OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
JULIANE KOKOTT
przedstawiona w dniu 31 stycznia 2019 r.(1)
Sprawa C‑25/18
Brian Andrew Kerr
przeciwko
Pavlowi Postnovowi,
Natalii Postnovej
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Okrazhen sad – Blagoevgrad (sąd okręgowy – Błagojewgrad, Bułgaria)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca sądowa w sprawach cywilnych – Rozporządzenie (UE) nr 1215/2012 – Jurysdykcja i uznawanie orzeczeń sądowych oraz ich wykonywanie w sprawach cywilnych i handlowych – Artykuł 24 pkt 1 akapit pierwszy – Jurysdykcja wyłączna w sprawach, których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomościach – Artykuł 24 pkt 2 – Jurysdykcja wyłączna w sprawach, których przedmiotem jest ważność decyzji organów spółek lub osób prawnych – Artykuł 7 pkt 1 lit. a) – Jurysdykcja szczególna w sprawach dotyczących umowy – Powództwo o zapłatę składek na poczet utrzymania nieruchomości na podstawie uchwały wspólnoty mieszkaniowej, która nie posiada własnej osobowości prawnej – Prawo właściwe – Stosowanie rozporządzenia (WE) nr 593/2008
I. Wprowadzenie
1. Który sąd krajowy ma zgodnie z rozporządzeniem Bruksela Ia(2) jurysdykcję międzynarodową, gdy wspólnota mieszkaniowa zmierza do wyegzekwowania zapłaty składek na poczet utrzymania nieruchomości w drodze powództwa, lecz pozostający w zwłoce właściciele mieszkań posiadają miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim? Pytanie to powstaje w niniejszej sprawie na kanwie zobowiązania do zapłaty, którego podstawą są uchwały wspólnoty mieszkaniowej, nieposiadającej zgodnie z prawem krajowym własnej osobowości prawnej.
2. Sąd odsyłający zastanawia się w tym kontekście, czy zamiast jurysdykcji ogólnej opartej na łączniku miejsca zamieszkania pozwanego można zastosować konstrukcję jurysdykcji szczególnej opartej na łączniku miejsca wykonania rozpatrywanego zobowiązania, jeżeli rozpatrywane roszczenia o zapłatę należą do zakresu spraw dotyczących umowy w rozumieniu art. 7 pkt 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela Ia. Ponadto sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy rozporządzenie Rzym I(3) stosuje się do uchwał wspólnoty mieszkaniowej takiej, jak występująca w sporze, oraz wedle jakiego statutu należy oceniać z punktu widzenia prawa materialnego roszczenia wynikające z takich uchwał.
II. Ramy prawne
A. Prawo Unii
1. Rozporządzenie Bruksela Ia
3. Fragmenty motywów 15 i 16 rozporządzenia Bruksela Ia brzmią następująco:
„(15) Przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i opierać się na zasadzie, że jurysdykcję w ogólności mają sądy miejsca zamieszkania pozwanego. Tak ustalona jurysdykcja powinna mieć miejsce zawsze, z wyjątkiem kilku dokładnie określonych przypadków, w których ze względu na przedmiot sporu lub autonomię stron uzasadnione jest inne kryterium powiązania. Siedziba osób prawnych musi być zdefiniowana wprost w rozporządzeniu celem wzmocnienia przejrzystości wspólnych przepisów i uniknięcia konfliktów kompetencyjnych.
(16) Jurysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Istnienie ścisłego związku powinno zagwarantować pewność praw[a] oraz uniknięcie możliwości pozywania pozwanego przed sąd państwa członkowskiego, którego pozwany nie mógł rozsądnie przewidzieć. […]”.
4. Artykuł 4 ust. 1 rozporządzenia Bruksela Ia przewiduje:
„Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego”.
5. Artykuł 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia stanowi:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:
1. a) w sprawach dotyczących umowy – przed sądy miejsca wykonania danego zobowiązania;
b) do celów niniejszego przepisu – i o ile nie uzgodniono inaczej – miejscem wykonania danego zobowiązania jest:
– w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce w państwie członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały albo miały zostać dostarczone,
– w przypadku świadczenia usług – miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone;
c) jeżeli lit. b) nie ma zastosowania, stosuje się lit. a) […]”.
6. Artykuł 24 rozporządzenia Bruksela Ia przewiduje między innymi następujące podstawy jurysdykcji wyłącznej:
„Niezależnie od miejsca zamieszkania stron jurysdykcję wyłączną mają następujące sądy państwa członkowskiego:
1) w sprawach, których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomościach oraz najem lub dzierżawa nieruchomości – sądy państwa członkowskiego, w którym nieruchomość jest położona.
[…]
2) w sprawach, których przedmiotem jest ważność, nieważność lub rozwiązanie spółki lub osoby prawnej albo ważność decyzji ich organów – sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium spółka lub osoba prawna ma swoją siedzibę. Przy ustalaniu, gdzie znajduje się siedziba, sąd stosuje przepisy swojego prawa prywatnego międzynarodowego;
[…]”.
7. Stosownie do art. 27 rozporządzenia Bruksela Ia sąd państwa członkowskiego „stwierdza z urzędu brak swej jurysdykcji, jeżeli wystąpiono do niego o rozpoznanie sprawy należącej na mocy art. 24 do wyłącznej jurysdykcji sądów innego państwa członkowskiego”. Zgodnie z art. 28 ust. 1 tego rozporządzenia sąd stwierdza również z urzędu brak swej jurysdykcji, o ile jego jurysdykcja nie wynika z przepisów rozporządzenia, jeżeli pozwany mający miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim, nie podnosząc żadnego zarzutu, nie wdał się w spór.
