CONCLUSIE VAN ADVOCAAT-GENERAAL
M. WATHELET
van 7 juli 2016 (1)
Zaak C‑301/15
Marc Soulier,
Sara Doke
tegen
Ministre de la Culture et de la Communication,
Premier ministre
[verzoek van de Conseil d’État (Frankrijk) om een prejudiciële beslissing]
„Prejudiciële verwijzing – Richtlijn 2001/29/EG – Auteursrecht en naburige rechten – Exclusief reproductierecht – Artikel 2 – Recht van mededeling aan het publiek – Artikel 3 – Beperkingen en restricties – Artikel 5 – Nationale regeling waarbij de uitoefening van de exploitatierechten van niet meer in de handel verkrijgbare boeken wordt toegekend aan een incasso-organisatie – Recht van verzet van de auteurs of de rechthebbenden”
I – Inleiding
1. Het onderhavige verzoek om een prejudiciële beslissing, op 19 juni 2015 door de Conseil d’État (raad van state, Frankrijk) ingediend ter griffie van het Hof, betreft de uitlegging van de artikelen 2 en 5 van richtlijn 2001/29/EG van het Europees Parlement en de Raad van 22 mei 2001 betreffende de harmonisatie van bepaalde aspecten van het auteursrecht en de naburige rechten in de informatiemaatschappij(2).
2. Dit verzoek is ingediend in het kader van een geding tussen M. Soulier en S. Doke enerzijds, en de ministre de la Culture et de la Communication en de Premier ministre anderzijds, met betrekking tot de wettigheid van décret nº 2013‑182, du 27 février 2013, portant application des articles L. 134‑1 à L. 134‑9 du code de la propriété intellectuelle et relatif à l’exploitation numérique des livres indisponibles du XXème siècle(3) (decreet nr. 2013‑182 van 27 februari 2013 houdende uitvoering van de artikelen L. 134‑1 tot en met L. 134‑9 van het wetboek van intellectuele eigendom en betreffende de digitale exploitatie van niet meer verkrijgbare boeken uit de twintigste eeuw; hierna: „litigieus decreet”).
II – Toepasselijke bepalingen
A – Unierecht
3. Artikel 2 van richtlijn 2001/29, met het opschrift „Reproductierecht”, is als volgt geformuleerd:
„De lidstaten voorzien ten behoeve van:
a) auteurs, met betrekking tot hun werken,
[…]
in het uitsluitende recht, de directe of indirecte, tijdelijke of duurzame, volledige of gedeeltelijke reproductie van dit materiaal, met welke middelen en in welke vorm ook, toe te staan of te verbieden.”
4. Artikel 3 van die richtlijn, met het opschrift „Recht van mededeling van werken aan het publiek en recht van beschikbaarstelling van ander materiaal voor het publiek”, bepaalt met name in de leden 1 en 3 ervan:
„1. De lidstaten voorzien ten behoeve van auteurs in het uitsluitende recht, de mededeling van hun werken aan het publiek, per draad of draadloos, met inbegrip van de beschikbaarstelling van hun werken voor het publiek op zodanige wijze dat deze voor leden van het publiek op een door hen individueel gekozen plaats en tijd toegankelijk zijn, toe te staan of te verbieden.
[…]
3. De in de leden 1 en 2 bedoelde rechten worden niet uitgeput door enige handeling, bestaande in een mededeling aan het publiek of beschikbaarstelling aan het publiek overeenkomstig dit artikel.”
5. Artikel 4 van deze richtlijn, met het opschrift „Distributierecht”, bepaalt:
„1. De lidstaten voorzien ten behoeve van auteurs in het uitsluitende recht, elke vorm van distributie onder het publiek van het origineel van hun werken of kopieën daarvan, door verkoop of anderszins, toe te staan of te verbieden.
2. Het distributierecht met betrekking tot het origineel of kopieën van een werk is in de Gemeenschap alleen dan uitgeput, wanneer de eerste verkoop of andere eigendomsovergang van dat materiaal in de Gemeenschap geschiedt door de rechthebbende of met diens toestemming.”
6. Artikel 5 van die richtlijn, met het opschrift „Beperkingen en restricties”, bepaalt met name in lid 2 dat de lidstaten beperkingen of restricties op het in artikel 2 bedoelde reproductierecht kunnen stellen ten aanzien van de in artikel 5 opgesomde gevallen.
7. Ook bepaalt artikel 5 in lid 3 dat de lidstaten beperkingen of restricties op de in de artikelen 2 en 3 bedoelde rechten kunnen stellen ten aanzien van de gevallen die hierin zijn opgesomd.
8. Voorts bepaalt dit artikel in lid 5:
„De in de leden 1, 2, 3 en 4 bedoelde beperkingen en restricties mogen slechts in bepaalde bijzondere gevallen worden toegepast mits daarbij geen afbreuk wordt gedaan aan de normale exploitatie van werken of ander materiaal en de wettige belangen van de rechthebbende niet onredelijk worden geschaad.”
B – Frans recht
Wet betreffende niet meer verkrijgbare boeken
9. Bij Loi n° 2012‑287, du 1er mars 2012, relative à l’exploitation numérique des livres indisponibles du XXème siècle (wet nr. 2012‑287 van 1 maart 2012 betreffende de digitale exploitatie van niet meer verkrijgbare boeken uit de twintigste eeuw, JORF nr. 53 van 2 maart 2012, blz. 3986; hierna: „wet betreffende niet meer verkrijgbare boeken”) is titel III van boek I van het eerste gedeelte van de code de la propriété intellectuelle (Frans wetboek van intellectuele eigendom; hierna: „CPI”), gewijd aan de exploitatie van aan het auteursrecht verbonden rechten, aangevuld met hoofdstuk IV, met het opschrift „Bijzondere bepalingen betreffende de digitale exploitatie van niet meer verkrijgbare boeken”, bestaande uit de artikelen L. 134‑1 tot en met L. 134‑9 van dat wetboek. Enkele van deze artikelen zijn later hetzij gewijzigd, hetzij ingetrokken bij loi n° 2015‑195, du 20 février 2015, portant diverses dispositions d’adaptation au droit de l’Union européenne dans les domaines de la propriété littéraire et artistique et du patrimoine culturel (wet nr. 2015‑195 van 20 februari 2015 houdende diverse aanpassingen aan het recht van de Europese Unie op het gebied van literaire en artistieke eigendom en cultureel erfgoed, JORF nr. 45 van 22 februari 2015, blz. 3294).
