Sprawa C‑42/17
Postępowanie karne
przeciwko
M.A.S.
i
M.B.
(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Corte costituzionale)
Odesłanie prejudycjalne – Artykuł 325 TFUE – Wyrok z dnia 8 września 2015 r., Taricco i in. (C‑105/14, EU:C:2015:555) – Postępowanie karne dotyczące przestępstw w dziedzinie podatku od wartości dodanej (VAT) – Prawo krajowe przewidujące terminy przedawnienia mogące skutkować bezkarnością przestępstw – Naruszenie interesów finansowych Unii Europejskiej – Obowiązek sądu krajowego powstrzymania się od stosowania każdego przepisu prawa krajowego mogącego naruszać obowiązki nałożone na państwa członkowskie przez prawo Unii – Zasada ustawowej określoności czynów zabronionych i kar
Streszczenie – wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 5 grudnia 2017 r.
1. Środki własne Unii Europejskiej – Ochrona interesów finansowych Unii – Zwalczanie oszustw i wszelkich innych bezprawnych działań – Obowiązek wprowadzenia przez państwa członkowskie skutecznych i odstraszających sankcji – Zakres – Naruszenia podatkowe dotyczące podatku od wartości dodanej
(art. 325 ust. 1 TFUE)
2. Środki własne Unii Europejskiej – Ochrona interesów finansowych Unii – Zwalczanie oszustw i wszelkich innych bezprawnych działań – Obowiązek wprowadzenia przez państwa członkowskie skutecznych i odstraszających sankcji – Zakres – Naruszenia podatkowe dotyczące podatku od wartości dodanej – Ustalanie terminów przedawnienia – Kompetencje państw członkowskich – Granice
(art. 4 ust. 2 TFUE, art. 325 TFUE; dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2017/1371)
3. Prawo Unii Europejskiej – Zasady – Zasada legalności kar – Zakres
(Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 49)
4. Środki własne Unii Europejskiej – Ochrona interesów finansowych Unii – Zwalczanie oszustw i wszelkich innych bezprawnych działań – Obowiązek wprowadzenia przez państwa członkowskie skutecznych i odstraszających sankcji – Zakres – Naruszenia podatkowe dotyczące podatku od wartości dodanej – Ustawodawstwo krajowe stojące na przeszkodzie nałożeniu skutecznych i odstraszających sankcji karnych – Niedopuszczalność – Obowiązek niestosowania przez sąd krajowy danych przepisów krajowych – Warunek – Poszanowanie zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar
(art. 325 ust. 1, 2 TFUE; Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 49)
1. Państwa członkowskie powinny zagwarantować skuteczny pobór środków własnych Unii (zob. podobnie wyrok z dnia 7 kwietnia 2016 r., Degano Trasporti, С-546/14, EU:C:2016:206, pkt 21). Z tego względu rzeczone państwa członkowskie powinny przystąpić do odzyskania kwot odpowiadających środkom własnym, o które wskutek oszustw został uszczuplony budżet Unii. W celu zagwarantowania pełnego poboru wpływów pochodzących z VAT, a przez to w celu zagwarantowania ochrony interesów finansowych Unii, państwom członkowskim przysługuje swoboda w wyborze mających zastosowanie sankcji, które mogą przybrać formę sankcji administracyjnych, karnych, lub obydwu rodzajów tych sankcji łącznie (zob. podobnie wyroki: z dnia 26 lutego 2013 r., Åkerberg Fransson, C‑617/10, EU:C:2013:105, pkt 34; Taricco, pkt 39).