2. Rozporządzenie Rzym I
8. Zgodnie z motywem 7 rozporządzenia Rzym I „[p]rzedmiotowy zakres zastosowania oraz przepisy niniejszego rozporządzenia powinny być spójne z rozporządzeniem Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych […] (»Bruksela I«) […]”. W związku z tym motyw 17 rozporządzenia Rzym I określa, że „pojęcia »świadczenia usług« i »sprzedaży towarów« należy interpretować w ten sam sposób, co w przypadku stosowania art. 5 rozporządzenia (WE) nr 44/2001 w zakresie, w jakim to rozporządzenie obejmuje sprzedaż towarów i świadczenie usług”.
9. Zgodnie z art. 1 ust. 2 lit. f) rozporządzenia Rzym I z zakresu zastosowania rozporządzenia wyłączone są „kwestie z zakresu prawa spółek i innych podmiotów posiadających osobowość prawną lub jej nieposiadających, takich jak utworzenie, w drodze rejestracji lub w inny sposób, zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych, ustrój wewnętrzny lub rozwiązanie spółek i innych podmiotów posiadających osobowość prawną lub jej nieposiadających oraz osobista odpowiedzialność wspólników i organów za zobowiązania takiej spółki lub podmiotu”.
B. Prawo krajowe
10. Stosunki prawne wynikające z własności lokali objętych odrębną własnością regulowane są w Bułgarii przez Zakon za sobstvenostta (ustawę o prawie własności). Artykuł 38 tego aktu prawnego wyjaśnia, w odniesieniu do jakich części budynku mieszkalnego powstać może współwłasność części wspólnych.
11. Zakon za upravlenie na etazhnata sobstvenost (ustawa w sprawie zarządu lokalami objętymi odrębną własnością, dalej jako „ZUES”) określa prawa i obowiązki właścicieli, użytkowników i mieszkańców w ramach zarządzania częściami wspólnymi. Artykuł 10 tego aktu prawnego wskazuje, że organami zarządzającymi są ogólne zgromadzenie i zarząd (zarządca). Zgodnie z art. 11 ust. 1 ust. 5 ZUES ogólne zgromadzenie określa wysokość składek pieniężnych na koszty zarządu i utrzymania części wspólnych budynku. Takie uchwały ogólnego zgromadzenia są zgodnie z art. 38 ust. 2 ZUES wykonalne stosownie do przepisów bułgarskiego kodeksu postępowania cywilnego, przy czym istnieje możliwość skorzystania ze środka ochrony prawnej w celu uchylenia danej uchwały na podstawie art. 40 ZUES. Z art. 6 ust. 1 pkt 8 ZUES wynika jednoznacznie, że uchwały organów zarządu wspólnoty mieszkaniowej są wiążące w stosunku do właścicieli. Właściciele mają ponadto zgodnie z pkt 9 tego przepisu obowiązek partycypowania, proporcjonalnie do posiadanych udziałów, w kosztach remontu oraz tworzeniu odpowiednich funduszy, jak również, zgodnie z pkt 10, w kosztach zarządzania i utrzymania części wspólnych budynku.
III. Stan faktyczny i postępowanie główne
12. Powód w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji i wnoszący środek odwoławczy w postępowaniu przed sądem odsyłającym, pan Kerr, jest zarządcą wspólnoty mieszkaniowej nieruchomości położonej w miejscowości Bansko (Bułgaria). Wszczął on przed Rayonen sad Razlog (sądem rejonowym w Razłogu, Bułgaria) postępowanie przeciwko dwóm właścicielom lokali mieszkalnych, przeciwko panu Postnovowi i pani Postnovej. Sprawa dotyczyła przy tym zapłaty składek należnych w całości lub w części od pozwanych ustalonych na podstawie uchwał ogólnego zgromadzenia wspólnoty mieszkaniowej w latach od 2013 do 2017 na poczet utrzymania części wspólnych budynku. Według twierdzenia wnoszącego środek odwoławczy w postępowaniu głównym w pozwie wniesiono o udzielenie zabezpieczenia w odniesieniu do dochodzonego roszczenia.
13. Z wywodów sądu odsyłającego nie wynika nic na temat ewentualnych wniosków pozwanych lub innych współwłaścicieli o uchylenie danych uchwał na podstawie art. 40 ZUES.
14. Sąd pierwszej instancji przyjął, że adres pozwanych znajduje się w Republice Irlandii.
15. Po usunięciu braków pozwu, do czego doszło na żądanie Rayonen sad Razlog (sądu rejonowego w Razłogu), będącego sądem pierwszej instancji w sprawie, sąd ten stwierdził brak swojej jurysdykcji w odniesieniu do powództwa. Zarządca zaskarżył to orzeczenie w drodze zażalenia.
IV. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i postępowanie przed Trybunałem
16. Postanowieniem z dnia 19 grudnia 2017 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 16 stycznia 2018 r., Okrazhen sad – Blagoevgrad (sąd okręgowy – Błagojewgrad, Bułgaria) zwrócił się do Trybunału, na podstawie art. 267 TFUE, z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy uchwały nieposiadających osobowości prawnej wspólnot – utworzonych na mocy ustawy ze względu na posiadanie szczególnych określonych praw – które są przyjmowane większością [przez większość] członków tych wspólnot, lecz wiążą wszystkich członków, w tym również niegłosujących, stanowią źródło »zobowiązania umownego« dla celów określenia jurysdykcji krajowej sądów w trybie art. 7 pkt 1 lit. а) rozporządzenia [Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)] nr 1215/2012 [z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych]?
2) W wypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze, czy należy do takich uchwał stosować zasady określania prawa właściwego dla stosunków umownych uregulowane w rozporządzeniu nr 593/2008?