10. De artikelen L. 134‑1 tot en met L. 134‑9 CPI luiden naar aanleiding van deze twee wetten als volgt:
„Artikel L. 134‑1
Onder niet meer verkrijgbaar boek in de zin van dit hoofdstuk wordt verstaan een boek dat vóór 1 januari 2001 in Frankrijk is uitgegeven en niet langer door een uitgever in de handel wordt gebracht en thans niet in gedrukte of digitale vorm wordt uitgegeven.
Artikel L. 134‑2
Er wordt een openbare databank aangemaakt die vrij toegankelijk is en gratis ter beschikking wordt gesteld middels een online dienst voor de mededeling ervan aan het publiek. Deze databank bevat een lijst van de niet meer verkrijgbare boeken. De nationale bibliotheek van Frankrijk zorgt voor de uitvoering van de dienst, houdt deze databank bij en plaatst de in de artikelen L. 134‑4, L. 134‑5 en L. 134‑6 bedoelde aantekeningen.
[…]
Artikel L. 134‑3
I. Wanneer een boek langer dan zes maanden is opgenomen in de in artikel L. 134‑2 vermelde databank, wordt het recht om de reproductie en de weergave ervan in digitale vorm toe te staan uitgeoefend door een door titel II van boek III van dit deel beheerste auteursrechtenorganisatie, die hiertoe wordt erkend door de minister van cultuur.
Behoudens in het geval als bepaald in artikel L. 134‑5, derde alinea, zijn de reproductie en de weergave van een boek in digitale vorm toegestaan, tegen vergoeding, zonder uitsluitend recht en voor een duur van maximaal vijf jaar, welke kan worden verlengd.
II. De erkende organisaties zijn bevoegd in rechte op te treden ter verdediging van de rechten die zij moeten beheren.
III. Bij de afgifte van de in I bedoelde erkenning wordt rekening gehouden met:
[…]
2° de gelijke vertegenwoordiging van auteurs en uitgevers onder de leden en binnen de bestuurlijke organen;
[…]
5° de billijkheid van de regels ter verdeling van de ontvangen bedragen onder de rechthebbenden, ongeacht of zij partij zijn bij de uitgave-overeenkomst. De auteurs mogen geen lager bedrag ontvangen dan de uitgevers;
6° de bewijsmiddelen die de organisatie voornemens is te gebruiken om de rechthebbenden te identificeren en op te sporen teneinde de ontvangen bedragen te verdelen;
[…]
Artikel L. 134‑4
I. De auteur van een niet meer verkrijgbaar boek of de uitgever met een recht tot reproductie van dit boek in gedrukte vorm, kan zich verzetten tegen de uitoefening van het recht tot het verlenen van toestemming uit artikel L. 134‑3, I, eerste alinea, door een erkende auteursrechtenorganisatie. De in artikel L. 134‑2, eerste alinea, genoemde organisatie wordt uiterlijk zes maanden nadat het betrokken boek in de in dezelfde alinea genoemde databank is opgenomen, schriftelijk van dit verzet in kennis gesteld.
Dit verzet wordt aangetekend in de in artikel L. 134‑2 vermelde databank.
Na het verstrijken van de termijn uit de eerste alinea van punt I, kan de auteur van een niet meer verkrijgbaar boek zich verzetten tegen de uitoefening van het recht van reproductie of weergave van dit boek indien hij van mening is dat de reproductie of de weergave van dit boek zijn eer of zijn reputatie kan schaden. Dit recht wordt uitgeoefend zonder schadevergoeding.
II. De uitgever die onder de in de eerste alinea van punt I van dit artikel bepaalde voorwaarden kennis heeft gegeven van zijn verzet, moet het betreffende niet meer verkrijgbare boek binnen twee jaar na deze kennisgeving exploiteren. Hij verstrekt de organisatie die ingevolge artikel L. 134‑3 erkend is, op welke wijze ook bewijs voor de daadwerkelijke exploitatie van het boek. Indien het boek niet binnen de gestelde termijn wordt geëxploiteerd, wordt de aantekening van het verzet doorgehaald in de in artikel L. 134‑2 vermelde databank en wordt het recht de reproductie en de weergave in digitale vorm ervan toe te staan, uitgeoefend onder de voorwaarden als bedoeld in artikel 134‑3, I, tweede alinea.
[…]
Artikel L. 134‑5
Indien de auteur of de uitgever bij het verstrijken van de in artikel L. 134‑4, I, bedoelde termijn geen kennis heeft gegeven van verzet, doet de auteursrechtenorganisatie een voorstel tot reproductie en weergave in digitale vorm van een niet meer verkrijgbaar boek aan de uitgever die beschikt over het reproductierecht op dit boek in gedrukte vorm.
[…]
De auteursrechtenorganisatie verstrekt de in de eerste alinea vermelde toestemming tot exploitatie exclusief voor een periode van tien jaar, welke stilzwijgend kan worden verlengd.