W tym zakresie należy jednak w pierwszej kolejności zauważyć, że sankcje karne mogą okazać się nieodzowne w celu zwalczania w skuteczny i odstraszający sposób niektórych przypadków poważnych oszustw w dziedzinie VAT (zob. podobnie wyrok Taricco, pkt 39). Zatem państwa członkowskie, pod rygorem naruszenia obowiązków nałożonych na nie przez art. 325 ust. 1 TFUE, powinny czuwać nad tym, aby w przypadkach poważnych oszustw stanowiących zagrożenie dla interesów finansowych Unii w dziedzinie VAT zostały przyjęte sankcje karne mające w szczególności skuteczny i odstraszający charakter (zob. podobnie wyrok Taricco, pkt 42, 43). Należy więc uznać, że państwa członkowskie naruszają obowiązki nałożone na nie w art. 325 ust. 1 TFUE, jeżeli sankcje karne przyjęte w celu ścigania poważnych oszustw w dziedzinie VAT nie pozwalają na zapewnienie w skuteczny sposób poboru całości tego podatku. Z tego względu owe państwa powinny również czuwać nad tym, aby przepisy dotyczące przedawnienia przewidziane przez prawo krajowe pozwalały na skuteczne ukaranie przestępstw związanych z takimi oszustwami.
(zob. pkt 32–36)
2. W pierwszej kolejności do ustawodawcy krajowego należy ustanowienie zasad przedawnienia umożliwiających spełnienie obowiązków wynikających z art. 325 TFUE w świetle rozważań przedstawionych przez Trybunał w pkt 58 wyroku Taricco. Bowiem to ów ustawodawca powinien zagwarantować, aby krajowy system przedawnienia w sprawach karnych nie prowadził do bezkarności w znacznej liczbie wypadków poważnych oszustw w dziedzinie VAT lub nie był surowszy dla oskarżonych w wypadkach oszustwa stanowiącego zagrożenie dla interesów finansowych państwa członkowskiego niż w wypadkach oszustwa stanowiącego zagrożenie dla interesów finansowych Unii. W tym względzie należy przypomnieć, że przedłużenie przez ustawodawcę krajowego terminu przedawnienia i jego bezpośrednie stosowanie, także do zarzucanych okoliczności faktycznych, które jeszcze nie uległy przedawnieniu, co do zasady nie powoduje zagrożenia zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar (zob. podobnie wyrok Taricco, pkt 57 i przytoczone w tym punkcie orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka).
Następnie należy dodać, że dziedzina ochrony interesów finansowych Unii poprzez ustanowienie sankcji karnych należy do kompetencji dzielonych między Unią i państwami członkowskimi w rozumieniu art. 4 ust. 2 TFUE. W niniejszym wypadku w dacie okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym system przedawnienia mający zastosowanie do przestępstw z dziedziny VAT nie był przedmiotem harmonizacji przez prawodawcę Unii, która częściowo nastąpiła dopiero poprzez przyjęcie dyrektywy (UE) 2017/1371 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2017 r. w sprawie zwalczania za pośrednictwem prawa karnego nadużyć na szkodę interesów finansowych Unii (Dz.U. 2017, L 198, s. 29). Republika Włoska mogła więc w tym czasie swobodnie przewidzieć w swoim porządku prawnym, że system ten, podobnie jak zasady dotyczące identyfikacji przestępstw i określania kar, należy do prawa karnego materialnego i z tego względu podlega, tak jak te ostatnie zasady, zasadzie ustawowej określoności czynów zabronionych i kar.
(zob. pkt 41–45)
3. W odniesieniu do wymogów wynikających z zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar, po pierwsze, należy stwierdzić, że Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł w odniesieniu do art. 7 ust. 1 EKPC, że na mocy tej zasady przepisy karne powinny przestrzegać określonych wymogów dostępności i przewidywalności w odniesieniu zarówno do definicji przestępstwa, jak i określenia kary (zob. wyroki ETPC: z dnia 15 listopada 1996 r., Cantoni przeciwko Francji, CE:ECHR:1996:1115JUD001786291, § 29; z dnia 7 lutego 2002 r., E.K. przeciwko Turcji, CE:ECHR:2002:0207JUD002849695, § 51; z dnia 29 marca 2006 r., Achour przeciwko Francji, CE:ECHR:2006:0329JUD006733501, § 41; z dnia 20 września 2011 r., OAO Neftyanaya Kompaniya Yukos przeciwko Rosji, CE:ECHR:2011:0920JUD001490204, §§ 567–570). Po drugie, należy podkreślić, że wymóg precyzyjności ustawy mającej zastosowanie, który jest nieodłączny od tej zasady, oznacza, iż ustawa w jasny sposób definiuje przestępstwa i sankcjonujące je kary. Warunek ten jest spełniony, jeśli zainteresowany na podstawie treści przepisu i w razie potrzeby na podstawie wykładni dokonanej przez sądy jest w stanie określić, jakie działania i zaniechania grożą pociągnięciem go do odpowiedzialności karnej (zob. podobnie wyrok z dnia 28 marca 2017 r., Rosneft, C‑72/15, EU:C:2017:236, pkt 162). Po trzecie, zasada niedziałania wstecz ustawy karnej sprzeciwia się w szczególności temu, aby w toku postępowania karnego sąd mógł albo nałożyć sankcję karną za zachowanie, które nie jest zabronione przez przepis krajowy przyjęty przed popełnieniem zarzucanego przestępstwa, albo zaostrzyć system odpowiedzialności karnej osób, wobec których toczy się takie postępowanie (zob. analogicznie wyrok z dnia 8 listopada 2016 r., Ognyanov, C‑554/14, EU:C:2016:835, pkt 62–64 i przytoczone tam orzecznictwo).
(zob. pkt 55–57)
4. Artykuł 325 ust. 1 i 2 TFUE należy interpretować w ten sposób, że nakłada on na sąd krajowy obowiązek niestosowania, w ramach postępowania karnego dotyczącego przestępstw w dziedzinie podatku od wartości dodanej, przepisów krajowych w przedmiocie przedawnienia należących do krajowego prawa materialnego, które stoją na przeszkodzie nałożeniu skutecznych i odstraszających sankcji karnych w znacznej liczbie wypadków poważnych oszustw naruszających interesy finansowe Unii Europejskiej bądź które przewidują krótsze terminy przedawnienia dla poważnych oszustw naruszających te interesy aniżeli terminy przedawnienia dla oszustw naruszających interesy finansowe danego państwa członkowskiego, chyba że takie niestosowanie skutkuje naruszeniem zasady ustawowej określoności czynów zabronionych i kar ze względu na niedostateczną określoność znajdującej zastosowanie ustawy lub z uwagi na działanie wstecz przepisów ustanawiających surowsze warunki odpowiedzialności niż obowiązujące w chwili popełnienia przestępstwa.
Wynika z tego, z jednej strony, że do sądu krajowego należy zbadanie, czy stwierdzenie wymagane przez pkt 58 wyroku Taricco, zgodnie z którym sporne przepisy kodeksu karnego uniemożliwiają nałożenie skutecznych i odstraszających sankcji karnych w znacznej liczbie wypadków poważnych oszustw naruszających interesy finansowe Unii, prowadzi do sytuacji niepewności we włoskim porządku prawnym co do określenia mającego zastosowanie systemu przedawnienia, która naruszałaby zasadę określoności mającej zastosowanie ustawy. Jeśli rzeczywiście tak jest, sąd krajowy nie jest zobowiązany do powstrzymania się od stosowania spornych przepisów kodeksu karnego. Z drugiej strony, wymogi wymienione w pkt 58 niniejszego wyroku stoją na przeszkodzie temu, aby w postępowaniach dotyczących osób oskarżonych o popełnienie przestępstw w dziedzinie VAT przed wydaniem wyroku Taricco sąd krajowy nie zastosował spornych przepisów kodeksu karnego. W pkt 53 tego wyroku Trybunał podkreślił już bowiem, że osoby te mogłyby uznać, z powodu niestosowania tych przepisów, iż zostały nałożone na nie sankcje, których z całym prawdopodobieństwem uniknęłyby, gdyby owe przepisy zostały zastosowane. Zatem osoby te mogłyby zostać objęte z mocą wsteczną surowszymi warunkami odpowiedzialności niż obowiązujące w chwili popełnienia przestępstwa.
(zob. pkt 59, 60, 62; sentencja)