3) W wypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytania pierwsze i drugie, czy do takich uchwał należy stosować zasady określone w rozporządzeniu (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczącym prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II), a także które z zasad wskazanych w tym rozporządzeniu w odniesieniu do pozaumownych źródeł odpowiedzialności należy zastosować?
4) W wypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze lub drugie, czy uchwały wspólnot nieposiadających osobowości prawnej związane z kosztami utrzymania budynków należy uważać za »umowę o świadczenie usług« w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 593/2008 czy też za dotyczące »prawa rzeczowego« lub »prawa do korzystania z nieruchomości« w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. c) tego rozporządzenia?”.
17. W postępowaniu prejudycjalnym przed Trybunałem uwagi na piśmie zostały przedstawione przez Republikę Łotewską oraz Komisję Europejską.
V. W przedmiocie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
18. Według objaśnień sądu odsyłającego postępowanie główne wszczęte zostało zażaleniem powoda w postępowaniu pierwszoinstancyjnym na postanowienie Rayonen sad Razlog (sądu rejonowego w Razłogu), w którym sąd ten stwierdził brak swojej jurysdykcji dla rozpoznania wytoczonego powództwa.
19. Z postanowienia odsyłającego nie wynika jasno, czy dokument wszczynający postępowanie został przekazany pozwanym w pierwszej instancji zgodnie z obowiązującymi przepisami – w tym przypadku prawdopodobnie przy zastosowaniu rozporządzenia dotyczącego doręczania(4).
20. W tych okolicznościach, już przy powierzchownej analizie, powstaje pytanie dotyczące posiadania przez niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Jest tak, bowiem gdyby dokument wszczynający postępowanie nie został doręczony pozwanym w pierwszej instancji, sąd krajowy orzekający w pierwszej instancji nie mógłby ewentualnie badać swojej jurysdykcji międzynarodowej. W takim przypadku sąd rozpoznający zażalenie musiałby już z samego tego powodu uwzględnić środek odwoławczy zarządcy, i to niezależnie od odpowiedzi udzielonej na pytania prejudycjalne.
21. Chociaż dopuszczalność wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest zasadniczo niezależna od kontradyktoryjnego charakteru postępowania głównego (w tym przypadku postępowania odwoławczego)(5), to jednak w tym kontekście należy podkreślić, że prawidłowe przekazanie dokumentu wszczynającego postępowanie ma istotne znaczenie zarówno w odniesieniu do badania jurysdykcji międzynarodowej przez sąd krajowy(6) na podstawie przepisów rozporządzenia Bruksela Ia, jak i w odniesieniu do uznania późniejszego orzeczenia wydanego co do istoty sprawy(7). Jako wyraz prawa pozwanego do bycia wysłuchanym(8) i do poszanowania jego prawa do obrony(9) wymóg przekazania ma szczególną doniosłość.
22. W niniejszej sprawie okoliczność, że z postanowienia odsyłającego nie wynika wyraźnie, czy i ewentualnie w jaki sposób dokument wszczynający postępowanie został przekazany pozwanym, sama w sobie nie może wzbudzać wątpliwości co do posiadania przez wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
23. Zgodnie bowiem z utrwalonym orzecznictwem Trybunału wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, które dotyczą wykładni prawa Unii, korzystają z domniemania znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy(10). Ponadto Trybunał jedynie absolutnie wyjątkowo stwierdza brak znaczenia skierowanych do niego pytań dla rozstrzygnięcia sprawy, i to wówczas, gdy miało to oczywisty charakter(11). Brak podstaw do przyjęcia, że mamy do czynienia z takim przypadkiem w niniejszej sprawie.
24. Sąd odsyłający wskazuje ponadto, że zażalenie powoda odnosi się do okoliczności, że do chwili wydania zaskarżonego postanowienia pozwani nie podnieśli zarzutów co do jurysdykcji sądu. Dodatkowo sąd odsyłający podkreśla, że jego ustalenia „okoliczności faktycznych i prawnych” dokonane zostały „po rozpatrzeniu argumentów stron […] – przy uwzględnieniu orzeczenia, o którego uchylenie wniesiono”. Wskazuje to na to, że rzeczywiście doszło do przekazania dokumentu wszczynającego postępowanie.
25. W każdym razie to do sądu krajowego należy zapewnienie prawidłowego doręczenia dokumentu wszczynającego postępowanie przed wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy, a tym samym, w danym wypadku, po uzyskaniu odpowiedzi Trybunału na przedstawione pytania dotyczące wykładni przepisów.
26. Z powyższego wynika, że związane z okolicznościami stanu faktycznego wątpliwości co do chwili i sposobu przekazania dokumentu wszczynającego postępowanie – zarówno w pierwszej instancji, jak i w toczącym się postępowaniu zażaleniowym – nie uzasadniają żadnych wątpliwości co do dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.
VI. Ocena merytoryczna pytań prejudycjalnych
27. Sąd krajowy zwrócił się do Trybunału z czterema pytaniami prejudycjalnymi. Pierwsze pytanie prejudycjalne dotyczy jurysdykcji szczególnej w sprawach dotyczących umowy na podstawie art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia. Na wypadek gdyby jurysdykcja ta nie znajdowała zastosowania, zadano pytanie drugie dotyczące stosowania rozporządzenia Rzym I. Na wypadek gdyby rozporządzenie Rzym I nie znajdowało w przedstawionej sytuacji zastosowania, zwrócono się z pytaniem trzecim zmierzającym do ustalenia, czy zastosowanie ma rozporządzenie Rzym II(12). W swoim pytaniu czwartym sąd odsyłający zwraca się wreszcie o wyjaśnienie, czy – z perspektywy prawa kolizyjnego – rozpatrywane uchwały należy uznać za „umowę o świadczenie usług” w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. b) rozporządzenia Rzym I albo za umowę dotyczącą „prawa rzeczowego” lub „prawa do korzystania z nieruchomości” [lit. c)] w rozumieniu art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym I.