[…]
Bij gebreke van verzet van de auteur waarbij op enigerlei wijze wordt aangetoond dat deze uitgever niet beschikt over het reproductierecht op een boek in gedrukte vorm, dient de uitgever die van zijn aanvaarding kennis heeft gegeven binnen drie jaar na deze kennisgeving het betreffende niet meer verkrijgbare boek te exploiteren. Hij verstrekt deze organisatie, op welke wijze ook, bewijs voor de daadwerkelijke exploitatie van het boek.
Indien het in de eerste alinea vermelde voorstel niet wordt aanvaard of het werk niet binnen de in de vijfde alinea van dit artikel bedoelde termijn wordt geëxploiteerd, staat de auteursrechtenorganisatie onder de in artikel L. 134‑3, I, tweede alinea, bepaalde voorwaarden de reproductie en weergave van het boek in digitale vorm toe.
[…]
Artikel L. 134‑6
De auteur en de uitgever met een recht op reproductie in gedrukte vorm van een niet meer verkrijgbaar boek stellen op enig moment gezamenlijk de in artikel L. 134‑3 vermelde auteursrechtenorganisatie in kennis van hun besluit, haar het recht om reproductie en weergave van dat boek in digitale vorm toe te staan, te ontnemen.
De auteur van een niet meer verkrijgbaar boek kan op enig moment besluiten het recht om reproductie en weergave van het boek in digitale vorm toe te staan, aan de in artikel L. 134‑3 vermelde auteursrechtenorganisatie te ontnemen, indien hij aantoont de enige rechthebbende te zijn van de in artikel L. 134‑3 bepaalde rechten. Hij stelt haar van dit besluit in kennis.
[…]
De uitgever die onder de in de eerste alinea bepaalde voorwaarden kennis heeft gegeven van zijn besluit, dient het betrokken boek binnen een periode van 18 maanden na deze kennisgeving te exploiteren. Hij verstrekt deze organisatie, op welke wijze ook, bewijs voor de daadwerkelijke exploitatie van het boek.
De organisatie stelt de gebruikers die zij toestemming heeft verleend tot exploitatie van het betrokken boek, in kennis van de in de eerste twee alinea’s van dit artikel genoemde besluiten. De rechthebbenden kunnen zich niet verzetten tegen de voortzetting van de exploitatie van dit boek die vóór de kennisgeving is aangevangen, zolang de in artikel L. 134‑3, I, tweede alinea, of artikel L. 134‑5, derde alinea, genoemde toestemming nog voortduurt, met een maximum van vijf jaar en op niet-exclusieve basis.
Artikel L. 134‑7
De uitvoeringsvoorwaarden van dit hoofdstuk, meer bepaald de voorwaarden voor toegang tot de in artikel L. 134‑2 bedoelde databank, de aard alsmede het format van de verzamelde gegevens en de maatregelen die het meest passend zijn om te verzekeren dat de rechthebbenden zo goed mogelijk worden geïnformeerd, de voorwaarden tot afgifte en intrekking van de in artikel L. 134‑3 bedoelde erkenning van de auteursrechtenorganisaties, worden nader bepaald bij decreet van de Conseil d’État.
Artikel L. 134‑9
In afwijking van het bepaalde in de drie eerste alinea’s van artikel L. 321‑9, gebruiken de in artikel L. 134‑3 genoemde erkende organisaties het geld dat is geïnd voor de exploitatie van niet meer verkrijgbare boeken en dat niet kon worden verdeeld omdat degenen voor wie het was bestemd niet konden worden geïdentificeerd of teruggevonden vóór het verstrijken van de in artikel L. 321‑1 bedoelde termijn, ter ondersteuning van creatieve activiteiten, opleidingen van schrijvers en de bevordering van lezen door het publiek door bibliotheken.
[…]”
11. De uitvoeringsvoorwaarden van de artikelen L. 134‑1 tot en met L. 134‑9 CPI zijn nader bepaald in het litigieuze decreet.
III – Hoofdgeding en prejudiciële vraag
12. Verzoekers in het hoofdgeding hebben bij op 2 mei 2013 bij het secretariaat van de afdeling rechtspraak van de Conseil d’État ingeschreven verzoekschrift een beroep ingesteld tot nietigverklaring van het litigieuze decreet wegens bevoegdheidsoverschrijding. Zij stellen meer bepaald dat de wet betreffende niet meer verkrijgbare boeken, waaraan bij dit decreet uitvoering wordt gegeven, onverenigbaar is met de restricties en beperkingen van het recht tot het toestaan van de reproductie van een auteursrechtelijk beschermd werk, die uitputtend zijn opgesomd in richtlijn 2001/29.
13. De Franse schrijversvakbond Syndicat des écrivains de langue française (SELF), de schrijversvereniging Autour des auteurs en 35 natuurlijke personen hebben later geïntervenieerd aan de zijde van verzoekers in het hoofdgeding.
14. Verweerders in het hoofdgeding hebben geconcludeerd tot verwerping van het beroep, met name met het betoog dat het litigieuze decreet niet strijdig was met de doelstellingen van richtlijn 2001/29, aangezien daarbij geen beperking van of restrictie op het uitsluitende recht tot reproductie van een werk in de zin van deze richtlijn werd ingesteld.
15. De Société française des intérêts des auteurs de l’écrit (Franse organisatie voor de belangenbehartiging van auteurs van schriftelijke werken; hierna: „SOFIA”) heeft later in de procedure geïntervenieerd en eveneens verzocht om verwerping van het beroep. Bij besluit van de ministre de la Culture et de la Communication van 21 maart 2013 (JORF nr. 76 van 30 maart 2013, blz. 5420) werd deze organisatie erkend om de digitale rechten op zogeheten „niet meer verkrijgbare” boeken uit de twintigste eeuw uit te oefenen.
