OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
GIOVANNIEGO PITRUZZELLI
przedstawiona w dniu 10 stycznia 2019 r.(1)
Sprawa C‑631/17
SF
przeciwko
Inspecteur van de Belastingdienst
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Hoge Raad der Nederlanden (sąd najwyższy Niderlandów)]
Odesłanie prejudycjalne – Zabezpieczenie społeczne pracowników migrujących – Rozporządzenie (WE) nr 883/2004 – Artykuł 11 ust. 3 lit. e) – Obywatel państwa członkowskiego zatrudniony jako marynarz na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa trzeciego – Pracodawca mający siedzibę w państwie innym niż państwo miejsca zamieszkania pracownika – Zakres podmiotowy stosowania rozporządzenia – Ustalenie ustawodawstwa mającego zastosowanie
1. Czy art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego(2) należy uznać za przepis zamykający ustanowiony w tym rozporządzeniu system norm określających ustawodawstwo mające zastosowanie (norm kolizyjnych) w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, który to przepis stosuje się do każdej sytuacji, do której rozporządzenie nie odnosi się wprost, czy też ma on bardziej ograniczony zakres i stosuje się go wyłącznie do osób nieaktywnych zawodowo?
2. Tak zasadniczo brzmi pytanie, na jakie Trybunał musi udzielić odpowiedzi w niniejszej sprawie, która dotyczy wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonego przez Hoge Raad der Nederlanden (sąd najwyższy Niderlandów) w ramach sporu między z jednej strony obywatelem Łotwy mającym miejsce zamieszkania na Łotwie, zatrudnionym na krótki okres przez spółkę z siedzibą w Niderlandach na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa trzeciego, który w rozpatrywanym okresie znajdował się poza terytorium Unii, a z drugiej strony niderlandzkimi organami podatkowymi, które żądają opłacenia składek na ubezpieczenie społeczne za wspomniany okres zatrudnienia.
3. Niniejsza sprawa stwarza sposobność, aby Trybunał po raz pierwszy dokonał wykładni przepisu art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004, będącego nowym przepisem, który nie istniał w poprzednim rozporządzeniu nr 1408/71(3). Wyrok, który Trybunał wyda w niniejszej sprawie, będzie miał pewne znaczenie dla określenia systemu norm kolizyjnych przewidzianych w rozporządzeniu nr 883/2004.
I. Ramy prawne
4. Artykuł 11 rozporządzenia nr 883/2004, będący pierwszym artykułem w ramach tytułu II, zatytułowany „Zasady ogólne”, stanowi:
„1. Osoby, do których stosuje się niniejsze rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Ustawodawstwo takie [to] określane jest zgodnie z przepisami niniejszego tytułu.
[…]
3. Zgodnie z przepisami art. 12 do 16:
a) osoba wykonująca w państwie członkowskim pracę najemną lub pracę na własny rachunek podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
b) urzędnik służby cywilnej podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, jakiemu podlega zatrudniająca go administracja;
c) osoba otrzymująca zasiłek dla bezrobotnych zgodnie z przepisami art. 65 na podstawie ustawodawstwa państwa członkowskiego zamieszkania podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
d) osoba powołana lub odwołana ze służby w siłach zbrojnych lub służby cywilnej w państwie członkowskim podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
e) każda inna osoba, do której nie mają zastosowania przepisy lit. a) do d) podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania, bez uszczerbku dla innych przepisów niniejszego rozporządzenia gwarantujących jej świadczenia na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku innych państw członkowskich.
4. Do celów stosowania przepisów niniejszego tytułu praca najemna lub praca na własny rachunek wykonywana normalnie na pokładzie statku na morzu pod banderą państwa członkowskiego uważana jest za pracę wykonywaną w tym państwie członkowskim. Jednakże osoba zatrudniona na pokładzie statku pod banderą państwa członkowskiego, a otrzymująca wynagrodzenie za taką pracę od przedsiębiorstwa lub osoby, których siedziba lub miejsce prowadzenia działalności są w innym państwie członkowskim, podlega ustawodawstwu tego ostatniego państwa członkowskiego, jeżeli zamieszkuje w tym państwie. Do celów stosowania wspomnianego ustawodawstwa przedsiębiorstwo lub osoba wypłacająca wynagrodzenie uważana jest za pracodawcę.
[…]”.
II. Okoliczności faktyczne, postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
5. W okresie od 13 sierpnia 2013 r. do 31 grudnia 2013 r. SF, obywatel Łotwy mający miejsce zamieszkania na Łotwie, był zatrudniony przez spółkę Oceanwide Offshore Services B.V. z siedzibą w Niderlandach.