28. Stąd też w pierwszej kolejności należy zająć się wykładnią rozporządzenia Bruksela Ia. Przy tej okazji okaże się, że zagadnienia kolizyjnoprawne będące przedmiotem pytań prejudycjalnych drugiego do czwartego nie wymagają badania w świetle innych aktów prawnych.
A. W przedmiocie wykładni rozporządzenia Bruksela Ia
29. Pierwsze pytanie prejudycjalne dotyczące wykładni art. 7 pkt 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela Ia odnosi się do „uchwał nieposiadających osobowości prawnej wspólnot – utworzonych na mocy ustawy ze względu na posiadanie szczególnych określonych praw – które są przyjmowane większością [przez większość] członków tych wspólnot, lecz wiążą wszystkich członków, w tym również niegłosujących”. Zgodnie z objaśnieniami sądu odsyłającego w zakresie stanu faktycznego przedmiotem postępowania głównego nie są jednak takie uchwały wspólnoty mieszkaniowej, lecz oparte na nich roszczenia o zapłatę.
30. Artykuł 7 pkt 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela Ia(13) przewiduje jurysdykcję szczególną sądu miejsca wykonania danego zobowiązania „w sprawach dotyczących umowy”(14). Z perspektywy systemowej podkreślić należy jednak w pierwszej kolejności, że zastosowanie tej jurysdykcji szczególnej wyłączone jest w przypadku występowania jurysdykcji wyłącznej przewidzianej w art. 24(15).
31. Przypadkiem jurysdykcji wyłącznej jest regulowana w art. 24 pkt 1 jurysdykcja sądów państwa członkowskiego, w którym położona jest nieruchomość, w sprawach, których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomościach(16). Z drugiej strony przypadkiem takim jest również przewidziana w art. 24 pkt 2 jurysdykcja sądów państwa członkowskiego, na którego terytorium spółka lub osoba prawna ma swoją siedzibę, w odniesieniu do pewnych spraw z zakresu prawa spółek(17).
32. W tym kontekście udzielenie właściwej odpowiedzi na pierwsze pytanie prejudycjalne wymaga wstępnego zbadania jurysdykcji wyłącznej wynikającej z art. 24 pkt 1 i 2 rozporządzenia Bruksela Ia. Jedynie w przypadku braku występowania jurysdykcji wyłącznej wynikającej z przywołanych przepisów konieczna byłaby wykładnia art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia.
1. W przedmiocie jurysdykcji wyłącznej wynikającej z art. 24 rozporządzenia Bruksela Ia
a) W przedmiocie jurysdykcji wyłącznej w odniesieniu do nieruchomości (art. 24 pkt 1)
33. W pierwszej kolejności wątpliwości może budzić to, czy sprawy, których przedmiotem są roszczenia o zapłatę wynikające z uchwał wspólnoty mieszkaniowej nieposiadającej własnej osobowości prawnej dotyczących zarządzania daną nieruchomością, są sprawami, „których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomościach” lub „prawa do korzystania z nieruchomości”.
34. Zwłaszcza czwarte pytanie prejudycjalne pokazuje, że sąd odsyłający – mając wszak na względzie stosowanie rozporządzenia Rzym I oraz jego ewentualne znaczenie dla przepisów materialnoprawnych znajdujących zastosowanie do określenia miejsca wykonania zobowiązań – ma wątpliwości co do tego, czy sprawę zawisłą przed sądem krajowym należy uznać za sprawę, której przedmiotem są „prawa rzeczowe na nieruchomościach” lub „prawa do korzystania z nieruchomości”.
35. Motyw 7 rozporządzenia Rzym I wskazuje jasno, że przepisy rozporządzenia powinny być spójne m.in. z rozporządzeniem Bruksela I(18). Sąd odsyłający trafnie przyjmuje przy tym, że ta tzw. zasada zgodności obowiązuje także w odniesieniu do relacji pomiędzy rozporządzeniem Bruksela Ia a rozporządzeniem Rzym I(19).
36. W świetle powyższego przyjąć należy, że wątpliwości interpretacyjne sądu odsyłającego w odniesieniu do pytania, czy w niniejszej sprawie chodzi o prawa rzeczowe na nieruchomości, odnoszą się w tym zakresie również do art. 24 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia.
37. Jak już wskazano, przedmiotem postępowania głównego jest zapłata nieuiszczonych składek, do których zapłaty – zdaniem powoda wnoszącego zażalenie – są zobowiązani dwaj współwłaściciele nieruchomości, i to na poczet zarządzania i utrzymania tejże nieruchomości. Chodzi więc o obowiązki wynikające – posługując się słowami sądu odsyłającego – z posiadania udziałów we współwłasności jako praw rzeczowych na nieruchomości.
38. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału pojęcie „prawa rzeczowego” na nieruchomości w rozumieniu art. 24 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia podlega autonomicznej i wąskiej wykładni(20) w ten sposób, że sporne prawo musi wywoływać skutki wobec każdego (erga omnes)(21). Ponadto orzecznictwo wymaga, aby skład lub określenie granic takiego prawa były przedmiotem postępowania(22).
39. W postępowaniu głównym powództwo zarządcy opiera się jednak na wynikających z prawa zobowiązań roszczeniach wspólnoty mieszkaniowej o zapłatę składek na poczet utrzymania części wspólnych nieruchomości. Prawa rzeczowe pozwanych współwłaścicieli nieruchomości wspólnej – w postaci udziałów we współwłasności – nie są więc na tym etapie kwestionowane, a tym samym, stosując cytowane orzecznictwo, nie występuje podstawa jurysdykcji wyłącznej z art. 24 pkt 1.