16. Bij beslissing van 19 december 2013 heeft de verwijzende rechter met betrekking tot het litigieuze decreet een prioritaire grondwettigheidsvraag voorgelegd aan de Conseil constitutionnel (grondwettelijk hof, Frankrijk). Bij beslissing van 28 februari 2014 heeft dit hof geoordeeld dat de artikelen L. 134‑1 tot en met L. 134‑9 CPI in overeenstemming waren met de Franse grondwet, op grond dat, ten eerste, de regeling voor het collectieve beheer van rechten op de digitale reproductie en weergave van niet meer verkrijgbare boeken die daarbij werd ingesteld niet leidde tot ontneming van eigendom en, ten tweede, de regeling van de voorwaarden waaronder de auteurs deze rechten genieten, geen onevenredige inbreuk daarop vormde in het licht van de door de wetgever nagestreefde doelstelling van algemeen belang.
17. Volgens de Conseil d’État is, met het doel te verzekeren dat schriftelijk erfgoed dat bij gebreke van commerciële verspreiding ervan onder het publiek ontoegankelijk is geworden, wordt benut, bij het litigieuze decreet een regeling ingesteld die de digitale exploitatie moet bevorderen van werken die zijn gereproduceerd in boeken die vóór 1 januari 2001 in Frankrijk zijn uitgegeven en niet langer commercieel door een uitgever worden verspreid en niet in gedrukte of digitale vorm worden uitgegeven. Deze rechter merkt op dat in dat geval het recht de reproductie of de weergave van deze boeken in digitale vorm toe te staan, na een termijn van zes maanden nadat zij zijn opgenomen in een openbaar toegankelijke databank waarvoor de nationale bibliotheek van Frankrijk verantwoordelijk is, wordt uitgeoefend door auteursrechtenorganisaties die hiertoe zijn erkend door de ministre de la Culture.
18. De Conseil d’État zet uiteen dat de auteur van een niet meer verkrijgbaar boek of de uitgever die op dit boek een recht tot reproductie in gedrukte vorm heeft, zich uiterlijk zes maanden nadat dit boek is opgenomen in de databank kan verzetten tegen de uitoefening van dit recht. Bovendien kan, volgens de Conseil d’État, de auteur van een niet meer verkrijgbaar boek zich zelfs na verloop van deze termijn op enig moment tegen de uitoefening van het recht van reproductie of weergave verzetten indien hij van mening is dat de reproductie of de weergave van dit boek zijn eer of zijn reputatie kan schaden. Verder kan de auteur van een niet meer verkrijgbaar boek op enig moment besluiten om, onder de voorwaarden van artikel L. 134‑6 CPI, de erkende auteursrechtenorganisatie het recht om de reproductie en de weergave van een boek in digitale vorm toe te staan, te ontnemen.
19. Na alle middelen van verzoekers in het hoofdgeding op basis van andere rechtsgronden dan de artikelen 2 en 5 van richtlijn 2001/29 te hebben verworpen, heeft de verwijzende rechter geoordeeld dat het antwoord op het middel van verzoekers in het hoofdgeding met betrekking tot deze bepalingen afhing van de vraag of deze bepalingen van richtlijn 2001/29 zich verzetten tegen een regeling, zoals die welke is ingesteld bij de artikelen L. 134‑1 tot en met L. 134‑9 CPI, die erkende auteursrechtenorganisaties belast met de uitoefening van het recht de reproductie en de afbeelding in digitale vorm van „niet meer verkrijgbare boeken” toe te staan, en daarbij de auteurs of de rechthebbenden van deze boeken de mogelijkheid biedt die uitoefening onder de bij deze regeling bepaalde voorwaarden te beletten of te beëindigen.
20. In die omstandigheden heeft de Conseil d’État de behandeling van de zaak geschorst en het Hof verzocht om een prejudiciële beslissing over de volgende vraag:
„Verzetten de [artikelen 2 en 5] van richtlijn 2001/29 zich ertegen dat een regeling als die welke [is ingesteld bij de artikelen L. 134‑1 tot en met L. 134‑9 CPI], erkende auteursrechtenorganisaties belast met de uitoefening van het recht om de reproductie en de weergave in digitale vorm van ‚niet meer verkrijgbare boeken’ toe te staan, en daarbij de auteurs of de rechthebbenden van deze boeken de mogelijkheid biedt die uitoefening onder de bij deze regeling bepaalde voorwaarden te beletten of te beëindigen?”
IV – Procedure bij het Hof
21. Schriftelijke opmerkingen over de prejudiciële vraag zijn ingediend door Soulier en Doke, de SOFIA, de Franse, de Duitse, de Italiaanse en de Poolse regering, alsmede de Europese Commissie. De SOFIA, de Franse, de Tsjechische en de Poolse regering en de Commissie hebben ter terechtzitting van 11 mei 2016 mondelinge opmerkingen geformuleerd.
22. Soulier, Doke en de Commissie betogen dat de prejudiciële vraag bevestigend moet worden beantwoord, terwijl de SOFIA en de Franse, de Duitse en de Poolse regering van mening zijn dat zij ontkennend moet worden beantwoord. De Italiaanse regering geeft in overweging de vraag ontkennend te beantwoorden onder voorbehoud van door de verwijzende rechter te verrichten verificaties. De Italiaanse regering geeft namelijk in overweging de verwijzende rechter te verzoeken concreet na te gaan dat de betrokken regelgeving geen onevenredige inbreuk maakt op de rechten van de auteurs, door meer bepaald de bepalingen te onderzoeken die betrekking hebben op hun voorafgaande inkennisstelling, op hun mogelijkheden tot verzet en intrekking, alsmede op de vergoedingsregeling.