6. W okresie tym SF wykonywał pracę marynarza jako steward na pokładzie statku pływającego pod banderą Bahamów, który w rozpatrywanym okresie znajdował się na niemieckiej części szelfu kontynentalnego Morza Północnego.
7. W odniesieniu do okresu zatrudnienia SF w spółce Oceanwide Offshore Services B.V. niderlandzkie organy podatkowe, a konkretnie Inspecteur van de Belastingdienst (inspektor skarbowy), wydały wobec SF decyzję ustalającą wymiar podatku dotyczącą opłacenia składek na ubezpieczenie społeczne.
8. Ponieważ SF uznał, że nie podlega niderlandzkiemu systemowi zabezpieczenia społecznego, wniósł skargę na decyzję niderlandzkich organów podatkowych do Rechtbank Zeeland-West-Brabant (sądu rejonowego dla Zelandii – Zachodniej Brabancji, Niderlandy).
9. Sąd ten postanowił natomiast zwrócić się z określonymi pytaniami prawnymi do Hoge Raad (sądu najwyższego) w celu ustalenia ustawodawstwa mającego zastosowanie do sytuacji SF na mocy rozporządzenia nr 883/2004.
10. Hoge Raad (sąd najwyższy), sąd odsyłający, wychodzi z założenia, że zarówno SF, jak i jego stosunek pracy są objęte zakresem stosowania rozporządzenia nr 883/2004 oraz że nie można przyjąć, że działalność, którą SF wykonywał zawodowo w rozpatrywanym okresie, była wykonywana na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej.
11. Sąd odsyłający uważa, że skoro do sytuacji, w jakiej znajduje się SF, nie ma zastosowania żaden inny przepis rozporządzenia nr 883/2004, to sytuacja ta jest objęta zakresem zastosowania art. 11 ust. 3 lit. e) powyższego rozporządzenia, oraz że w związku z tym prawem właściwym w niniejszej sprawie jest prawo państwa członkowskiego miejsca zamieszkania zainteresowanego, czyli prawo łotewskie.
12. Sąd odsyłający wskazuje jednak, że w postępowaniu przed nim twierdzono, iż do sytuacji SF zastosowanie ma art. 11 ust. 3 lit. a) rozporządzenia nr 883/2004 w związku z ust. 4 tego artykułu. Sąd ten zauważa, że w przypadku, gdyby wspomniane przepisy prawne znajdowały zastosowanie, prawem właściwym dla sytuacji SF byłoby prawo państwa, w którym ma siedzibę pracodawca, czyli prawo niderlandzkie.
13. W związku z powyższym, ze względu na wątpliwości co do słuszności własnego stanowiska, Hoge Raad (sąd najwyższy) przedłożył Trybunałowi następujące pytanie prejudycjalne:
„Jakie jest prawo właściwe na podstawie rozporządzenia nr 883/2004, w sytuacji gdy zainteresowany a) ma miejsce zamieszkania na Łotwie, b) posiada obywatelstwo łotewskie, c) jest zatrudniony przez pracodawcę mającego siedzibę w Niderlandach, d) pracuje jako marynarz, e) świadczy pracę na pokładzie statku pływającego pod banderą Bahamów oraz f) wykonuje tę działalność zawodową poza terytorium Unii Europejskiej?”.
III. Postępowanie przed Trybunałem
14. Postanowienie odsyłające wpłynęło do sekretariatu Trybunału w dniu 9 listopada 2017 r. Uwagi na piśmie złożyli SF, rządy grecki, polski i niderlandzki oraz Komisja Europejska. W rozprawie w dniu 8 listopada 2018 r. udział wzięli SF, rządy grecki i niderlandzki oraz Komisja.
IV. Analiza prawna
A. Uwagi wstępne
15. W swoim pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający zasadniczo zwraca się do Trybunału o wyjaśnienie, jakie ustawodawstwo ma zastosowanie na podstawie rozporządzenia nr 883/2004 do sytuacji takiej jak dotycząca zainteresowanego w postępowaniu głównym, który ma miejsce zamieszkania w swoim państwie członkowskim i który był zatrudniony u pracodawcy mającego siedzibę w innym państwie członkowskim w charakterze marynarza na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa trzeciego, który to statek w rozpatrywanym okresie znajdował się poza terytorium Unii.
16. Istnieją dwa przeciwstawne stanowiska w tej kwestii.
17. Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, z którym zgadza się sam sąd odsyłający, rząd grecki i rząd polski, a także SF, do SF, ze względu na to, że jego sytuacja nie podlega żadnym innym przepisom rozporządzenia nr 883/2004, stosuje się przepis domykający zawarty w art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004. W związku z tym zainteresowany podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego miejsca zamieszkania.
