ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (δεύτερο τμήμα)
της 7ης Ιουλίου 2005 (*)
«Παράβαση κράτους μέλους – Οδηγία 84/360/EΟΚ – Ατμοσφαιρική ρύπανση – Βιομηχανικές εγκαταστάσεις – Ατμοηλεκτρικός σταθμός»
Στην υπόθεση C-364/03,
με αντικείμενο προσφυγή του άρθρου 226 ΕΚ λόγω παραβάσεως, ασκηθείσα στις 22 Αυγούστου 2003,
Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, εκπροσωπούμενη από τους G. Valero Jordana και Μ. Κωνσταντινίδη, με τόπο επιδόσεων στο Λουξεμβούργο,
προσφεύγουσα,
κατά
Ελληνικής Δημοκρατίας, εκπροσωπούμενης από την E. Σκανδάλου, με τόπο επιδόσεων στο Λουξεμβούργο,
καθής,
ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (δεύτερο τμήμα),
συγκείμενο από τους C. W. A. Timmermans, πρόεδρο τμήματος, R. Silva de Lapuerta, R. Schintgen (εισηγητή), P. Kūris και Γ. Αρέστη, δικαστές,
γενικός εισαγγελέας: A. Tizzano
γραμματέας: L. Hewlett, κύρια υπάλληλος διοικήσεως,
έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία και κατόπιν της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως της 10ης Μαρτίου 2005,
κατόπιν της αποφάσεως που έλαβε, αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα, να εκδικάσει την υπόθεση χωρίς ανάπτυξη προτάσεων,
εκδίδει την ακόλουθη
Απόφαση
1 Με την προσφυγή της, η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ζητεί από το Δικαστήριο να διαπιστώσει ότι η Ελληνική Δημοκρατία, μη καθορίζοντας πολιτικές ή στρατηγικές για τη σταδιακή προσαρμογή των ατμοστροβιλικών και αεριοστροβιλικών μονάδων του Σταθμού της Δημόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισμού (στο εξής: ΔΕΗ) στα Λινοπεράματα Κρήτης (στο εξής: Σταθμός) στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία, παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 28ης Ιουνίου 1984, σχετικά με την καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης που προέρχεται από βιομηχανικές εγκαταστάσεις (ΕΕ L 188, σ. 20).
Το νομικό πλαίσιο
2 Σύμφωνα με το άρθρο 1 της οδηγίας 84/360:
«Στόχος της παρούσας οδηγίας είναι η θέσπιση πρόσθετων μέτρων και διαδικασιών με σκοπό την πρόληψη ή τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης που προέρχεται από βιομηχανικές εγκαταστάσεις στο εσωτερικό της Κοινότητας, ιδιαίτερα από εκείνες που ανήκουν στις κατηγορίες του παραρτήματος Ι.»
3 Μεταξύ των κατηγοριών που περιλαμβάνονται στο παράρτημα I της οδηγίας 84/360, στο σημείο 1.4 του παραρτήματος αυτού, βρίσκεται η κατηγορία της βιομηχανίας ενέργειας, μέρος της οποίας αποτελούν οι θερμοηλεκτρικοί σταθμοί, εκτός των πυρηνικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, και άλλες εγκαταστάσεις καύσης με ονομαστική θερμική ισχύ άνω των 50 MW.
4 Σύμφωνα με το άρθρο 2, σημείο 1, της οδηγίας 84/360, ως ατμοσφαιρική ρύπανση νοείται «η άμεση ή η έμμεση εισαγωγή στον ατμοσφαιρικό αέρα, από τον άνθρωπο, ουσιών ή ενέργειας με βλαβερές επιπτώσεις που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία του ανθρώπου, να βλάψουν τους βιολογικούς πόρους και τα οικοσυστήματα, να φθείρουν τα υλικά αγαθά και να θίξουν ή να παραβλάψουν την ψυχαγωγική λειτουργία, καθώς και τις άλλες νόμιμες χρήσεις του περιβάλλοντος».
5 Σύμφωνα με το άρθρο 2, σημείο 3, της εν λόγω οδηγίας, «υπάρχουσα εγκατάσταση» είναι εγκατάσταση που λειτουργεί πριν από την 1η Ιουλίου 1987 ή η οποία κατασκευάστηκε ή στην οποία χορηγήθηκε άδεια πριν από την ημερομηνία αυτή.
6 Το άρθρο 3 της ίδιας οδηγίας έχει ως εξής:
«1. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα ώστε η εκμετάλλευση των εγκαταστάσεων οι οποίες υπάγονται στις κατηγορίες που αναφέρονται στο παράρτημα I να υπόκειται σε εκ των προτέρων χορήγηση αδείας από τις αρμόδιες αρχές. Ήδη κατά το σχεδιασμό των εγκαταστάσεων πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι είναι απαραίτητο να τηρούνται οι όροι που ορίζονται για την άδεια αυτή.