V – Analyse
A – Draagwijdte van het verzoek om een prejudiciële beslissing
23. Met zijn verzoek om een prejudiciële beslissing wenst de verwijzende rechter van het Hof te vernemen of een nationale regeling die erkende auteursrechtenorganisaties het recht toevertrouwt tot het toestaan(4), tegen vergoeding(5), van de reproductie en de weergave(6) in digitale vorm van zogeheten „niet meer verkrijgbare” boeken, verenigbaar is met artikel 2, onder a)(7), van richtlijn 2001/29 waarbij een uitsluitend recht ten behoeve van auteurs wordt ingesteld en met artikel 5 ervan, dat de lidstaten toestaat beperkingen en restricties aan dit recht te stellen.(8)
24. Ondanks het feit dat de verwijzende rechter enkel verwijst naar de artikelen 2 en 5 van richtlijn 2001/29, ben ik, net als verzoekers in het hoofdgeding, de Duitse regering en de Commissie, van mening dat een nationale regeling als die aan de orde in het hoofdgeding – die in bepaalde omstandigheden de digitale exploitatie van zogeheten „niet meer verkrijgbare” boeken door een erkende auteursrechtenorganisatie toestaat – niet alleen moet worden onderzocht in het licht van artikel 2, onder a), van richtlijn 2001/29(9), maar ook van artikel 3, lid 1, ervan, dat bepaalt dat auteurs het uitsluitende recht hebben de mededeling van hun werken voor het publiek toe te staan of te verbieden.
25. De exploitatie van een digitale versie van een boek zodat het publiek hiertoe toegang krijgt, impliceert dat het ter beschikking wordt gesteld van het publiek en vormt naar mijn mening een mededeling van een werk aan het publiek in de zin van artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29.(10)
26. Hieruit volgt dat, in de zin van artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29, de digitale exploitatie van auteursrechtelijk beschermde boeken een „reproductie” en een „mededeling aan het publiek” van een werk vormt, waarvoor individuele en afzonderlijke toestemming van de auteur is vereist(11), tenzij deze handelingen onder een beperking of restrictie als bedoeld in artikel 5 van richtlijn 2001/29 vallen.(12)
B – Artikel 5 van richtlijn 2001/29
27. Alvorens een standpunt in te nemen over de uitlegging van artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29, wil ik meteen opmerken dat artikel 5 van deze richtlijn en de daarbij ingestelde regeling voor beperkingen en restricties op de in de artikelen 2 tot en met 4 neergelegde uitsluitende rechten, irrelevant is voor de beslechting van het hoofdgeding.
28. Een regeling als die welke aan de orde is in het hoofdgeding wordt namelijk niet genoemd(13) bij de beperkingen en restricties die tot in detail en uitputtend zijn opgesomd(14) in artikel 5 van richtlijn 2001/29.(15)
29. Bovendien wordt deze regeling van beperkingen en restricties strikt afgebakend door artikel 5, lid 5, van richtlijn 2001/29, volgens hetwelk de „bedoelde beperkingen […] en restricties slechts in bepaalde bijzondere gevallen [mogen] worden toegepast mits daarbij geen afbreuk wordt gedaan aan de normale exploitatie van werken of ander beschermd materiaal en de wettige belangen van de rechthebbende niet onredelijk worden geschaad”(16). Om zich te beroepen op een beperking als bedoeld in artikel 5 van deze richtlijn, moet de beperking of restrictie op het reproductierecht of de mededeling aan het publiek bijgevolg wel voldoen aan de voorwaarden van artikel 5, lid 5, van deze richtlijn.(17)
30. Tot slot voorziet, anders dan door de SOFIA is opgemerkt, artikel 5 van richtlijn 2001/29, noch enige andere bepaling van deze richtlijn overigens, in de mogelijkheid voor de lidstaten om de draagwijdte van dergelijke beperkingen of restricties uit te breiden.(18)
31. Enkel de Europese wetgever mag hiertoe het initiatief nemen. Ik ben, met de Commissie, van mening dat, mochten de lidstaten andere afwijkingen van het auteursrecht kunnen instellen dan die welke op Europees niveau zijn voorzien, de aan het auteursrecht verbonden rechtszekerheid in gevaar zou komen.
C – Draagwijdte van de uitsluitende rechten om de reproductie van werken en de mededeling ervan aan het publiek toe te staan of te verbieden, welke rechten zijn neergelegd in artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29
32. Aangezien in casu geen sprake kan zijn van enige beperking of restrictie waarnaar artikel 5 van richtlijn 2001/29 verwijst, hoeft enkel nog de draagwijdte te worden onderzocht van de uitsluitende rechten uit hoofde van de artikelen 2 en 3 van deze richtlijn om deze te toetsen aan de regeling die onderwerp is van het verzoek om een prejudiciële beslissing.
1. Opmerkingen vooraf
33. Uit de vereisten van zowel de eenvormige toepassing van het Unierecht als het gelijkheidsbeginsel volgt dat de bewoordingen van een bepaling van het Unierecht die, zoals de artikelen 2 en 3 van richtlijn 2001/29, voor de vaststelling van de betekenis en de draagwijdte ervan niet uitdrukkelijk verwijzen naar het recht van de lidstaten, in de regel in de gehele Unie autonoom en op eenvormige wijze dienen te worden uitgelegd.(19)
34. Volgens vaste rechtspraak moet voor de uitlegging van een bepaling van het Unierecht niet enkel rekening worden gehouden met de bewoordingen ervan, maar ook met de context en de doelstellingen die de regeling waarvan zij deel uitmaakt, nastreeft.(20) In casu heeft richtlijn 2001/29 als belangrijkste doelstelling om een hoog beschermingsniveau(21) voor onder andere auteurs te verwezenlijken, zodat zij met name ter gelegenheid van een reproductie of een mededeling aan het publiek, een passende beloning voor het gebruik van hun werk kunnen ontvangen.(22)
35. Krachtens artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29, hebben de auteurs het uitsluitende recht de reproductie van hun werken of de mededeling ervan aan het publiek toe te staan of te verbieden.(23)
36. Het Hof heeft voor recht verklaard dat de betrokken uitsluitende rechten van preventieve aard waren door de auteur de mogelijkheid te bieden te interveniëren tussen eventuele gebruikers van hun werk en de reproductie (of de mededeling aan het publiek)(24) die deze gebruikers overwegen te doen, teneinde deze te verbieden.