40. Odmienna ocena mogłaby jednak wynikać z okoliczności, że według twierdzenia wnoszącego zażalenie w postępowaniu głównym w pozwie wniesiono o udzielenie zabezpieczenia(23), sąd pierwszej instancji nie wydał jednak rozstrzygnięcia w przedmiocie tego żądania. Taki wniosek mógłby wpływać na prawa rzeczowe pozwanych wynikające z udziału we współwłasności, przykładowo poprzez ograniczenie ich uprawnienia do rozporządzania prawem(24). Uzasadniałoby to występowanie podstawy jurysdykcji międzynarodowej z art. 24 pkt 1 akapit pierwszy alternatywa pierwsza rozporządzenia Bruksela Ia. Sąd odsyłający jest zatem zobowiązany do ustalenia, jakie skutki rzeczowe w odniesieniu do udziałów pozwanych we współwłasności mogłyby wynikać na tle postępowania głównego z wniosku o udzielenie zabezpieczenia(25).
41. Jedynie dla kompletności wywodu należy zauważyć, że zarządzania wspólnotą mieszkaniową nie można zrównywać z korzystaniem z nieruchomości, a zatem wykluczone jest przyjęcie, że przedmiotem postępowania głównego jest „prawo do korzystania z nieruchomości”.
b) W przedmiocie jurysdykcji wyłącznej w odniesieniu do spółek i osób prawnych (art. 24 pkt 2)
42. Zgodnie z art. 24 pkt 2 rozporządzenia Bruksela Ia jurysdykcja wyłączna sądów państwa członkowskiego, na którego terytorium spółka lub osoba prawna(26) ma swoją siedzibę, występuje m.in. w sprawach, których przedmiotem jest ważność decyzji ich organów (alternatywa czwarta).
43. Rozróżnienie pomiędzy spółkami a osobami prawnymi prowadzi na wstępie do wniosku, że „wspólnoty nieposiadające osobowości prawnej”, tj. zrzeszenia osób, które nie posiadają własnej osobowości prawnej, takie jak najwyraźniej występująca w postępowaniu głównym wspólnota mieszkaniowa prawa bułgarskiego, są zasadniczo objęte zakresem przepisu art. 24 pkt 2, przy czym nie ma w tym miejscu potrzeby dokonywania bliższej analizy pojęcia spółki.
44. Należy jednak zauważyć, że art. 24 pkt 2 alternatywa czwarta rozporządzenia Bruksela Ia obejmuje jedynie te postępowania, w których przedmiotem sporu jest ważność decyzji(27). Odróżnić od nich należy postępowania dotyczące sporów związanych z wykonaniem pewnych uchwał, takie jak rozpatrywane postępowanie w przedmiocie powództwa o zapłatę składek wynikających z odpowiedniej uchwały.
45. W związku z powyższym stwierdzić należy, że podstawa jurysdykcji wyłącznej uregulowana w art. 24 pkt 2 alternatywa czwarta rozporządzenia Bruksela Ia nie znajduje zastosowania do postępowań takich jak to toczące się w postępowaniu głównym.
c) Wniosek częściowy
46. Na wypadek gdyby z uwagi na przedmiot powództwa wytoczonego w postępowaniu głównym nie można było również uzasadnić występowania jurysdykcji wyłącznej na podstawie art. 24 pkt 1 akapit pierwszy alternatywa pierwsza rozporządzenia Bruksela Ia(28), należy przystąpić do dokonania wykładni art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia.
2. W przedmiocie jurysdykcji szczególnej na podstawie art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia
47. Pierwsze pytanie prejudycjalne w przedmiocie wykładni art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia zmierza w istocie do ustalenia, czy rozpatrywane roszczenia o zapłatę należy uznać za objęte zakresem sprawy dotyczącej umowy w rozumieniu tego przepisu.
48. Jako że rozporządzenie Bruksela Ia zastąpiło rozporządzenie Bruksela I, z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika(29), że wykładnia przepisów tego ostatniego rozporządzenia dokonana przez Trybunał obowiązuje także w odniesieniu do rozporządzenia Bruksela Ia w zakresie, w jakim przepisy obu tych aktów prawnych prawa Unii uznać można za równoważne. W zakresie, w jakim art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia odpowiada poprzedzającym go przepisom art. 5 pkt 1 rozporządzenia Bruksela I, jak też art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej(30), wykładnia przepisów poprzedzających dokonana przez Trybunał pozostaje aktualna także w odniesieniu do art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia(31).
49. W odniesieniu do art. 5 pkt 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela I Trybunał orzekł, że zawarcie umowy nie stanowi warunku zastosowania tego przepisu(32). Dla jego zastosowania jest jednak nieodzowne stwierdzenie istnienia zobowiązania, ponieważ przysługującą na jego podstawie jurysdykcję ustala się według miejsca, gdzie zobowiązanie będące podstawą powództwa zostało wykonane albo miało być wykonane. Pojęcia „umowy” w rozumieniu wspomnianego przepisu nie można zatem rozciągać na sytuacje, w których nie istnieje żadne zobowiązanie dobrowolnie zaciągnięte przez jedną stronę względem drugiej(33).
50. Na tej podstawie Trybunał stwierdził, że zastosowanie jurysdykcji szczególnej przewidzianej dla spraw dotyczących umowy zakłada ustalenie istnienia zobowiązania prawnego, dobrowolnie zaciągniętego przez jedną stronę względem drugiej, na którym zostało oparte powództwo(34).