18. Natomiast zgodnie z drugim stanowiskiem, wyrażonym przez Komisję i rząd niderlandzki, przepis art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 stosuje się jedynie do osób nieaktywnych zawodowo, a zatem nie ma on zastosowania do sytuacji takiej jak sytuacja SF, który w odnośnym okresie był zatrudniony. Na mocy przepisów tytułu II rozporządzenia nr 883/2004, zgodnie z ich wykładnią dokonaną w świetle orzecznictwa Trybunału(4), do sytuacji takiej jak sytuacja SF zastosowanie ma raczej ustawodawstwo państwa członkowskiego, w którym ma siedzibę pracodawca zainteresowanego.
19. Aby udzielić odpowiedzi na pytanie postawione przez sąd odsyłający, Trybunał musi zatem określić zakres art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004. Moim zdaniem w tym celu należy rozpocząć od analizy tego przepisu w ramach systematyki rozporządzenia nr 883/2004, w świetle zasad wypracowanych w orzecznictwie Trybunału w tej dziedzinie, a następnie, na podstawie wspomnianej analizy, określić zakres stosowania owego przepisu.
B. Przepis art. 11 ust. 3 lit. e) w systematyce rozporządzenia nr 883/2004
20. Jak Trybunał kilkakrotnie miał okazję stwierdzić, przedmiotem rozporządzenia nr 883/2004, które zmieniło i uprościło zasady zawarte w rozporządzeniu nr 1408/71, przy zachowaniu tego samego celu, jest koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego państw członkowskich dla zapewnienia skutecznego korzystania ze swobody przepływu osób(5).
21. Rozporządzenie to nie ustanawia wspólnego systemu zabezpieczenia społecznego, lecz pozwala na współistnienie odrębnych systemów krajowych(6) poprzez wprowadzenie zbioru wspólnych zasad, które muszą być przestrzegane w ustawodawstwach dotyczących zabezpieczenia społecznego wszystkich państw członkowskich i które zapewniają, wraz z systemem norm kolizyjnych przewidzianych w tym rozporządzeniu, że osoby korzystające z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu w ramach Unii nie zostaną postawione w niekorzystnym położeniu przez różne systemy krajowe w przypadku skorzystania ze wspomnianej swobody(7).
22. W tym kontekście tytuł II rozporządzenia nr 883/2004 zawiera normy kolizyjne umożliwiające określenie prawa właściwego dla osób objętych zakresem stosowania powyższego rozporządzenia. Jeżeli zatem dana osoba podlega „zakresowi podmiotowemu stosowania” rozporządzenia nr 883/2004, zgodnie z definicją zawartą w art. 2 tego rozporządzenia, zasada stosowania jednego ustawodawstwa określona w art. 11 ust. 1 rozporządzenia ma zastosowanie co do zasady, a właściwe prawo krajowe określa się na podstawie przepisów tytułu II tego rozporządzenia(8).
23. Trybunał uściślał kilkakrotnie, że przepisy tego tytułu stanowią pełny i jednolity system norm kolizyjnych oraz że mają one na celu nie tylko uniknięcie jednoczesnego stosowania kilku ustawodawstw krajowych, lecz także zapewnienie, by osoby objęte zakresem zastosowania rozporządzenia nr 883/2004 nie były pozbawione ochrony w dziedzinie zabezpieczenia społecznego z uwagi na brak ustawodawstwa, jakie miałoby zastosowanie w ich przypadku(9).
24. Artykuł 11 rozporządzenia nr 883/2004 stanowi kamień węgielny tytułu II tego rozporządzenia i pozwala ustalić, które ustawodawstwo krajowe ma zastosowanie do każdej osoby objętej zakresem stosowania wspomnianego rozporządzenia(10).
25. W szczególności w odniesieniu do przepisu art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 Trybunał stwierdził, że przepis ten zawiera normę kolizyjną mającą na celu określenie prawa krajowego mającego zastosowanie do pobierania świadczeń zabezpieczenia społecznego wymienionych w art. 3 ust. 1 tego rozporządzenia, które mogą przysługiwać osobom innym niż wskazane w art. 11 ust. 3 lit. a)–d) tego rozporządzenia, a mianowicie w szczególności osobom nieaktywnym zawodowo(11).
26. Trybunał miał już także możliwość określić konkretne cele realizowane przez art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004, które są dokładnie takie jak wskazane w pkt 23 powyżej. Trybunał wyjaśnił bowiem, że przepis ten ma na celu nie tylko uniknięcie jednoczesnego stosowania kilku krajowych ustawodawstw do konkretnej sytuacji i mogących z tego wyniknąć komplikacji, lecz także zapobieżenie pozbawieniu osób objętych zakresem stosowania rozporządzenia nr 883/2004 ochrony w dziedzinie zabezpieczenia społecznego z uwagi na brak ustawodawstwa, jakie miałoby do nich zastosowanie(12). Natomiast celem tego przepisu jako takiego nie jest określenie materialnych przesłanek istnienia prawa do świadczeń zabezpieczenia społecznego, ponieważ co do zasady określenie tych przesłanek należy do ustawodawstwa każdego państwa członkowskiego(13).
27. Należy również wskazać, że jak zauważył sąd odsyłający i niektóre rządy, które przedstawiły swe uwagi przed Trybunałem, art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 stanowi nowy element rzeczonego rozporządzenia. Poprzednie rozporządzenie nr 1408/71 nie zawierało bowiem żadnego porównywalnego przepisu.
28. Rozporządzenie nr 1408/71 zawierało tylko jeden przepis częściowo domykający, który został wprowadzony(14), jak wskazała Komisja, po wyroku Trybunału z dnia 12 czerwca 1986 r., Ten Holder (302/84, EU:C:1986:242). Przepis ten umożliwiał jednak określenie jedynie ustawodawstwa mającego zastosowanie do osób, do których ustawodawstwo danego państwa członkowskiego przestało mieć zastosowanie, a do których nie miało zastosowania ustawodawstwo innego państwa członkowskiego(15).
29. Tym samym, zgodnie z systematyką rozporządzenia nr 1408/71, o ile tytuł II tego rozporządzenia przewidywał, jak zauważył Trybunał(16), pełny i jednolity system norm kolizyjnych, o tyle brak było wyraźnej normy domykającej ten system, która miałaby ogólny zakres i umożliwiałaby określenie ustawodawstwa mającego zastosowanie we wszystkich przypadkach nieprzewidzianych wyraźnie przepisami wspomnianego tytułu II.
30. W związku z tym Trybunał musiał w rzeczywistości kilkakrotnie interweniować, aby wypełnić luki w systemie poprzez określenie, w drodze wykładni rozszerzającej lub ogólnego odniesienia do przepisów tytułu II rozporządzenia nr 1408/71, ustawodawstwa mającego zastosowanie w szczególnych przypadkach, które nie są wyraźnie uregulowane w normach kolizyjnych tytułu II wspomnianego rozporządzenia(17).
C. W przedmiocie zakresu stosowania art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004
31. Wykładni przepisu art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 należy dokonać właśnie w świetle uwag przedstawionych powyżej, aby określić jego zakres stosowania, a w szczególności aby ustalić, czy – jak twierdzą Komisja i rząd holenderski – przepis ten stosuje się wyłącznie do osób nieaktywnych zawodowo.
32. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy uwzględniać nie tylko jego brzmienie, lecz także jego kontekst oraz cele regulacji, której stanowi on część(18).
33. Po pierwsze, w odniesieniu do brzmienia przepisu art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004, należy zauważyć, że jest on sformułowany w sposób bardzo ogólny. Stosuje się go do „każd[ej] inn[ej] osob[y], do której nie mają zastosowania przepisy lit. a) do d)” tego ustępu, bez uszczerbku dla, po pierwsze, „art. 12 do 16”, a po drugie, „innych przepisów […] rozporządzenia […] gwarantujących [tej osobie] świadczenia na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku innych państw członkowskich”.
34. Wykładnia literalna przepisu wskazuje nie tylko, że jest on sformułowany w sposób ogólny wskutek użycia wyrażenia „każda inna osoba”, lecz także że razem z nim wprowadzono dwa „zastrzeżenia”, które również mają zakres ogólny: pierwsze dotyczy wszystkich przepisów tytułu II rozporządzenia nr 883/2004, to znaczy wszystkich norm kolizyjnych, które pozwalają na określenie prawa mającego zastosowanie do osób objętych zakresem stosowania tego rozporządzenia, natomiast drugie odnosi się do każdego innego przepisu owego rozporządzenia.
35. Moim zdaniem taki sposób sformułowania przemawia za wykładnią, zgodnie z którą przepis ten ma charakter normy kolizyjnej domykającej system, obejmującej swoim zakresem stosowania wszystkie przypadki, w których rozporządzenie nr 883/2004 nie określa wyraźnie ustawodawstwa mającego zastosowanie do sytuacji zainteresowanego.
36. Literalna analiza tego przepisu nie wykazuje natomiast żadnego elementu, który mógłby uzasadniać ograniczenie zakresu stosowania przepisu wyłącznie do osób nieaktywnych zawodowo. W żaden sposób nie wynika bowiem z jego brzmienia, że ma on zastosowanie wyłącznie do niektórych kategorii określonych osób.