37. Dientengevolge heeft de auteur krachtens artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29 een uitsluitend recht om te besluiten of, en, in het voorkomende geval, wanneer en hoe hij de reproductie van zijn werk of de mededeling ervan aan het publiek toestaat of verbiedt.
2. Uitsluitende rechten van de auteur en een nationale regeling zoals die welke aan de orde is in het hoofdgeding
a) Uitdrukkelijke en voorafgaande toestemming van de auteur
38. Naar mijn mening vereisen artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29 de uitdrukkelijke en voorafgaande toestemming(25) van de auteur voor iedere reproductie of iedere mededeling aan het publiek van zijn werk, ook in digitale vorm. Deze toestemming(26) vormt een wezenlijk prerogatief van de auteurs.
39. Bij gebreke van afwijkende Europese wetgeving(27) kan de uitdrukkelijke en voorafgaande toestemming van de auteur voor de reproductie of de mededeling aan het publiek van zijn werk niet worden opgeheven, verondersteld of beperkt door haar te vervangen door een stilzwijgende toestemming(28) of een vermoeden van overdracht waartegen de auteur zich binnen een bepaalde termijn en onder nationaalrechtelijk vastgestelde voorwaarden zou moeten verzetten. Hieruit volgt dat een nationale regeling zoals het litigieuze decreet, dat de uitdrukkelijke en voorafgaande toestemming van de auteur vervangt door een stilzwijgende toestemming of een vermoeden van toestemming, de auteur een wezenlijk bestanddeel van zijn intellectuele-eigendomsrecht ontneemt.
b) Wijzigen de mogelijkheid tot verzet en intrekking en het recht op vergoeding de draagwijdte van de betrokken uitsluitende rechten?
40. Het feit dat de auteur ingevolge de nationale regeling die in het hoofdgeding aan de orde is, onder bepaalde voorwaarden over mogelijkheden beschikt om zich te verzetten(29) tegen de uitoefening door de SOFIA van het recht om de reproductie en de mededeling aan het publiek van zijn werk in digitale vorm toe te staan(30) of om de SOFIA het recht te ontnemen(31) de reproductie van een boek of de mededeling aan het publiek in digitale vorm ervan toe te staan, doet niets aan deze vaststelling af.(32)
41. Overigens verandert het feit dat de auteur voor de reproductie van zijn werk of de mededeling ervan aan het publiek krachtens de nationale regeling(33) een beloning of een vergoeding ontvangt, niets aan de omstandigheid dat zijn uitsluitende rechten zijn geschonden.
42. De uitsluitende rechten van artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29 omvatten namelijk het recht op een passende vergoeding voor het gebruik van werken, maar beperken zich niet tot dit recht alleen. In dat verband heeft het Hof reeds geoordeeld dat het auteursrecht als bedoeld in artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29 moest worden onderscheiden van, bijvoorbeeld, het recht van vergoedende aard(34) van de uitvoerend kunstenaars en producenten van fonogrammen als bedoeld in artikel 8, lid 2, van richtlijn 2006/115.
c) Beïnvloedt het ontbreken van commerciële verspreiding bij het publiek de inhoud van de betrokken exclusieve rechten?
43. Het feit dat de auteur zijn werk niet volledig exploiteert bij gebreke van, bijvoorbeeld, commerciële verspreiding onder het publiek(35), wijzigt zijn uitsluitende rechten om de reproductie van zijn werk of de mededeling ervan aan het publiek toe te staan of te verbieden, niet.
44. In dat verband is de Italiaanse regering van mening dat „in de klassieke inrichting van het eigendomsrecht die vanuit de eigendom van onroerend goed is ontwikkeld, altijd is erkend dat de wet – naast specifieke beperkingen van dit recht, die de eigenaar, wegens het hogere algemeen belang, verplicht bepaalde handelingen van derden die van invloed zijn op zijn mogelijkheid van zijn goed te genieten, te gedogen – kan voorzien in gevallen waarin het recht op het goed vervalt omdat het niet wordt gebruikt, wanneer derden dit productief en dus maatschappelijk nuttig gebruiken. Ofschoon de eigenaar, onder andere, de mogelijkheid heeft geen gebruik te maken van zijn goed, zodat het eigendomsrecht niet kan verjaren, is het belang om – ten opzichte van de eigenaar die geen belangstelling meer heeft voor zijn goed en het dus aan de productieketen onthoudt – de derde te bevoordelen die, ofschoon hij geen titel heeft, het goed daadwerkelijk gebruikt en het mogelijk maakt het economisch potentieel ervan te ontwikkelen, altijd al duidelijk geweest”.
45. Deze stelling kan in casu op basis van de hier geldende bepaling niet worden aanvaard.
46. Richtlijn 2001/29 voorziet namelijk niet in enige sanctie of consequentie indien de auteur geen of beperkt gebruik maakt van zijn uitsluitende rechten van artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van deze richtlijn. De betreffende uitsluitende rechten blijven derhalve intact(36), ook al worden ze niet door de houder ervan „gebruikt”.