2. Η άδεια απαιτείται και στην περίπτωση ουσιώδους μετατροπής κάθε είδους εγκαταστάσεων οι οποίες υπάγονται στις κατηγορίες που αναφέρονται στο παράρτημα I ή οι οποίες, μετά τη μετατροπή αυτή, θα υπαχθούν στις κατηγορίες αυτές.
3. Τα κράτη μέλη μπορούν να υπάγουν και άλλες κατηγορίες εγκαταστάσεων στην υποχρέωση λήψης αδείας ή, όταν οι διατάξεις εθνικού δικαίου το προβλέπουν, στην υποχρέωση υποβολής προηγούμενης δήλωσης.»
7 Το άρθρο 8 της οδηγίας 84/360 προβλέπει:
«1. Το Συμβούλιο αποφαινόμενο ομόφωνα ύστερα από πρόταση της Επιτροπής, καθορίζει, αν χρειάζεται, οριακές τιμές εκπομπής οι οποίες βασίζονται στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία και οι οποίες δεν συνεπάγονται υπερβολικό κόστος και προς τον σκοπό αυτό λαμβάνει υπόψη τη φύση, τις ποσότητες και τον επιβλαβή χαρακτήρα των συγκεκριμένων εκπομπών.
2. Το Συμβούλιο αποφαινόμενο ομόφωνα, ύστερα από πρόταση της Επιτροπής, καθορίζει την τεχνική και τις αντίστοιχες μεθόδους μέτρησης και εκτίμησης.»
8 Το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360 προβλέπει:
«Με βάση την εξέταση της εξέλιξης της καλύτερης διαθέσιμης τεχνολογίας και της κατάστασης του περιβάλλοντος, τα κράτη μέλη εφαρμόζουν πολιτικές και στρατηγικές που περιλαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα, για να προσαρμοστούν σταδιακά οι υφιστάμενες εγκαταστάσεις, οι οποίες υπάγονται στις κατηγορίες που αναφέρονται στο παράρτημα I, στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία, λαμβάνοντας υπόψη κυρίως:
– τα τεχνικά χαρακτηριστικά της εγκατάστασης,
– το ποσοστό χρησιμοποίησης και την υπόλοιπη διάρκεια ζωής της εγκατάστασης,
– τη φύση και το μέγεθος των ρυπαντικών εκπομπών της εγκατάστασης,
– τη σκοπιμότητα του να μην προκύπτει υπερβολικό κόστος για την εν λόγω εγκατάσταση, λαμβάνοντας υπόψη, ιδίως, την οικονομική κατάσταση των επιχειρήσεων της υπό εξέταση κατηγορίας.»
9 Σύμφωνα με το άρθρο 16, παράγραφος 1, της εν λόγω οδηγίας:
«Τα κράτη μέλη θέτουν σε ισχύ τις αναγκαίες νομοθετικές, κανονιστικές και διοικητικές διατάξεις για να συμμορφωθούν με την παρούσα οδηγία το αργότερο στις 30 Ιουνίου 1987 και αμέσως ενημερώνουν σχετικά την Επιτροπή.»
Το ιστορικό της προσφυγής και η προ της ασκήσεως της προσφυγής διαδικασία
10 Ο Σταθμός περιλαμβάνει έξι ατμοστροβιλικές μονάδες, δύο αεριοστροβιλικές μονάδες και τέσσερις μονάδες ντίζελ. Ενώ οι οκτώ πρώτες μονάδες εγκαταστάθηκαν μεταξύ 1965 και 1974, η εγκατάσταση των τεσσάρων μονάδων ντίζελ εγκρίθηκε το 1986.
11 Εν προκειμένω, συνομολογείται ότι ο Σταθμός ανήκει στους θερμοηλεκτρικούς σταθμούς με ονομαστική θερμική ισχύ άνω των 50 MW του παραρτήματος I, σημείο 1.4, της οδηγίας 84/360, υποβάλλεται στο σύστημα ελέγχου που καθορίζεται στο άρθρο 3, παράγραφος 1, της εν λόγω οδηγίας και συνιστά υπάρχουσα εγκατάσταση, υπό την έννοια του άρθρου 2, σημείο 3, της οδηγίας αυτής.
12 Η Επιτροπή, αφού έλαβε καταγγελία σχετικά με τη ρύπανση του περιβάλλοντος που προκαλείται από τη λειτουργία του Σταθμού, ζήτησε, με έγγραφο της 12ης Μαΐου 1998, από τις ελληνικές αρχές πληροφορίες σχετικά με τις συνθήκες λειτουργίας του Σταθμού, αναφερόμενη ειδικότερα στις υποχρεώσεις που απορρέουν από την οδηγία 84/360.
13 Η Επιτροπή, κρίνοντας ότι δεν είχαν τηρηθεί οι προϋποθέσεις σχετικά με τον προηγούμενο έλεγχο του άρθρου 3 της οδηγίας 84/360, την 1η Φεβρουαρίου 1999, απηύθυνε δεύτερο έγγραφο στις ελληνικές αρχές, με το οποίο ζητούσε συμπληρωματικά πληροφοριακά στοιχεία ως προς την άδεια επεκτάσεως του Σταθμού.