51. Trybunał przyjmował przy tym niezbędną dobrowolność również w takich przypadkach, gdzie sporne zobowiązanie znajdowało swoją podstawę prawną w statutach stowarzyszeń, względnie w uchwałach organów stowarzyszeń(35), w wykonywaniu czynności zarządu zgodnie z przepisami prawa spółek(36), w przepisach prawnych(37) wynikających z rozporządzenia w sprawie praw pasażerów linii lotniczych(38) lub jednostronnych oświadczeniach woli(39). Sprawy te pokazują, że Trybunał nie wykłada warunku zastosowania tego przepisu, jakim jest należenie do zakresu „spraw dotyczących umowy”, wąsko(40), choć równocześnie w orzecznictwie często pojawia się formalne odniesienie do relacji zasada–wyjątek występującej pomiędzy podstawą jurysdykcji ogólnej z art. 4 rozporządzenia Bruksela Ia a podstawami jurysdykcji szczególnej(41).
52. Dla odpowiedzi na pierwsze pytanie prejudycjalne decydujące jest zatem ustalenie, czy w postępowaniu głównym mamy do czynienia z „zobowiązaniem prawnym, dobrowolnie zaciągniętym przez jedną stronę względem drugiej”. W tym kontekście należy zbadać, w jakim zakresie zastosowanie do niniejszej sprawy mogłyby mieć rozważania Trybunału leżące u podstaw wyroku w sprawie Peters Bauunternehmung(42). Zagadnieniem występującym w tamtej sprawie była klasyfikacja obowiązku zapłaty wynikającego z dobrowolnej przynależności do związku przedsiębiorstw. W tym zakresie Trybunał stwierdził, że „przystąpienie do stowarzyszenia tworzy między członkami stowarzyszenia bliskie więzi tego samego rodzaju jak występujące pomiędzy stronami umowy”(43), co uzasadnia uznanie spornych roszczeń za roszczenia umowne dla celów stosowania art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej(44). W tym kontekście bez znaczenia jest to, „czy roszczenie to wynika bezpośrednio z [okoliczności] przystąpienia [do stowarzyszenia], czy też z [okoliczności] przystąpienia [do stowarzyszenia] w związku z uchwałą organu stowarzyszenia”(45).
53. W kontekście postępowania głównego należy więc w pierwszej kolejności zauważyć, że dla oceny dobrowolności zobowiązania współwłaścicieli wynikającego z danej decyzji nie są istotne zasady podjęcia uchwały, na której oparte jest żądanie zapłaty(46), ani okoliczność, że pozostający w zwłoce z zapłatą współwłaściciele nie wnieśli o uchylenie określonej decyzji.
54. Odnosząc się do zagadnienia członkostwa we wspólnocie mieszkaniowej, należy wprawdzie podkreślić, że z jednej strony jest ono ustanowione na mocy przepisów prawa, gdyż prawo bułgarskie, będące prawem właściwym w tym zakresie, ustanawia obowiązek zarzadzania nieruchomością wspólną przez wspólnotę mieszkaniową, lecz z drugiej strony szczegóły dotyczące zarządzania są w odpowiednich przypadkach regulowane w umowie, a wejście do wspólnoty następuje poprzez dobrowolne nabycie nieruchomości objętych odrębną własnością wraz z udziałami we współwłasności części wspólnych nieruchomości. W świetle tych okoliczności usprawiedliwione jest założenie, że rozpatrywane zobowiązanie współwłaścicieli wobec wspólnoty mieszkaniowej stanowi ostatecznie dobrowolne podjęte zobowiązanie prawne(47).
55. Wniosek ten jest także spójny z celami rozporządzenia Bruksela Ia. Zgodnie z jego motywami 15 i 16 „przepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne” oraz „jurysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości”. Już w wyroku Peters Bauunternehmung(48) Trybunał podkreślił w tym zakresie, że „jako że zgodnie z krajowymi porządkami prawnymi miejsce siedziby stowarzyszenia jest również w większości przypadków miejscem wykonania zobowiązań wynikających z członkostwa […] stosowanie [podstawy jurysdykcji dla umowy] […] ma praktyczne korzyści: sąd miejsca siedziby stowarzyszenia może bowiem co do zasady najlepiej rozumieć statut stowarzyszenia, jego regulacje wewnętrzne i jego uchwały, jak również okoliczności związane z powstaniem sporu”.
56. Wydaje się, że rozważania te można odnieść do sytuacji rozpatrywanej w niniejszej sprawie. Jak trafnie podkreśla rząd łotewski w swoich uwagach na piśmie, dopuszczenie dla roszczeń wynikających z zarządzania własnością lokali jurysdykcji sądu miejsca podejmowania związanych z zarządem uchwał(49), o ile pokrywa się to z wynikiem oparcia jurysdykcji na miejscu spełniania świadczeń z tytułu rozpatrywanego zobowiązania(50), jest spójne z celami jurysdykcji szczególnej, o której mowa w art. 7 pkt 1, wyrażonymi w motywie 16 rozporządzenia Bruksela Ia.
57. W szczególności unika się w ten sposób sytuacji, gdy roszczenia o zapłatę podnoszone przeciwko współwłaścicielom, którzy mogą mieć miejsce zamieszkania w różnych państwach, jak też zagadnienia ważności uchwał będących podstawą takich roszczeń, będą rozpatrywały różne sądy.