47. Deze uitlegging wordt bovendien bevestigd door richtlijn 2012/28.
48. Deze richtlijn heeft betrekking op bepaalde soorten gebruik van zogeheten „verweesde” werken, namelijk auteursrechtelijk beschermde werken waarvan de rechthebbende niet kon worden geïdentificeerd of waarvan de rechthebbende, zelfs indien hij wel is geïdentificeerd, niet kon worden opgespoord. Zij is vastgesteld omdat het „[v]oor verweesde werken […] niet mogelijk [is] om dergelijke voorafgaande toestemming te verkrijgen voor handelingen van reproductie of beschikbaarstelling voor het publiek”.(37)
49. In dat verband bepaalt artikel 6, lid 1, van richtlijn 2012/28 dat de lidstaten voorzien in een uitzondering op of een beperking van het reproductierecht en het recht van beschikbaarstelling voor het publiek als bedoeld in respectievelijk de artikelen 2 en 3 van richtlijn 2001/29 om ervoor te zorgen dat de in artikel 1, lid 1, van richtlijn 2012/28(38) bedoelde organisaties de toestemming hebben om in hun verzamelingen voorkomende verweesde werken(39) te reproduceren, met name met als doel de digitalisering, en deze werken ter beschikking te stellen van het publiek.
50. De uitzondering op of de beperking van de artikelen 2 en 3 van richtlijn 2001/29, zoals bepaald in artikel 6, lid 1, van richtlijn 2012/28, is dus zeer beperkt.
51. Artikel 6, lid 2, van richtlijn 2012/28 bepaalt overigens dat „[d]e in artikel 1, lid 1, bedoelde organisaties […] een verweesd werk overeenkomstig lid 1 van dit artikel enkel [gebruiken] om taken van openbaar belang te vervullen, in het bijzonder het behouden van, het restaureren van en het verstrekken van voor culturele en onderwijsdoeleinden bestemde toegang tot werken en fonogrammen die in hun verzameling zijn opgenomen. De organisaties mogen inkomsten genereren uit zulke gebruikswijzen, maar uitsluitend ter vergoeding van hun kosten voor de digitalisering van verweesde werken en de beschikbaarstelling voor het publiek ervan.”(40)
52. Ik ben van mening dat het tegenstrijdig zou zijn indien ingevolge richtlijn 2012/28 veel strengere eisen golden voor de reproductie en de mededeling aan het publiek van een verweesd werk dan ingevolge een nationale regeling zoals die welke aan de orde is in het hoofdgeding, voor dezelfde exploitatiehandelingen van zogeheten „niet meer verkrijgbare” boeken.(41)
53. Anders dan richtlijn 2012/28, die vereist dat te goeder trouw zorgvuldig naar de rechthebbenden wordt gezocht voordat het werk wordt geëxploiteerd, verplicht de betrokken nationale regeling niet dat de auteur individueel wordt benaderd. Overeenkomstig artikel L. 134‑3 CPI beschikt de auteur, wanneer een boek in de in artikel L. 134‑2 vermelde databank is opgenomen, over een termijn van zes maanden om zich ertegen te verzetten dat de SOFIA het recht uitoefent, toe te staan dat zijn werk in digitale vorm wordt gereproduceerd of in deze vorm aan het publiek wordt medegedeeld. Bovendien is de nationale regeling die aan de orde is in het hoofdgeding gericht op de commerciële exploitatie van zogeheten „niet meer verkrijgbare” boeken, terwijl artikel 6, lid 2, van richtlijn 2012/28 de exploitatie van het verweesde werk voor commerciële doeleinden uitdrukkelijk uitsluit.
d) Wat bepaalt de aan de orde zijnde nationale regeling inzake het beheer?
54. De SOFIA(42) en de Franse(43), de Duitse en de Poolse regering zijn van mening dat de regeling die in het hoofdgeding aan de orde is, geen invloed heeft op de bescherming van het auteursrecht en slechts het beheer van bepaalde rechten regelt, en artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29 er niet aan in de weg staan dat de lidstaten regels vaststellen voor het beheer van auteursrechten.
55. Volgens mij druist een dergelijke opvatting van het auteursrecht in tegen artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29.(44) Daar deze bepalingen voorzien in het uitsluitende recht van de auteur om de reproductie en de mededeling van zijn werken toe te staan of te verbieden, zijn zij ook gericht op de manier waarop de auteur deze rechten uitoefent.
56. Ofschoon richtlijn 2001/29 de in de lidstaten bestaande wijzen van beheer van auteursrechten niet harmoniseert en hieraan geen afbreuk doet(45), heeft de wetgever van de Unie, door te bepalen dat de auteur, in beginsel, het uitsluitend recht heeft om de reproductie van zijn werken en de mededeling ervan aan het publiek toe te staan of te verbieden, zijn bevoegdheden op het gebied van de intellectuele eigendom uitgeoefend.
57. In deze omstandigheden mogen de lidstaten geen regelingen voor beheer meer vaststellen die afbreuk doen aan de regelgeving van de Unie(46), zelfs niet wanneer dat gebeurt met het oog op het algemeen belang.(47) Voordat het beheer van de reproductierechten en de rechten van mededeling aan het publiek gaat spelen, moet de rechthebbende van deze uitsluitende rechten een beheersorganisatie toestemming hebben gegeven om zijn rechten te beheren.
58. Volledigheidshalve vind ik bevestiging van het voorgaande in richtlijn 2014/26/EU van het Europees Parlement en de Raad van 26 februari 2014 betreffende het collectieve beheer van auteursrechten en naburige rechten en de multiterritoriale licentieverlening van rechten inzake muziekwerken voor het online gebruik ervan op de interne markt(48), die „voorschriften [vaststelt] die nodig zijn om het goed functioneren van het beheer van auteursrechten en naburige rechten door collectieve beheerorganisaties zeker te stellen”(49), ofschoon zij ratione temporis niet van toepassing is op het geding dat in het hoofdgeding aan de orde is.