14 Στις 13 Απριλίου 2000, η Επιτροπή, διαπιστώνοντας ότι, από την απάντηση στο εν λόγω έγγραφο, προέκυπτε ότι η Ελληνική Δημοκρατία δεν είχε τηρήσει τις υποχρεώσεις που υπέχει από τα άρθρα 3 και 13 της οδηγίας 84/360, όχλησε το εν λόγω κράτος να υποβάλει τις παρατηρήσεις του εντός προθεσμίας δύο μηνών.
15 Με διάφορα έγγραφα, οι ελληνικές αρχές, μεταξύ 2000 και 2001, κοινοποίησαν στην Επιτροπή πληροφορίες, μεταξύ άλλων, σχετικά με την έγκριση της επεκτάσεως του Σταθμού, την υπουργική απόφαση 46998, της 5ης Ιουνίου 2000, με την οποία εγκρίθηκε νέα μελέτη επιπτώσεων στο περιβάλλον, την οποία υπέβαλε η ΔΕΗ για το σύνολο των εγκαταστάσεων του Σταθμού, την υπουργική απόφαση 56512, της 19ης Μαΐου 2001, περί τροποποιήσεως της προηγούμενης υπουργικής αποφάσεως και τις άδειες λειτουργίας που είχαν χορηγηθεί στον Σταθμό στις 26 Φεβρουαρίου και 27 Ιουλίου 2001.
16 Η Επιτροπή, επειδή θεώρησε ότι εξακολουθούσε μόνον η παράβαση του άρθρου 13 της οδηγίας 84/360, με έγγραφο της 21ης Μαρτίου 2002, απηύθυνε αιτιολογημένη γνώμη στην Ελληνική Δημοκρατία, καλώντας την να λάβει τα μέτρα που είναι αναγκαία για να συμμορφωθεί προς τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την εν λόγω διάταξη εντός προθεσμίας δύο μηνών από της κοινοποιήσεως της αιτιολογημένης αυτής γνώμης.
17 Η Επιτροπή, επειδή οι πληροφορίες που της κοινοποίησαν οι ελληνικές αρχές με τα από 10 Ιουλίου και 13 Νοεμβρίου 2002 έγγραφά τους δεν την έπεισαν ότι το εν λόγω κράτος μέλος είχε θέσει τέρμα στην παράβαση του άρθρου 13 της οδηγίας 84/360, άσκησε την παρούσα προσφυγή.
Επί της προσφυγής
Επιχειρηματολογία των διαδίκων
18 Σύμφωνα με την Επιτροπή, από τα πληροφοριακά στοιχεία που κοινοποίησαν οι ελληνικές αρχές τόσο κατά τη διάρκεια της προ της ασκήσεως της προσφυγής διαδικασίας όσο και κατά τη διάρκεια της ενώπιον του Δικαστηρίου διαδικασίας προκύπτει ότι ο Σταθμός λειτουργεί βάσει πεπαλαιωμένης και πολύ ρυπαντικής τεχνολογίας, η οποία δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «η καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία» υπό την έννοια της οδηγίας 84/360.
19 Έτσι, μεταξύ 1992 και 2002, οι εκπομπές σε διοξείδιο του θείου και οξείδια του αζώτου του σταθμού δεν μειώθηκαν. Οι εκπομπές κυμαίνονται μεταξύ 14,2 χιλιοτόνων (το 1995) και 16,3 χιλιοτόνων (το 1999) για το διοξείδιο του θείου και μεταξύ 4,3 χιλιοτόνων (το 1992, το 1998 και το 2000) και 5 χιλιοτόνων (το 1999) για τα οξείδια του αζώτου. Οι εν λόγω εκπομπές αντιστοιχούν στο σύνολο σχεδόν του διοξειδίου του θείου και 50 % των συνολικών εκπομπών για τα οξείδια του αζώτου που εκπέμφθηκε στην Κρήτη κατά την εν λόγω περίοδο.
20 Όσον αφορά τα διάφορα μέτρα που η Ελληνική Δημοκρατία προβάλλει ότι θέσπισε για να συμμορφωθεί προς την απορρέουσα από το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360 υποχρέωση, η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι τα εν λόγω μέτρα:
– έχουν γενικό χαρακτήρα και επομένως δεν αφορούν συγκεκριμένα τον επίμαχο σταθμό, ή
– δεν επέφεραν βελτίωση ως προς τις καταχωρηθείσες εκπομπές, ή
– δεν είναι δεσμευτικά, ή
– δεν συνιστούν μέτρα προσαρμογής στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία υπό την έννοια της εν λόγω οδηγίας.
21 Εξάλλου, η Επιτροπή επισημαίνει ότι οι ελληνικές αρχές δεν καθόρισαν οριακές τιμές για τις εκπομπές διοξειδίου του θείου και οξειδίων του αζώτου.