58. W świetle powyższych uwag proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pierwsze pytanie prejudycjalne w ten sposób, że bez uszczerbku dla ewentualnej jurysdykcji wyłącznej na podstawie art. 24 pkt 1 akapit pierwszy alternatywa pierwsza w związku z art. 8 pkt 4 rozporządzenia Bruksela Ia sprawy dotyczące roszczeń wynikających z decyzji podejmowanych przez większość członków wspólnoty mieszkaniowej, która nie posiada własnej osobowości prawnej, lecz które są wiążące dla wszystkich członków, w tym takich, którzy nie wzięli udziału w głosowaniu, należy uznać za sprawy dotyczące umowy w rozumieniu art. 7 pkt 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela Ia.
B. Wnioski dotyczące dalszych pytań prejudycjalnych
1. W przedmiocie drugiego pytania prejudycjalnego
59. Drugie pytanie prejudycjalne, dotyczące stosowania rozporządzenia Rzym I, zostało zadane na wypadek, gdyby na pytanie pierwsze została udzielona odpowiedź przecząca. Jako że proponuję udzielić na pytanie pierwsze odpowiedzi twierdzącej, udzielenie odpowiedzi na drugie pytanie prejudycjalne może być zbędne.
60. W kwestii stosowania rozporządzenia Bruksela I należy mieć jednak na uwadze, że nie wynika ono już z tego powodu, że w odniesieniu do powództwa zastosowanie znajdzie jurysdykcja szczególna w sprawach dotyczących umów stosownie do art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia(51). Uwzględnić bowiem należy wyjątki od przedmiotowego zakresu stosowania rozporządzenia Rzym I. Zgodnie z jego art. 1 ust. 2 lit. f) nie ma ono zastosowania do „kwestii z zakresu prawa spółek i innych podmiotów posiadających osobowość prawną lub jej nieposiadających […]”. Z tego wyjątku wynika, że roszczenia o zapłatę przysługujące pewnej wspólnocie prawnej przeciwko swoim członkom nie podlegają uregulowaniu kolizyjnoprawnemu rozporządzenia Rzym I, choć roszczenia takie uznać należy za „sprawy dotyczące umowy” w rozumieniu art. 7 pkt 1) rozporządzenia Bruksela Ia, które nie zawiera podobnego wyjątku(52).
2. W przedmiocie trzeciego pytania prejudycjalnego
61. Trzecie pytanie prejudycjalne, dotyczące stosowania rozporządzenia Rzym II, zostało zadane również wyłącznie na wypadek udzielenia przeczącej odpowiedzi zarówno na pierwsze, jak i na drugie pytanie prejudycjalne. Tym samym zbędne jest udzielenie odpowiedzi na nie w świetle sformułowanej przeze mnie propozycji odpowiedzi na pierwsze pytanie prejudycjalne.
3. W przedmiocie czwartego pytania prejudycjalnego
62. Czwarte pytanie prejudycjalne, dotyczące wykładni art. 4 ust. 1 lit. b), względnie lit. c) rozporządzenia Rzym I, zostało natomiast zadane na wypadek udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze lub drugie, a więc jeżeli z zastosowania jurysdykcji szczególnej opartej na łączniku miejsca wykonania zobowiązania umownego wynikałoby stosowanie reguł kolizyjnych dotyczących zobowiązań umownych.
63. Niemniej z moich wcześniejszych rozważań dotyczących stosowania rozporządzenia Rzym I(53) wynika, że rozporządzenie to zasadniczo nie znajduje zastosowania do stosunku prawnego rozpatrywanego w postępowaniu głównym z uwagi na jego art. 1 ust. 2 lit. f).
64. Jak już wskazano(54), widoczne jest jednak, że sąd odsyłający w czwartym pytaniu prejudycjalnym zmierza w istocie do ustalenia, w jakim zakresie kwalifikacja stosunku prawnego leżącego u podstaw spornych w postępowaniu głównym roszczeń o zapłatę wpływa na przepisy prawa znajdujące zastosowanie do określenia miejsca spełnienia danego świadczenia.
65. Jako że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zadaniem Trybunału jest udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu, Trybunał powinien w razie potrzeby przeformułować przedłożone mu pytania. Ponadto Trybunał może wziąć pod rozwagę normy prawa Unii, na które sąd krajowy nie powołał się w swoich pytaniach prejudycjalnych(55).
66. W tym kontekście wyrażone przez sąd odsyłający w czwartym pytaniu prejudycjalnym wątpliwości interpretacyjne dotyczące kwalifikacji stosunku prawnego leżącego u podstaw powództwa o zapłatę jako „umowy o świadczenie usług”(56) albo jako umowy dotyczącej „prawa rzeczowego”(57), względnie jako „prawa do korzystania z nieruchomości”(58), można również rozumieć jako kontynuację wątpliwości interpretacyjnych dotyczących art. 1 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia. Przemawia za tym w szczególności to, że w swoim postanowieniu odsyłającym sąd odsyłający odwołuje się do art. 68 Zakon za zadalzheniata i dogovorite (ustawy o zobowiązaniach i umowach) dotyczącego określenia miejsca wykonania zobowiązania.
67. Czwarte pytanie prejudycjalne należy zatem przeformułować oraz rozumieć w ten sposób, że zmierza ono do ustalenia, czy miejsce wykonania rozpatrywanego zobowiązania należy ustalić na podstawie art. 7 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia Bruksela Ia.
68. W odniesieniu do umów o świadczenie usług art. 7 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia Bruksela Ia zawiera bowiem regułę autonomicznego ustalania miejsca wykonania zobowiązania w świetle prawa Unii, jeżeli rozpatrywana umowa nie zawiera odpowiedniego uzgodnienia. Zgodnie z tym przepisem decydujące znaczenie ma miejsce, w którym zgodnie z umową były spełnione albo miały być spełnione świadczenia charakterystyczne dla umowy, a więc były świadczone albo miały być świadczone usługi.
69. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału wydanym na tle art. 5 pkt 1 lit. b) rozporządzenia Bruksela I, którego brzmienie jest zgodne z brzmieniem art. 7 pkt 1 lit. b) rozporządzenia Bruksela Ia, „pojęcie »usług« oznacza co najmniej, że strona, która je świadczy, wykonuje odpłatnie określoną czynność”(59)(60).
70. Powstaje zatem pytanie, w jakim stosunku do działalności wspólnoty mieszkaniowej w dziedzinie zarządzania pozostają należne od współwłaścicieli składki, o których zapłatę chodzi w postępowaniu głównym. Działalność ta polega głównie na utrzymaniu nieruchomości oraz związanym z tym zawieraniu umów o różnym charakterze z osobami trzecimi w wykonaniu tego zlecenia prowadzenia spraw, a mających za przedmiot przykładowo sprzątanie lub utrzymanie części wspólnych nieruchomości, wykonywanie napraw lub dostawy energii.
71. Należy mieć jednak na względzie, że takie zlecenie prowadzenia spraw niekoniecznie musi mieć charakter odpłatny. Ma to miejsce wyłącznie wówczas, gdy zarządzanie nieruchomością składającą się z lokali objętych odrębną własnością przekazane zostało wyspecjalizowanemu usługodawcy, a więc nie jest wykonywane nieodpłatnie przez jednego ze współwłaścicieli. Dodać do tego należy, że należne od współwłaścicieli składki na rzecz wspólnoty w znaczącej części służą pokryciu podatków i opłat, a tym samym nie służą wykonaniu zobowiązań umownych wobec osób trzecich, które zostały zaciągnięte w imieniu i na rachunek wspólnoty mieszkaniowej.
72. W świetle tych rozważań dotyczących mieszanego lub w każdym razie niejednolitego charakteru rozpatrywanych składek w mojej ocenie zasady pewności prawa i przewidywalności jurysdykcji międzynarodowej(61) wymagają, aby nie stosować art. 7 pkt 1 lit. b) tiret drugie rozporządzenia Bruksela Ia do sytuacji takiej jak w postępowaniu głównym.
73. Tym samym miejsce wykonania zobowiązania należałoby ustalić – stosownie do art. 7 pkt 1 lit. c) rozporządzenia Bruksela Ia – na podstawie subsydiarnej zasady wynikającej z art. 7 pkt 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela Ia, zgodnie z którą w sprawach dotyczących umowy w rozumieniu tego przepisu obowiązuje jurysdykcja „miejsca wykonania danego zobowiązania”.
74. Dla ustalenia miejsca wykonania zobowiązania zgodnie z tzw. doktryną Tessili(62) właściwa jest lex causae wskazane przez znajdujące zastosowanie prawo kolizyjne państwa, którego sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy.
75. Należałoby zwrócić przy tym uwagę, że miejsce wykonania zobowiązania w rozumieniu art. 7 pkt 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela Ia trzeba by ustalić w odniesieniu do konkretnego, spornego zobowiązania – a więc, na gruncie postępowania głównego, zobowiązania do zapłaty, nie zaś świadczenia charakterystycznego dla umowy, jak ma to miejsce na gruncie lit. b)(63).
76. Stąd też proponuję, aby Trybunał przeformułował czwarte pytanie prejudycjalne w celu uwypuklenia jego związku z art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia oraz udzielił na nie następującej odpowiedzi:
Artykuł 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela Ia należy interpretować w ten sposób, że
– wykonywanie przez wspólnotę mieszkaniową czynności z zakresu zarządzania nieruchomością, w ramach których podejmowane są decyzje dotyczące wydatków na utrzymanie budynku, nie powinny być traktowane jako „usługi” w rozumieniu lit. b) tiret drugie;
– miejsce wykonania danego zobowiązania do zapłaty wynikającego z takich decyzji ustala się w zastosowaniu lit. a) zgodnie ze statutem właściwym dla danego stosunku prawnego na mocy reguł kolizyjnych państwa, którego sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy.
VII. Wnioski
77. Mając powyższe na uwadze, proponuję, aby na wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym przedłożony przez Okrazhen sad – Blagoevgrad (sąd okręgowy – Błagojewgrad, Bułgaria) Trybunał udzielił następującej odpowiedzi:
1) Bez uszczerbku dla jurysdykcji wyłącznej na podstawie art. 24 pkt 1 akapit pierwszy alternatywa pierwsza w związku z art. 8 pkt 4 zdanie pierwsze alternatywa pierwsza rozporządzenia (UE) nr 1215/2012 (Bruksela Ia) sprawy dotyczące roszczeń wynikających z decyzji podejmowanych przez większość członków wspólnoty mieszkaniowej, która nie posiada własnej osobowości prawnej, lecz które są wiążące dla wszystkich członków, w tym takich, którzy nie wzięli udziału w głosowaniu, należy uznać za sprawy dotyczące umowy w rozumieniu art. 7 pkt 1 lit. a) rozporządzenia (UE) nr 1215/2012 (Bruksela Ia).
2) Artykuł 7 pkt 1 rozporządzenia (UE) nr 1215/2012 (Bruksela Ia) należy interpretować w ten sposób, że:
– wykonywanie przez organy wspólnoty mieszkaniowej czynności z zakresu zarządzania nieruchomością, w ramach których podejmowane są decyzje dotyczące wydatków na utrzymanie budynku, nie powinny być traktowane jako „usługi” w rozumieniu lit. b) tiret drugie;
– miejsce wykonania danego zobowiązania do zapłaty wynikającego z takich decyzji ustala się w zastosowaniu lit. a) zgodnie ze statutem właściwym dla danego stosunku prawnego na mocy reguł kolizyjnych państwa, którego sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy.