym, że „tymczasowe aresztowanie nie może przekroczyć rozsądnego czasu, a tym samym reguluje jego długość [a tym samym nie może być nieograniczone]”(55). Trwanie uzasadnionego podejrzenia, że zatrzymana osoba popełniła czyn zabroniony, jest warunkiem sine qua non prawidłowości utrzymania aresztowania(56), ale po „pewnym czasie” jest już niewystarczające. Europejski Trybunał Praw Człowieka powinien zatem ustalić, po pierwsze, czy inne podstawy przyjęte przez organy sądowe mogą dalej uzasadniać pozbawienie wolności, oraz po drugie, gdy te podstawy okażą się właściwe i wystarczające, czy władze krajowe wykazały szczególną staranność w prowadzeniu postępowania(57). Organy powinny przekonująco uzasadnić każdy okres aresztowania, niezależnie od jego długości(58). Przy rozstrzyganiu, czy osoba może zostać na wolności, czy też powinna zostać aresztowana, organy te mają obowiązek rozważenia alternatywnych środków zapewniających obecność tej osoby podczas procesu(59). Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że takie uzasadnienie istnieje w przypadku niebezpieczeństwa ucieczki, ryzyka wywierania presji na świadków, fałszowania dowodów, zmowy, ponownego popełnienia przestępstwa, zagrożenia dla porządku publicznego oraz potrzeby chronienia osoby, której dotyczy zastosowany środek wiążący się z pozbawieniem wolności(60). Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł również, że „[d]omniemanie zawsze działa na rzecz uwolnienia […]. Do czasu wyroku osoba ta musi być traktowana jako niewinna, a [istotą art. 5 ust. 3 EKPC] jest przede wszystkim wymóg dotyczący tymczasowego zwolnienia na czas postępowania w momencie, gdy dalsze tymczasowe aresztowanie przestaje być zasadne […]. To, czy jest to rozsądne dla oskarżonego, iż pozostaje on w areszcie tymczasowym, musi zostać ocenione na podstawie faktów każdej sprawy, zgodnie z jej szczególnym charakterem. Kontynuowanie tymczasowego aresztowania może być uzasadnione w danych sprawach, tylko jeśli występują faktyczne wskazania istotnego wymogu porządku publicznego, który niezależnie od domniemanej niewinności przeważa nad zasadą ochrony wolności jednostki”(61). W tym celu, „w związku z zasadą domniemania niewinności, [organy sądowe] muszą zbadać wszystkie fakty przemawiające zarówno za, jak i przeciw istnieniu wyżej wymienionego wymogu interesu publicznego [uzasadniającego] odejście od reguły zawartej w art. 5 [EKPC] […]. W oparciu o powody podane w tych decyzjach oraz o dobrze udokumentowane fakty przedstawione przez skarżącego w jego skardze Trybunał jest wzywany do ustalenia, czy art. 5 § 3 [EKPC] został naruszony”(62).
45. W wyroku Magnitskiy i in. przeciwko Rosji(63) ETPC w szczególności uwzględnił również fakt, że organy krajowe odwróciły domniemanie niewinności działające na korzyść uwolnienia poprzez ustalenie, że, w braku nowych okoliczności, tymczasowe aresztowanie należało utrzymać. Trybunał ten przypomniał, że art. 5 EKPC przewiduje wyjątkowy charakter naruszeń prawa do wolności, które są dopuszczalne tylko w przypadkach wyczerpująco wymienionych i rygorystycznie zdefiniowanych(64). Niemniej z orzecznictwa ETPC wynika, że przeniesienie ciężaru dowodu z oskarżenia na obronę może rzeczywiście stanowić podstawę zarzutu ze strony tej ostatniej, ale mimo to nie stanowi samodzielnej, wystarczającej i mającej automatyczny skutek przesłanki stwierdzenia naruszenia art. 5 ust. 3 EKPC, gdyż takie naruszenie podlega stwierdzeniu na skutek analizy in concreto wszystkich okoliczności każdego badanego przypadku(65).
46. Stanowisko orzecznicze ETPC w przedmiocie zasad dowodzenia jest o wiele bardziej sprecyzowane w zakresie oceny danej sytuacji w świetle art. 6 ust. 2 EKPC(66), gdyż ETPC uznał, że w sprawach karnych postępowanie dowodowe musi rozpatrywane w świetle tego postanowienia konwencji(67).
47. Z orzecznictwa ETPC dotyczącego art. 5 ust. 3 EKPC wynika z kolei, że ETPC bada – wychodząc poza definicję ciężaru dowodu w sprawach postępowań w przedmiocie odwołań od postanowień o tymczasowym aresztowaniu – czy wszystkie argumenty za i przeciw dotyczące istnienia interesu publicznego, który uzasadniałby naruszenie reguły ustalonej w art. 5 EKPC – to jest wolności – zostały uwzględnione przez organ odpowiedzialny za kontrolę takich orzeczeń i czy to uwzględnienie znalazło odzwierciedlenie w orzeczeniu wspomnianego organu(68). Europejski Trybunał Praw Człowieka nie wykluczył też odwoływania się do domniemania w sprawach spełnienia prawnych przesłanek utrzymania tymczasowego aresztowania, pod warunkiem jednak, że istnienie okoliczności istotnych z punktu widzenia reguły określonej w art. 5 EKPC zostanie w przekonujący sposób wykazane przez organy w celu sformułowania uzasadnienia wystarczającego do legitymizacji dalszego pozbawienia wolności(69).
4. Wnioski z analizy
48. Z powyższego wynika zatem, że celem dyrektywy 2016/343 nie jest realizacja prawa do wolności, które zostało określone w art. 6 karty i w art. 5 EKPC, lecz jedynie harmonizacja niektórych aspektów domniemania niewinności(70). Artykuł 6 dyrektywy 2016/343 dotyczy zatem kwestii ciężaru dowodu przy ustalaniu winy osoby oskarżonej. Ze względu na to, że kwestia określenia ciężaru dowodu w ramach odwołania od postanowienia o utrzymaniu tymczasowego aresztowania jest zagadnieniem odrębnym, nie jest ona regulowana art. 6 dyrektywy 2016/343.
V. Wnioski
49. W świetle wszystkich powyższych rozważań proponuję Trybunałowi, by na pytanie prejudycjalne przedstawione przez Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny, Bułgaria) odpowiedział następująco:
Artykuł 6 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym nie reguluje kwestii ciężaru dowodu w przypadku orzekania o utrzymaniu tymczasowego aresztowania.