22 Όσον αφορά το επιχείρημα της Ελληνικής Κυβερνήσεως ότι η προσαρμογή του Σταθμού στη καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία συνεπάγεται υπερβολικό κόστος για τη ΔΕΗ, η Επιτροπή ισχυρίζεται, αφενός, ότι το εν λόγω κόστος δεν αποτελεί το μοναδικό κριτήριο προσαρμογής που θεσπίζεται στο άρθρο 13 της οδηγίας 84/360 και, αφετέρου, ότι το κόστος αυτό μπορεί να σχετικοποιηθεί λαμβάνοντας υπόψη τα χρόνια που έχουν παρέλθει από την έναρξη ισχύος της εν λόγω οδηγίας. Εξάλλου, η οικονομική κατάσταση της εν λόγω εταιρίας, όπως απεικονίζεται στον ισολογισμό του οικονομικού έτους 2002, δεν μπορεί να καταστήσει υπερβολικό το κόστος που συνεπάγονται οι απαραίτητες βελτιώσεις του Σταθμού.
23 Η Ελληνική Κυβέρνηση τονίζει, πρώτον ότι, μέχρι την έκδοση της οδηγίας 2001/80/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23ης Οκτωβρίου 2001, για τον περιορισμό των εκπομπών στην ατμόσφαιρα ορισμένων ρύπων που προέρχονται από μεγάλες εγκαταστάσεις καύσης (ΕΕ L 309, σ. 1), τα κοινοτικά κείμενα δεν προέβλεπαν οριακές τιμές για τις εκπομπές των υφισταμένων εγκαταστάσεων μεγέθους όπως η επίδικη εγκατάσταση και η οδηγία 84/360 δεν περιλαμβάνει ούτε καθορισμό της έννοιας της «καλύτερης δυνατής τεχνολογίας», ούτε συγκεκριμένο χρονικό περιθώριο για τη σταδιακή προσαρμογή των υφισταμένων εγκαταστάσεων στην εν λόγω τεχνολογία, ούτε αναφορά του τρόπου αξιολόγησης των διαφόρων τεχνολογιών.
24 Δεύτερον, η εν λόγω κυβέρνηση τονίζει ότι το ύψος της ρύπανσης που προκαλεί μια συγκεκριμένη πηγή προσδιορίζεται από τη συμβολή των εκπομπών της πηγής αυτής στην παρουσία διαφόρων ρύπων στην ατμόσφαιρα της περιοχής όπου βρίσκεται η εν λόγω πηγή καθώς και από το μέγεθος των εκπομπών αυτών. Συνεπώς, για να αξιολογηθεί η προσαρμογή του εν λόγω Σταθμού στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία, πρέπει να γίνει αναφορά στις ειδικές εκπομπές (που αξιολογούνται σε g/kWh) που χαρακτηρίζουν τη μέση ρύπανση που εκπέμπεται από τον Σταθμό μακροπρόθεσμα και όχι στις απόλυτες εκπομπές, δηλαδή, την ποσότητα των τόνων που εκπέμπονται ετησίως. Πράγματι, ο βαθμός αξιοποιήσεως και το αυξανόμενο μέγεθος του Σταθμού μπορούν να επηρεάσουν την ποσότητα των τελευταίων αυτών εκπομπών και, συνεπώς, οι εν λόγω εκπομπές δεν προσφέρονται για να αντληθούν συμπεράσματα όσον αφορά το επίπεδο της χρησιμοποιηθείσας τεχνολογίας.
25 Ειδικότερα, όσον αφορά τον Σταθμό, η Ελληνική Κυβέρνηση τονίζει ότι η παραγωγή ενέργειάς του αυξήθηκε σημαντικά μεταξύ 1992 και 2002. Ωστόσο, από τα στοιχεία που προσκόμισε η ΔΕΗ προκύπτει ότι οι ειδικές εκπομπές διοξειδίου του θείου του εν λόγω Σταθμού κατήλθαν από 18,0 g/kWh το 1992 σε 13,0 g/kWh το 2001 και οι εκπομπές των οξειδίων του αζώτου από 4,1 g/kWh το 1998 σε 3,9 g/kWh το 2001.