59. Artikel 5, lid 2, van richtlijn 2014/26 bepaalt dat „[r]echthebbenden […] het recht [hebben] om een collectieve beheerorganisatie van hun keuze te machtigen de rechten, rechtencategorieën of soorten werk en andere materie van hun keuze te beheren voor de grondgebieden van hun keuze, ongeacht de lidstaat van nationaliteit, verblijf of vestiging van de collectieve beheerorganisatie of de rechthebbende”(50). Een regeling als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, zou niet met dit artikel in overeenstemming zijn.
60. Daarenboven komt duidelijk uit artikel 5, lid 7, van richtlijn 2014/26 naar voren dat de rechthebbende van een auteursrecht „specifiek toestemming [verleent] voor elk recht of elke categorie rechten of soort werk en andere materie waarvoor hij de collectieve beheerorganisatie machtigt tot beheer”. Dit artikel voegt hieraan toe dat „[e]lke toestemming daartoe […] schriftelijk [moet] worden bewezen”.
61. De toestemming blijft dus de hoeksteen voor de uitoefening door een auteur van zijn uitsluitende rechten.
e) Invloed van het memorandum van overeenstemming inzake de digitalisering en de beschikbaarstelling van werken die niet meer in de handel zijn, ondertekend op 20 september 2011
62. De SOFIA en de Franse, de Duitse en de Poolse regering zetten tot slot uiteen dat de regeling die in het hoofdgeding aan de orde is, past in de context van de werkzaamheden die plaatsvinden op Unieniveau, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een memorandum van overeenstemming inzake de digitalisering en de beschikbaarstelling van werken die niet meer in de handel zijn(51), ondertekend door bibliotheekorganisaties, journalisten, uitgevers, auteurs en artiesten, dat, in aanwezigheid van de Commissie(52), op 20 september 2011 werd ondertekend door vertegenwoordigers van Europese bibliotheken, auteurs, uitgevers en organisaties voor collectief auteursrechtenbeheer (hierna: „memorandum”). Het memorandum, waarnaar uitdrukkelijk wordt verwezen door richtlijn 2012/28(53), voorziet in de mogelijkheid om boeken die niet meer in de handel verkrijgbaar zijn, massaal te digitaliseren om ze voor het publiek toegankelijk te maken. Ook zou het erkennen dat de toestemming van de auteurs voor het collectieve beheer van de bijbehorende exploitatierechten kan worden vermoed, op voorwaarde dat, ten eerste, de nodige inspanningen zijn verricht om hen hiervan in kennis te stellen en, ten tweede, hun belangen worden beschermd door middel van regelingen voor niet-instemming of intrekking.
63. Overweging 4 van richtlijn 2012/28 bepaalt dat „[d]eze richtlijn […] geen afbreuk [doet] aan specifieke oplossingen die in de lidstaten worden ontwikkeld voor het aanpakken van kwesties inzake digitalisering op grote schaal, zoals in het geval van werken die niet meer in de handel zijn. Bij dergelijke oplossingen wordt rekening gehouden met de specifieke kenmerken van verschillende soorten inhoud en de verschillende gebruikers en uitgegaan van de instemming van de betrokken belanghebbenden. Deze benadering werd ook gevolgd in het [memorandum]. Deze richtlijn doet geen afbreuk aan dat [memorandum], waarin de lidstaten en de Commissie worden opgeroepen ervoor te zorgen dat vrijwillig gesloten overeenkomsten tussen de gebruikers, rechthebbenden en organisaties voor collectief auteursrechtenbeheer om het gebruik van werken die niet meer in de handel zijn te licentiëren op basis van de daarin vastgelegde beginselen, de vereiste rechtszekerheid genieten in een nationale en grensoverschrijdende context.”(54)
64. Naar mijn mening heeft dit memorandum geen bindend karakter dat de omvang van de uitsluitende rechten van artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29 zou kunnen beperken en roept het de Commissie en de lidstaten enkel op de rechtszekerheid te waarborgen van overeenkomsten die vrijwillig zijn gesloten(55) door de gebruikers, de rechthebbenden en de organisaties voor collectief auteursrechtenbeheer. In de betrokken nationale regeling is echter helemaal geen sprake van „vrijwillig gesloten overeenkomsten”.
VI – Conclusie
65. Zonder de legitieme doelstelling te ontkennen om vergeten boeken, zo nodig door het gebruik van nieuwe technologieën, te doen herleven, geef ik het Hof, gelet op de doelstellingen van richtlijn 2001/29, de duidelijke bewoordingen van artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, ervan, het ontbreken van een afwijking op het beginsel van uitdrukkelijke en voorafgaande toestemming, alsook het ontbreken van andere bepalingen van het Unierecht die in een andere richting duiden, in overweging de prejudiciële vraag van de Conseil d’État te beantwoorden als volgt:
„Artikel 2, onder a), en artikel 3, lid 1, van richtlijn 2001/29/EG van het Europees Parlement en de Raad van 22 mei 2001 betreffende de harmonisatie van bepaalde aspecten van het auteursrecht en de naburige rechten in de informatiemaatschappij, verzetten zich ertegen dat een regeling, als die welke bij de artikelen L. 134‑1 tot en met L. 134‑9 van de code de la propriété intellectuelle is ingesteld, erkende auteursrechtenorganisaties belast met de uitoefening van het recht om de reproductie en de weergave in digitale vorm van ‚niet meer verkrijgbare boeken’ toe te staan, ook al biedt zij de auteurs of de rechthebbenden van deze boeken de mogelijkheid die uitoefening te beletten of te beëindigen, onder bepaalde door haar vastgestelde voorwaarden.”