37. Po drugie, w odniesieniu do kontekstu, w jakim został ujęty rozpatrywany przepis, należy podkreślić przede wszystkim, że żaden inny przepis rozporządzenia nr 883/2004 ani też żaden z jego motywów nie zawierają wskazówek na poparcie argumentu, iż zakres stosowania tego przepisu miałby być ograniczony wyłącznie do osób nieaktywnych zawodowo.
38. W swoich uwagach na piśmie Komisja na poparcie tego argumentu powołuje się dość niejasno na art. 2 rozporządzenia nr 883/2004. Artykuł ten określa zakres podmiotowy stosowania tego rozporządzenia. Nie tłumaczy to jednak, a Komisja też nie była w stanie wyłożyć tego w swoich uwagach na piśmie ani na rozprawie, w jaki sposób artykuł ten może jako taki uzasadniać ograniczenie zakresu stosowania art. 11 ust. 3 lit. e) wspomnianego rozporządzenia wyłącznie do osób nieaktywnych zawodowo.
39. Sąd odsyłający twierdzi, że w toczącym się przed nim postępowaniu powołano się na motyw 42 rozporządzenia nr 883/2004 w celu uzasadnienia argumentu o ograniczeniu zakresu stosowania art. 11 ust. 3 lit. e) owego rozporządzenia do osób nieaktywnych zawodowo. Z brzmienia tego motywu(19) – który zresztą odnosi się do szczególnej sytuacji Królestwa Danii – wynika niewątpliwie, że rozporządzenie nr 883/2004 zostało rozszerzone na nową kategorię osób nieaktywnych zawodowo. Nie wiadomo jednak, w jaki sposób wyraźne przyjęcie takiego rozszerzenia we wspomnianym motywie może samo w sobie uzasadniać ograniczenie zakresu stosowania przepisu art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 wyłącznie do tej kategorii osób.
40. Moim zdaniem ze struktury art. 11 również nie można wywieść żadnego dowodu na poparcie argumentu o ograniczeniu zakresu stosowania rozpatrywanego przepisu. Uważam, iż okoliczność, że ust. 4 powyższego artykułu dotyczy szczególnego wypadku innego niż te, o których mowa w ust. 3 lit. a)–d) tego artykułu, w żaden sposób nie może stanowić poparcia dla argumentu o ograniczeniu zakresu zastosowania spornego przepisu do osób nieaktywnych zawodowo. Ten szczególny wypadek podlega „zastrzeżeniom”, o których mowa w pkt 34 powyżej.
41. Przeciwnie, z systemowego punktu widzenia obecność wspomnianych dwóch „zastrzeżeń”, które obejmują wszelkie inne przepisy rozporządzenia nr 883/2004, stanowi moim zdaniem mocny argument przemawiający za tym, że art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 ma charakter normy domykającej system.
42. Na rzecz tego argumentu świadczy także okoliczność, wciąż z systemowego punktu widzenia, że art. 11 zawierający rozpatrywany przepis jest zatytułowany „Zasady ogólne” i stanowi pierwszy artykuł tytułu II rozporządzenia nr 883/2004, co wyraźnie przemawia za tym, iż zawarte w nim przepisy mają zakres ogólny.
43. Po trzecie, jeśli chodzi o cele realizowane przez rozpatrywany przepis, jak wskazano w pkt 26 powyżej, zostały one już wyraźnie określone przez Trybunał.
44. W tym względzie uważam, że interpretowanie przepisu art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 w ten sposób, że stanowi on przepis o charakterze ogólnym i uzupełniającym, domykający system i gwarantujący określenie prawa właściwego we wszystkich przypadkach, które nie są wyraźnie przewidziane we wspomnianym rozporządzeniu, jest najbardziej odpowiednie, aby zapewnić osiągnięcie celów przepisu i rozporządzenia, to znaczy uniknąć jednoczesnego stosowania kilku ustawodawstw krajowych do konkretnej sytuacji i zapobiec pozbawieniu ochrony w dziedzinie zabezpieczenia społecznego osób, które są objęte zakresem stosowania rozporządzenia nr 883/2004, z uwagi na brak ustawodawstwa, jakie miałoby do nich zastosowanie.
45. Wykładnia zawężająca, która ograniczyłaby zakres stosowania rozpatrywanego przepisu tylko do osób nieaktywnych zawodowo, wiązałaby się bowiem z ryzykiem utrzymania luk również w przepisach przewidzianych w systemie norm kolizyjnych wprowadzonym w rozporządzeniu nr 883/2004, powodując sytuacje braku pewności prawa, które musiałyby być rozstrzygane ex post przez Trybunał, tak jak w czasie obowiązywania poprzedniego rozporządzenia nr 1408/71.
46. W odniesieniu do celów rozpatrywanego przepisu pragnę również zauważyć, że podniesiony przez Komisję na rozprawie argument, zgodnie z którym z wniosku dotyczącego rozporządzenia, złożonego przez nią w 1998 r.(20) – na podstawie którego następnie przyjęto rozporządzenie nr 883/2004 – wynika, iż zamiarem prawodawcy było ograniczenie zakresu przepisu do osób nieaktywnych zawodowo, nie znajduje odzwierciedlania w brzmieniu tego wniosku.
47. Z uzasadnienia do art. 8 wniosku, który następnie, w wersji ostatecznej, został przyjęty jako art. 11 rozporządzenia, w żaden sposób nie wynika bowiem, że zamiarem prawodawcy w odniesieniu do rozpatrywanego przepisu (który zasadniczo pozostał niezmieniony w wersji ostatecznej rozporządzenia) było ograniczenie jego zakresu stosowania wyłącznie do osób nieaktywnych zawodowo(21).
48. Podsumowując: moim zdaniem ze wszystkich powyższych uwag wynika, że przepis art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 należy interpretować w sposób rozszerzający, zgodnie z celami rozporządzenia i omawianego przepisu określonymi przez Trybunał. W związku z tym uważam, że – jako przepis domykający, zapewniający kompletność systemu norm kolizyjnych ustanowionego we wspomnianym rozporządzeniu – ma on zastosowanie do każdej osoby, która nie podlega żadnej z kategorii osób wymienionych w ust. 3 lit. a)–d) tego artykułu lub dla której żaden inny przepis owego rozporządzenia nie określa ustawodawstwa mającego zastosowanie, niezależnie od przyczyny, a zatem nie tylko ze względu na brak aktywności zawodowej danej osoby.
49. W tym względzie pragnę również zauważyć, że wykładnia rozszerzająca art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004, zaproponowana w poprzednim punkcie, jest zgodna z wykładnią przyjętą przez Trybunał w odniesieniu do przepisu, który został zastąpiony przez wspomniany przepis, a mianowicie art. 13 ust. 2 lit. f) rozporządzenia nr 1408/71. W swoim orzecznictwie dotyczącym tego ostatniego przepisu Trybunał przyjął bowiem, opierając się na jego ogólnym sformułowaniu, wykładnię rozszerzającą, zgodnie z którą wspomniany przepis obejmował „każdy wypadek”, w którym ustawodawstwo państwa członkowskiego przestało mieć zastosowanie do danej osoby „z dowolnej przyczyny”(22). Ze względu na to interpretacji rozpatrywanego przepisu, którą zaproponowałam w pkt 48 powyżej, nie można moim zdaniem podważyć na podstawie pozostałych argumentów podniesionych przez Komisję i rząd niderlandzki w postępowaniu przed Trybunałem.
50. W pierwszej kolejności, w odniesieniu do odesłań poczynionych przez Komisję do: (1) Praktycznego poradnika dotyczącego ustawodawstwa mającego zastosowanie w Unii Europejskiej (UE), Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) i Szwajcarii(23), opracowanego i zatwierdzonego przez Komisję Administracyjną ds. Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego oraz (2) dokumentu Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego, zatytułowanego „Notes explicatives sur la modernisation de la coordination en matière de securité sociale”(24), należy zauważyć, że chociaż dokumenty te stanowią narzędzia wykładni rozporządzenia nr 883/2004, nie mają one mocy obowiązującej i nie wiążą w żaden sposób Trybunału ani sądów krajowych przy dokonywaniu wykładni wspomnianego rozporządzenia(25).
51. W drugiej kolejności, w odniesieniu do różnych odesłań poczynionych przez uczestników postępowania do orzecznictwa Trybunału, pragnę przede wszystkim zauważyć, że pkt 63 wyroku z dnia 14 czerwca 2016 r., Komisja/Zjednoczone Królestwo (C‑308/14, EU:C:2016:436), na który powołał się rząd niderlandzki na poparcie swojego stanowiska i który został przedstawiony w pkt 25 powyżej, przemawia raczej za dokonaniem wykładni rozpatrywanego przepisu w ten sposób, że nie ma on zastosowania wyłącznie do osób nieaktywnych zawodowo. W punkcie tym Trybunał użył wyrażenia „zasadniczo”(26), zanim odniósł się do tej kategorii osób, co wskazuje na zamiar nieograniczania zastosowania przepisu wyłącznie do tego rodzaju osób.