26 Τρίτον, η εν λόγω κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι, στο πλαίσιο της θέσεως σε εφαρμογή γενικότερων πολιτικών και στρατηγικών, έλαβε ιδιαίτερα μέτρα για να προσαρμόσει τον Σταθμό στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία. Έτσι, μεταξύ άλλων:
– μεταξύ 1993 και 2002, η μέγιστη περιεκτικότητα σε θείο των καυσίμων μειώθηκε από 4 % σε 3 %, ήτοι κατά 25 %·
– η χρήση μαζούτ περιεκτικότητας σε θείο χαμηλότερης σχεδόν κατά 13 % από τα καθορισμένα σε εθνικό επίπεδο όρια, μείωσε τις ειδικές εκπομπές του Σταθμού σε διοξείδιο του θείου πλέον των 5 kg/MWh·
– μεταξύ 1993 και 2002, σε εθνικό επίπεδο, η μέγιστη περιεκτικότητα του πετρελαίου ντίζελ σε θείο μειώθηκε από 0,5 % σε 0,035 %, ήτοι κατά 93 %·
– μειώθηκε κατά περίπου 46 % η συμμετοχή του μαζούτ στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στην Κρήτη, αυξήθηκε η συμμετοχή του ηλεκτρισμού που παράγεται από ανανεώσιμες πηγές και περιορίστηκε η χρήση των παλαιοτέρων αεριοστροβιλικών μονάδων·
– εγκρίθηκε η χρήση, από το 1999, χημικών προσθέτων βελτιωτικών της καύσης στις ατμοηλεκτρικές μονάδες, με αποτέλεσμα τη μείωση σχεδόν κατά 50 % των ποσοτήτων των εκπεμπομένων από τις μονάδες αυτές «σωματιδίων»·
– οι καυστήρες των πέντε από τις έξι θερμοηλεκτρικές μονάδες αντικαταστάθηκαν σταδιακά με νέους καυστήρες, τύπου «διασκορπισμού με ατμό», δύο από τους οποίους έχουν τεθεί σε λειτουργία από το 2001, δύο από το 2003 και ο τελευταίος βρίσκεται στο στάδιο εγκαταστάσεως·
– επιβλήθηκαν νέες υποχρεώσεις σχετικά με τον έλεγχο της εφαρμογής των μέτρων και της εποπτείας των εκπομπών, όπως η υποχρέωση εγκαταστάσεως τριών συγχρόνων σταθμών μετρήσεως της ποιότητας της ατμόσφαιρας στην περιοχή του σταθμού, η υποχρέωση εγκαταστάσεως συστήματος έγχυσης νερού για τη μείωση των οξειδίων του αζώτου στη νέα αεριοστροβιλική μονάδα και η υποχρέωση εγκαταστάσεως συστημάτων για τη μέτρηση και την καταχώριση των συγκεντρώσεων των εκπομπών του Σταθμού στην ατμόσφαιρα·
– αποφασίστηκε, τον Φεβρουάριο του 2003, να μετεγκατασταθεί σταδιακά, μετά το 2006, ο Σταθμός σε άλλη περιοχή της Κρήτης και να εγκατασταθεί τέταρτος Σταθμός ηλεκτροπαραγωγής στη νήσο, με δυνατότητα χρήσης φυσικού αερίου, ώστε να διασφαλιστούν οι καλύτερες δυνατές περιβαλλοντικές επιδόσεις των εγκαταστάσεων ηλεκτροπαραγωγής.
27 Η Ελληνική Κυβέρνηση υποστηρίζει, τέταρτον, ότι από τα αριθμητικά στοιχεία που διαθέτει δεν προκύπτει ότι ο Σταθμός προκαλεί υψηλή ρύπανση του περιβάλλοντος. Εξάλλου, η ποιότητα του περιβάλλοντος στην περιοχή του σταθμού είναι άριστη και η υφιστάμενη χαμηλή ρύπανση δεν παρουσιάζει προδήλως κανένα κίνδυνο για τη δημόσια υγεία.
28 Η εν λόγω κυβέρνηση παρατηρεί, πέμπτον, ότι η περιγραφείσα από την Επιτροπή χρηματοοικονομική κατάσταση της ΔΕΗ δεν επιτρέπει να συναχθούν συμπεράσματα ως προς την οικονομική δυνατότητα της εν λόγω εταιρίας πριν από το 2002. Πράγματι, η ΔΕΗ, που ήταν δημόσια επιχείρηση και μετατράπηκε σε ανώνυμη εταιρία μόλις το 2000, δεν διέθετε την απαραίτητη ρευστότητα για να πραγματοποιήσει μεγάλες επενδύσεις. Περαιτέρω, η ΔΕΗ είχε ζημιογόνο δραστηριότητα από το 1998 έως το 2000. Η αποδοτικότητα και η χρηματοοικονομική κατάστασή της βελτιώθηκαν μετά το 2001. Συνεπώς, δεν μπορεί βασίμως να προβληθεί το επιχείρημα ότι η ΔΕΗ μπορούσε να καλύψει το κόστος που δημιουργούν τα μέτρα, τα οποία αναφέρει η Επιτροπή, για να προσαρμόσει τον Σταθμό στην καλύτερη δυνατή τεχνολογία.
Εκτίμηση του Δικαστηρίου
29 Προκαταρκτικώς, υπενθυμίζεται ότι το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360 επιβάλλει στα κράτη μέλη να εφαρμόζουν, με βάση την εξέταση της εξέλιξης της καλύτερης διαθέσιμης τεχνολογίας και της κατάστασης του περιβάλλοντος, πολιτικές και στρατηγικές, που περιλαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα, για να προσαρμοστούν σταδιακά εγκαταστάσεις όπως ο Σταθμός στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία, λαμβανομένων υπόψη διαφόρων κριτηρίων μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται, ιδίως, η φύση και το μέγεθος των ρυπαντικών εκπομπών των εγκαταστάσεων αυτών καθώς και το κόστος που απαιτείται για την προσαρμογή των εν λόγω εγκαταστάσεων στην τεχνολογία αυτή.
30 Μολονότι είναι αληθές ότι, όπως υποστηρίζει η Ελληνική Κυβέρνηση, από το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360 προκύπτει ότι τα κράτη μέλη διαθέτουν ορισμένη εξουσία εκτιμήσεως ως προς τα πρόσφορα μέτρα για την καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ωστόσο η διάταξη αυτή υποχρεώνει τα κράτη μέλη να προβούν σταδιακώς στην προσαρμογή των εγκαταστάσεων τις οποίες σκοπεί η οδηγία στην εν λόγω τεχνολογία, αναλόγως της εξελίξεως της τεχνολογίας αυτής.
31 Συναφώς, διαπιστώνεται ότι ο όγκος των εκπομπών των εγκαταστάσεων τις οποίες σκοπεί η οδηγία 84/360 ασφαλώς επηρεάζει τη φύση των ληπτέων μέτρων. Ωστόσο, τούτο δεν σημαίνει ότι ακόμη και αν υποτεθεί ότι ο όγκος των ρυπαντικών εκπομπών δεν είναι σημαντικός, επιτρέπεται σε κράτος μέλος να μην προσαρμόσει την οικεία εγκατάσταση στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία. Υπό το πρίσμα ιδίως της διαπιστώσεως αυτής, πρέπει να εξεταστεί αν η Ελληνική Δημοκρατία τήρησε, εν προκειμένω, την υποχρέωση που υπέχει από το άρθρο 13 της εν λόγω οδηγίας.
32 Πρώτον, όσον αφορά τον ισχυρισμό της Ελληνικής Κυβερνήσεως ότι η ποιότητα του περιβάλλοντος στην περιοχή του Σταθμού είναι άριστη και δεν παρουσιάζει κανέναν κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, επισημαίνεται, αφενός, ότι ο ισχυρισμός αυτός αντιφάσκει με το περιεχόμενο του από 10 Ιουλίου 2002 εγγράφου, το οποίο έστειλε η Ελληνική Κυβέρνηση ως απάντηση στην αιτιολογημένη γνώμη της Επιτροπής, με το οποίο η εν λόγω κυβέρνηση δέχθηκε ότι υφίσταται πρόβλημα υποβαθμίσεως του περιβάλλοντος εξαιτίας της λειτουργίας του Σταθμού αυτού.
33 Αφετέρου, υπενθυμίζεται ότι, από το άρθρο 1 της οδηγίας 84/360, προκύπτει ότι η οδηγία σκοπεί την πρόληψη ή τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης που προέρχεται από βιομηχανικές εγκαταστάσεις στο εσωτερικό της Κοινότητας. Ατμοσφαιρική ρύπανση, υπό την έννοια του άρθρου 2, σημείο 1, της εν λόγω οδηγίας, συνιστά η άμεση ή έμμεση εισαγωγή στον ατμοσφαιρικό αέρα, από τον άνθρωπο, ουσιών ή ενέργειας με βλαβερές επιπτώσεις που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία του ανθρώπου και να βλάψουν τους βιολογικούς πόρους και τα οικοσυστήματα.
34 Κατά συνέπεια, δεδομένου ότι οι εκπομπές διοξειδίου του θείου και οξειδίων του αζώτου έχουν επιβλαβή αποτελέσματα στην υγεία του ανθρώπου καθώς και στους βιολογικούς πόρους και τα οικοσυστήματα, η υποχρέωση που υπέχουν τα κράτη μέλη να λάβουν τα μέτρα που είναι απαραίτητα για τη μείωση των εκπομπών των εν λόγω δύο ουσιών δεν εξαρτάται, αντιθέτως προς όσα υποστηρίζει η Ελληνική Κυβέρνηση, από τη γενική κατάσταση του περιβάλλοντος της περιοχής στην οποία είναι εγκατεστημένη η επίδικη βιομηχανική εγκατάσταση.
35 Δεύτερον, όσον αφορά τη μη θέσπιση οριακών τιμών για τις εκπομπές εγκαταστάσεων όπως ο Σταθμός, διαπιστώνεται ότι, όπως ορθώς τόνισε η Ελληνική Κυβέρνηση, το άρθρο 13 της οδηγίας 84/36 δεν επιβάλλει ρητώς στα κράτη μέλη να θεσπίζουν τέτοιες τιμές.
36 Πάντως, επισημαίνεται ότι η θέσπιση οριακών τιμών για τις εκπομπές εγκαταστάσεων όπως ο Σταθμός θα συνιστούσε εξόχως χρήσιμο μέτρο στο πλαίσιο της θέσεως σε εφαρμογή πολιτικής ή στρατηγικής υπό την έννοια του άρθρου 13 της οδηγίας 84/360.
37 Τρίτον, όσον αφορά τα προβαλλόμενα από την Ελληνική Κυβέρνηση αριθμητικά στοιχεία σχετικά με τις ειδικές εκπομπές διοξειδίου του θείου και οξειδίων του αζώτου, τα οποία εξάλλου αμφισβήτησε η Επιτροπή, διαπιστώνεται ότι, μολονότι από τα στοιχεία αυτά προκύπτει πράγματι ελαφρά μείωση των εν λόγω εκπομπών μεταξύ 1992 και 2001, παρά ταύτα δεν μπορεί να αντληθεί κανένα συμπέρασμα ως προς το αν ο Σταθμός έχει προσαρμοστεί στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία. Πράγματι, αυτά τα αριθμητικά στοιχεία μπορούν το πολύ να αποδείξουν ότι τα μέτρα που έλαβε η Ελληνική Κυβέρνηση μείωσαν τις εν λόγω εκπομπές.
38 Πάντως, η Επιτροπή δεν προσάπτει στην Ελληνική Κυβέρνηση ότι δεν έλαβε μέτρα δυνάμενα να μειώσουν την ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλεί ο Σταθμός, αλλά της προσάπτει ότι δεν έθεσε σε εφαρμογή πολιτική και στρατηγική για να προσαρμόσει τον εν λόγω Σταθμό στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία.
39 Τέταρτον, όσον αφορά τα διάφορα μέτρα που επικαλείται η Ελληνική Κυβέρνηση για να αποδείξει ότι τήρησε την υποχρέωση που υπέχει από το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360, διαπιστώνεται, καταρχάς, ότι η μείωση της μέγιστης περιεκτικότητας σε θείο του μαζούτ και του πετρελαίου ντίζελ που χρησιμοποιήθηκαν στον Σταθμό μπορεί, καταρχήν, να θεωρηθεί ως μέτρο προσαρμογής στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία μιας βιομηχανικής εγκαταστάσεως όπως ο Σταθμός, διότι μπορεί να μειώσει σημαντικά το επίπεδο της ατμοσφαιρικής ρύπανσης που προέρχεται από την εν λόγω εγκατάσταση. Πάντως, η διαπίστωση αυτή προϋποθέτει ότι η περιεκτικότητα σε θείο των χρησιμοποιουμένων καυσίμων αντιστοιχεί στη χαμηλότερη περιεκτικότητα που διατίθεται στην αγορά.
40 Ωστόσο, εν προκειμένω, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι, όπως διευκρίνισε η Επιτροπή απαντώντας σε υποβληθέν από το Δικαστήριο ερώτημα και χωρίς η Ελληνική Δημοκρατία να αμφισβητήσει την απάντηση αυτή, η περιεκτικότητα σε θείο, μεταξύ άλλων, του χρησιμοποιηθέντος από τον Σταθμό μαζούτ, που ανέρχεται σε 2,6 %, είναι αισθητά ανώτερη από την περιεκτικότητα του μαζούτ που έχει τη χαμηλότερη διαθέσιμη στην αγορά περιεκτικότητα σε θείο, η οποία είναι 0,4 %, και υπερβαίνει κατά πολύ την περιεκτικότητα του μαζούτ που χρησιμοποιούν οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις στην περιοχή των Αθηνών, η οποία ανέρχεται σε 0,7 %.
41 Το επιχείρημα της Ελληνικής Κυβέρνησης ότι η χρήση καυσίμων, που έχουν τη χαμηλότερη διαθέσιμη στην αγορά περιεκτικότητα σε θείο, δεν επιβάλλεται από το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360, δεδομένου ότι η χρήση αυτή συνεπάγεται υπερβολικό κόστος για τη ΔΕΗ, δεν μπορεί να γίνει δεκτό.
42 Πράγματι, εν προκειμένω, είναι βέβαιον ότι η χρήση του μαζούτ με περιεκτικότητα σε θείο περίπου 1 % θα προκαλούσε μία μόνον επένδυση ύψους 3 εκατομμυρίων ευρώ και αύξηση των τρεχόντων εξόδων σχετικά με την αγορά του μαζούτ περίπου 6 εκατομμυρίων ευρώ ετησίως.
43 Πάντως, αντιθέτως προς όσα υποστηρίζει η Ελληνική Κυβέρνηση, διαπιστώνεται ότι τα εν λόγω ποσά δεν συνιστούν υπερβολικό κόστος σε σχέση, αφενός, με την οικονομική κατάσταση της ΔΕΗ όπως περιγράφηκε από τους διαδίκους και, αφετέρου, με το γεγονός ότι η εν λόγω εταιρία διαθέτει περίπου 6,7 εκατομμύρια πελάτες.
44 Προστίθεται ότι δεν μπορεί να γίνει δεκτό το επιχείρημα ότι η χρήση μαζούτ και πετρελαίου ντίζελ χαμηλότερης περιεκτικότητας σε θείο δεν θα δικαιολογούνταν λαμβανομένης υπόψη της ποιότητος του περιβάλλοντος στην περιοχή του Σταθμού εφόσον, όπως προκύπτει απ’ τη σκέψη 34 της παρούσας αποφάσεως, η υποχρέωση μειώσεως των εκπομπών διοξειδίου του θείου και οξειδίων του αζώτου δεν εξαρτάται από την ύπαρξη ιδιαίτερης περιβαλλοντικής ρύπανσης.
45 Στη συνέχεια, όσον αφορά το στοιχείο της κατά περίπου 46 % μειώσεως της συμμετοχής του μαζούτ στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στην Κρήτη μεταξύ 1992 και 2002, αρκεί η διαπίστωση ότι έχει πολύ γενικό χαρακτήρα και δεν μπορεί βάσει αυτού να καθορισθεί αν η ρύπανση από τις εκπομπές του Σταθμού μειώθηκε αντίστοιχα.
46 Όσον αφορά τη χρήση χημικών προσθέτων βελτιωτικών της καύσης στις ατμοστροβιλικές μονάδες, επισημαίνεται ότι η Ελληνική Κυβέρνηση δέχθηκε η ίδια ότι το εν λόγω μέτρο επιδρά μόνον στην εκπομπή των «σωματιδίων». Εν πάση περιπτώσει, η παρούσα προσφυγή δεν αφορά την εκπομπή των εν λόγω σωματιδίων.
47 Όσον αφορά τη σταδιακή αντικατάσταση των καυστήρων ορισμένων ατμοστροβιλικών μονάδων, πρέπει να γίνει δεκτό ότι το εν λόγω μέτρο μπορεί, καταρχήν, να θεωρηθεί ότι συνιστά προσαρμογή του Σταθμού στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία. Ωστόσο, εν προκειμένω, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι η εν λόγω αντικατάσταση συντελέστηκε εν πολλοίς μετά την παρέλευση της δίμηνης προθεσμίας που είχε ταχθεί με την αιτιολογημένη γνώμη.
48 Τέλος, όσον αφορά τα μέτρα εποπτείας και ελέγχου των εκπομπών, επισημαίνεται ότι αυτά μπορούν ασφαλώς να συνιστούν προσαρμογή του Σταθμού στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία, υπό την προϋπόθεση πάντως ότι συνοδεύονται από άλλες ενέργειες με άμεσο αποτέλεσμα στις εκπομπές του εν λόγω Σταθμού.
49 Ωστόσο, τέτοια συνοδευτικά μέτρα δεν έχουν ληφθεί εν προκειμένω. Πράγματι, όπως η Ελληνική Κυβέρνηση επισήμανε απαντώντας σε υποβληθέν από το Δικαστήριο ερώτημα κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, οι έλεγχοι και οι μετρήσεις των εκπομπών, βάσει των οποίων εκπονούνται οι διάφορες εκθέσεις που απευθύνονται στις αρμόδιες εθνικές αρχές, καταλήγουν, σε περίπτωση διαπιστώσεως παρατυπίας, μόνο σε προσωρινή μείωση, ή έστω σε προσωρινή αναστολή, της παραγωγής του σταθμού και, άρα, των εκπομπών του. Υπό τις συνθήκες αυτές, τα εν λόγω μέτρα δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι συνιστούν προσαρμογή του Σταθμού στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία.
50 Το αυτό ισχύει για το σχέδιο της σταδιακής μετεγκαταστάσεως του Σταθμού σε άλλη περιοχή της Κρήτης, καθόσον το μέτρο αυτό αντιστοιχεί μόνον σε βαθμιαία θέση εκτός λειτουργίας του Σταθμού αυτού.
51 Ενόψει του συνόλου των προεκτεθέντων, συνάγεται ότι τα μέτρα που επικαλείται η Ελληνική Κυβέρνηση δεν συνιστούν εφαρμογή πολιτικής ή στρατηγικής για την προσαρμογή του Σταθμού στην καλύτερη διαθέσιμη τεχνολογία υπό την έννοια του άρθρου 13 της οδηγίας 84/360.
52 Συνεπώς, διαπιστώνεται ότι η Ελληνική Δημοκρατία, μη καθορίζοντας πολιτικές ή στρατηγικές για τη σταδιακή προσαρμογή των ατμοστροβιλικών και αεριοστροβιλικών μονάδων του Σταθμού της ΔΕΗ, στα Λινοπεράματα Κρήτης, παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360.
Επί των δικαστικών εξόδων
53 Σύμφωνα με το άρθρο 69, παράγραφος 2, του Κανονισμού Διαδικασίας, ο ηττηθείς διάδικος καταδικάζεται στα δικαστικά έξοδα, εφόσον υπήρξε σχετικό αίτημα του νικήσαντος διαδίκου. Επειδή η Επιτροπή ζήτησε την καταδίκη της Ελληνικής Δημοκρατίας και η Ελληνική Δημοκρατία ηττήθηκε, πρέπει να καταδικαστεί στα δικαστικά έξοδα.
Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (δεύτερο τμήμα) αποφασίζει:
1) Η Ελληνική Δημοκρατία, μη καθορίζοντας πολιτικές ή στρατηγικές για τη σταδιακή προσαρμογή των ατμοστροβιλικών και αεριοστροβιλικών μονάδων του σταθμού της Δημόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισμού, στα Λινοπεράματα Κρήτης, παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 13 της οδηγίας 84/360/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 28ης Ιουνίου 1984, σχετικά με την καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης που προέρχεται από βιομηχανικές εγκαταστάσεις.
2) Καταδικάζει την Ελληνική Δημοκρατία στα δικαστικά έξοδα.
(υπογραφές)