52. Jeśli chodzi o przywołane powyżej wyroki Aldewereld i Kik, to mimo iż niewątpliwie dostarczają one przydatnych wskazówek dotyczących wykładni, należy stwierdzić, że zostały wydane przez Trybunał zanim przepis art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 wszedł w życie, a zatem w innym kontekście prawnym, w którym nie istniał przepis domykający system. Rozwiązań przyjętych przez Trybunał w tym innym kontekście nie można zatem stosować do nowego kontekstu rozporządzenia nr 883/2004, w którym nie ma konieczności uciekania się przez Trybunał do rozwiązań interpretacyjnych w celu wypełnienia luk w uregulowaniach prawnych.
53. W trzeciej kolejności, jeśli chodzi o argument podniesiony przez Komisję na rozprawie, dotyczący istnienia w systemie rozporządzenia nr 883/2004 hierarchii między lex loci labori i lex domicilii, uważam, że istnienie takiej hierarchii kryteriów samo w sobie nie może uzasadniać ograniczenia zakresu stosowania przepisu rozporządzenia, który nie przewiduje wyraźnie takiego ograniczenia.
54. W czwartej kolejności – uważam, że wymogi związane z zasadą równego traktowania, powołane przez Komisję i rząd niderlandzki, nie stoją na przeszkodzie wykładni art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004, którą zaproponowałem. Jak bowiem wynika z motywów 5, 8 i 17 tego rozporządzenia, w systemie owego rozporządzenia rzeczona zasada ma na celu zapewnienie równego traktowania osób zatrudnionych w Unii, na terytorium państwa członkowskiego, a zatem osób, do których ma zastosowanie przepis art. 11 ust. 3 lit. a) rozporządzenia nr 883/2004.
55. Jeżeli jednak zainteresowany nie wykonuje pracy na terytorium państwa członkowskiego, a zatem związek zatrudnienia z terytorium Unii jest słabszy, nie ma pewności, że wymogi związane z zasadą równego traktowania, które z kolei są związane z bardziej ogólnym celem rozporządzenia nr 883/2004, jakim jest ułatwienie swobody przepływu osób(27), będą lepiej zagwarantowane poprzez zastosowanie łącznika siedziby pracodawcy, a nie miejsca zamieszkania zainteresowanego. Jak podkreśliły rządy grecki i polski, dobrym przykładem tego jest sytuacja marynarzy, taka jak zainteresowanego w postępowaniu głównym, których zatrudnienie cechuje się dużą mobilnością międzynarodową oraz umowami na czas określony, często krótkookresowymi i zawieranymi na odległość.
56. Wreszcie, w piątej kolejności, nie sprzeciwia się moim zdaniem wykładni przepisu art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004, zaproponowanej przeze mnie w pkt 48 powyżej, ewentualne ryzyko, jakie wskazano na rozprawie, że ustawodawstwo państwa członkowskiego miejsca zamieszkania zainteresowanego nie będzie przewidywać przepisów umożliwiających przystąpienie zainteresowanego do systemu zabezpieczenia społecznego tego państwa członkowskiego, a zatem że osoba ta będzie pozostawiona bez ochrony.
57. W tym względzie pragnę zauważyć, że jak wynika z orzecznictwa Trybunału przytoczonego w pkt 20 i nast. powyżej, przepisy tytułu II rozporządzenia nr 883/2004 mają oczywiście na celu wyłącznie określenie ustawodawstwa krajowego mającego zastosowanie do osób objętych zakresem stosowania tego rozporządzenia i same w sobie nie zmierzają do określenia warunków, na podstawie których powstaje prawo lub obowiązek przystąpienia do systemu zabezpieczenia społecznego lub do jego określonego sektora, bowiem ustanowienie takich warunków należy do ustawodawstwa każdego państwa członkowskiego(28).
58. Jednakże Trybunał wyjaśnił także, że kompletność systemu norm kolizyjnych ustanowionego we wspomnianym tytule II skutkuje pozbawieniem ustawodawcy każdego państwa członkowskiego uprawnienia do swobodnego określenia zakresu i warunków stosowania jego ustawodawstwa krajowego w odniesieniu do osób mu podlegających oraz w odniesieniu do terytorium, na którym przepisy krajowe wywołują skutki(29).
59. Ustanawiając bowiem warunki, na jakich powstaje prawo lub obowiązek przystąpienia do systemu zabezpieczenia społecznego, państwa członkowskie są zobowiązane do przestrzegania obowiązujących przepisów prawa Unii. W szczególności normy dotyczące kolizji ustawodawstw przewidziane w rozporządzeniu nr 883/2004 są bezwzględnie obowiązujące wobec państw członkowskich, które nie mają uprawnienia do określenia, w jakim zakresie ma zastosowanie ich własne ustawodawstwo lub ustawodawstwo innego państwa członkowskiego(30).
60. Z powyższego wynika, że w świetle celu przepisów wspomnianego tytułu II, które – jak wskazano w pkt 23 i 26 powyżej – mają na celu w szczególności zapobieżenie temu, by osoby objęte zakresem stosowania tego rozporządzenia nie zostały pozbawione ochrony w dziedzinie zabezpieczenia społecznego ze względu na brak ustawodawstwa, jakie miałoby do nich zastosowanie, warunki, na jakich powstaje prawo do przystąpienia do systemu zabezpieczenia społecznego, nie mogą prowadzić do wyłączenia z zakresu stosowania danego ustawodawstwa osób, do których ustawodawstwo to ma zastosowanie na podstawie rozporządzenia nr 883/2004(31).
D. W przedmiocie pytania prejudycjalnego
61. Moim zdaniem odpowiedzi na pytanie prejudycjalne postawione przez sąd odsyłający należy udzielić właśnie w świetle wszystkich powyższych uwag oraz wykładni art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004, którą zaproponowałem w pkt 48 powyżej.
62. W tym względzie uważam, że należy na wstępie stwierdzić, iż trzy przesłanki, na których sąd ten opiera swoje pytanie przedłożone Trybunałowi, wydają się zasadne(32).
63. Po pierwsze, nie ma bowiem wątpliwości, że SF jest objęty zakresem stosowania rozporządzenia nr 883/2004 zgodnie z jego art. 2, gdyż jest on obywatelem Łotwy zamieszkałym na Łotwie i bezsporne jest, że w rozpatrywanym okresie musiał podlegać prawu państwa członkowskiego, a mianowicie prawu Łotwy lub Niderlandów(33).
64. Po drugie, Trybunał miał już okazję stwierdzić, że zatrudnienia na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa trzeciego, który znajduje się na wodach międzynarodowych, na części szelfu kontynentalnego przylegającego do państwa członkowskiego, nie można przyrównać do zatrudnienia na terytorium państwa członkowskiego(34).
65. Po trzecie, nie ma również wątpliwości, że stosunek pracy SF stanowi wystarczająco ścisły związek z terytorium Unii. Z orzecznictwa wynika bowiem, że taki związek istnieje, gdy obywatel Unii będący rezydentem jednego państwa członkowskiego został zatrudniony przez przedsiębiorstwo mające siedzibę w innym państwie członkowskim, na rzecz którego to przedsiębiorstwa wykonuje pracę(35).
66. Mając powyższe na względzie, pragnę zauważyć, że zarówno sąd odsyłający, jak i uczestnicy postępowania przed Trybunałem słusznie wyrażają zgodne stanowisko, iż do sytuacji zainteresowanego w postępowaniu głównym nie ma zastosowania żaden przepis rozporządzenia nr 883/2004 inny aniżeli art. 11 ust. 3 lit. e).
67. Po pierwsze bowiem, do sytuacji tej nie ma zastosowania żaden z przepisów określonych w ust. 3 lit. a)–d) tego artykułu, a w szczególności nie ma zastosowania lit. a), gdyż praca marynarza nie była wykonywana na terytorium jakiegokolwiek państwa członkowskiego.
68. Po drugie, nie ma zastosowania przepis art. 11 ust. 4, ponieważ stosuje się go jedynie do zatrudnienia na statkach pływających pod banderą państwa członkowskiego, natomiast w niniejszej sprawie zatrudnienie miało miejsce na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa trzeciego.
69. Po trzecie, do owej sytuacji nie mają zastosowania żadne inne przepisy tytułu II rozporządzenia nr 883/2004, które stosuje się do okoliczności faktycznych innych niż te będące przedmiotem postępowania głównego(36), ani też jakiekolwiek inne przepisy rzeczonego rozporządzenia.
70. W związku z powyższym, w świetle wykładni przepisu przedstawionej w pkt 48 powyżej, uważam, że do sytuacji takiej jak sytuacja SF zastosowanie ma przepis art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 i że w związku z tym osoba znajdująca się w takiej sytuacji podlega ustawodawstwu państwa miejsca zamieszkania.
V. Wnioski
71. Na podstawie powyższych uwag proponuję, aby na pytanie postawione przez Hoge Raad der Nederlanden (sąd najwyższy Niderlandów) Trybunał udzielił następującej odpowiedzi:
Artykuł 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego należy interpretować w ten sposób, że obywatel państwa członkowskiego mający miejsce zamieszkania w swoim państwie członkowskim pochodzenia, który był zatrudniony przez pracodawcę mającego siedzibę w innym państwie członkowskim, wykonując pracę jako marynarz na pokładzie statku pływającego pod banderą państwa trzeciego, który to statek w rozpatrywanym okresie znajdował się poza terytorium Unii, podlega we wspomnianym okresie ustawodawstwu państwa członkowskiego swego miejsca zamieszkania.