OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
EVGENIEGO TANCHEVA
przedstawiona w dniu 28 marca 2019 r.(1)
Sprawa C‑171/18
Safeway Ltd
przeciwko
Andrew Richardowi Newtonowi,
Safeway Pension Trustees Ltd
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Court of Appeal (sąd apelacyjny, Zjednoczone Królestwo)]
Artykuł 157 TFUE i równość wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej – Wykonanie wyroku w sprawie Barber dotyczącego równości wynagrodzeń w odniesieniu do wieku emerytalnego – Określenie daty zamknięcia „okienka” Barbera – Zakres obowiązującego w świetle prawa Unii Europejskiej zakazu wyrównania w dół z mocą wsteczną w odniesieniu do wieku emerytalnego w okresie, w którym okienko Barbera jest otwarte – Brak przewidzianego w prawie państwa członkowskiego terminu do zainicjowania postępowania w celu egzekwowania przestrzegania równego traktowania w odniesieniu do wieku emerytalnego – Autonomia prawa państwa członkowskiego w zakresie zapewnienia środka prawnego a prawo do skutecznego środka prawnego w świetle art. 47 karty
1. Postępowanie główne daje Trybunałowi niezwykłą możliwość rozstrzygnięcia o tym, czego wymaga prawo Unii Europejskiej, aby zapewnić skuteczne egzekwowanie przestrzegania zasady równości wynagrodzeń za taką samą pracę mężczyzn i kobiet w okolicznościach, w których prawo państwa członkowskiego nie przewiduje terminu do zainicjowania postępowań w związku z domniemanym naruszeniem tej zasady, a podmiot prywatny domaga się egzekwowania przepisów dotyczących równości wynagrodzeń wobec innego podmiotu prywatnego. Dokładniej rzecz biorąc, strony spierają się, co do zasady, w kwestii tego, czy środki podjęte przez fundusz emerytalny w 1991 r., w następstwie wyroku Trybunału w sprawie Barber(2), były wystarczające, aby nie naruszyć zasad dotyczących równości wynagrodzeń w odniesieniu do emerytur ustalonych w tym wyroku. W niniejszym sporze istotny jest również szerszy wymóg przewidziany przez prawo Unii Europejskiej, zgodnie z którym uprawnieniom muszą towarzyszyć skuteczne środki prawne.
2. Court of Appeal of England and Wales (sąd apelacyjny Anglii i Walii, zwany dalej „sądem odsyłającym”) pyta, czy zmiana dokumentu powierniczego regulującego omawiany program emerytalny, która miała miejsce w 1996 r. (pracownicze programy emerytalne w Zjednoczonym Królestwie są zwykle organizowane w formie prawnej, jaką stanowi fundusz powierniczy)(3), lecz stanowiła odzwierciedlenie zmian w zarządzaniu programem z 1991 r., nie narusza przewidzianego w orzecznictwie Trybunału(4) zakazu wyrównania w dół z mocą wsteczną(5), polegającego na wyrównaniu wieku emerytalnego mężczyzn i kobiet poprzez wprowadzenie dla kobiet wieku emerytalnego obowiązującego mężczyzn do czasu wykonania wyroku Trybunału w sprawie Barber.
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii Europejskiej
3. Artykuł 157 ust. 1 i 2 TFUE stanowią:
„1. Każde państwo członkowskie zapewnia stosowanie zasady równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę lub pracę takiej samej wartości.
2. Do celów niniejszego artykułu przez wynagrodzenie rozumie się zwykłą podstawową lub minimalną płacę albo uposażenie oraz wszystkie inne korzyści w gotówce lub w naturze, otrzymywane przez pracownika bezpośrednio lub pośrednio, z racji zatrudnienia, od pracodawcy.
Równość wynagrodzenia bez dyskryminacji ze względu na płeć oznacza, że:
a) wynagrodzenie przyznane za taką samą pracę na akord jest określane na podstawie takiej samej jednostki miary;
b) wynagrodzenie za pracę na czas jest takie samo na tym samym stanowisku”.
B. Prawo państwa członkowskiego
4. Klauzula 19 dokumentu powierniczego regulującego Safeway Pension Scheme (program emerytalny Safeway, Zjednoczone Królestwo; zwany dalej „programem”) z dnia 1 kwietnia 1984 r. stanowi, co następuje:
„Główna spółka może – w dowolnym czasie i okresowo za zgodą powierników na mocy dokumentu uzupełniającego podpisanego przez główną spółkę i powierników – zmienić lub uzupełnić jakiekolwiek uprawnienia powiernicze i warunki programu, w tym niniejszy dokument powierniczy i regulamin oraz wszelkie dokumenty i inne akty w formie pisemnej stanowiące uzupełnienie do niniejszego dokumentu powierniczego i dokumentów określonych w drugim załączniku do niniejszego dokumentu. Główna spółka może wykonywać takie uprawnienia ze skutkiem od dnia określonego w dokumencie uzupełniającym, który może być dniem sporządzenia takiego dokumentu lub dniem uprzedniego pisemnego zawiadomienia uczestników o zmianie lub uzupełnieniu bądź datą przypadającą w rozsądnym czasie przed lub po dniu sporządzenia takiego dokumentu, tak by nadać tym zmianom lub uzupełnieniom moc wsteczną lub wywołać skutek na przyszłość, stosownie do okoliczności”.
II. Okoliczności faktyczne w postępowaniu głównym i pytanie prejudycjalne
5. Postępowanie główne dotyczy ustalenia daty wyrównania powszechnego wieku emerytalnego (zwanego dalej „powszechnym wiekiem emerytalnym”) obowiązującego w ramach pracowniczego programu emerytalnego dla pracowników Safeway Group (ww. programu) do 65 lat zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet, podczas gdy wcześniej wynosił on 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.
6. Safeway Limited (zwana dalej „skarżącą”), która jest głównym pracodawcą w ramach programu, twierdzi, że wyrównanie powszechnego wieku emerytalnego miało miejsce w dniu 1 grudnia 1991 r., tj. w dniu, w którym powiadomiono uczestników programu o tym zrównaniu traktowania mężczyzn i kobiet poprzez wprowadzenie powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat dla obu płci w formie pisemnego zawiadomienia i w odniesieniu od którego, jak stwierdzono, obowiązuje z mocą wsteczną późniejsza formalna zmiana programu.
7. Pierwszy pozwany Andrew Newton, członek programu, podnosi, że wyrównanie powszechnego wieku emerytalnego do 65 lat nie miało miejsca przed dniem 2 maja 1996 r., tj. dniem sporządzenia dokumentu, na mocy którego program został formalnie zmieniony. Gdyby tak było, wyrównanie powszechnego wieku emerytalnego dla mężczyzn i kobiet nie miałoby miejsca w okresie od grudnia 1991 r. do maja 1996 r., w związku z czym prawa przysługujące mężczyznom powinny były być w tym okresie takie same jak prawa osób uprzywilejowanych, tj. kobiet. Według pierwszego pozwanego powszechny wiek emerytalny dla kobiet wynosił 60 lat aż do momentu wprowadzenia formalnej zmiany w dniu 2 maja 1996 r., a więc mężczyźni również mieli prawo do tego powszechnego wieku emerytalnego przed tą datą.
8. Sąd odsyłający wskazuje, że gdyby tak było, łączne skutki finansowe określenia tej kwestii szacuje się na kwotę ponad100 mln funtów (GBP).
9. Zgodnie z uwagami na piśmie przedstawionymi przez Safeway Pensions Trustees Ltd. – drugiego pozwanego – jego stanowisko w postępowaniu głównym jest neutralne.
10. Zmiana powszechnego wieku emerytalnego wynikała z wyroku z dnia 17 maja 1990 r. w sprawie Barber(6), w którym stwierdzono, że zgodnie z art. 119 WE (obecnie art. 157 TFUE) dyskryminacja mężczyzn w ramach programów emerytalnych polegająca na ustalaniu różnego powszechnego wieku emerytalnego dla mężczyzn i kobiet jest niezgodna z prawem. Powszechny wiek emerytalny, który był przedmiotem sprawy Barber, wynosił 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet.
11. Skutek temporalny wyroku w sprawie Barber został jednak zawieszony, a Trybunał uznał, że nie można powoływać się na bezpośredni skutek art. 119 – obecnie art. 157 TFUE – przy dochodzeniu prawa do emerytury ze względu na tę dyskryminację ze skutkiem poprzedzającym ogłoszenie wyroku w sprawie Barber w dniu 17 maja 1990 r. Wyrok ten wywoływał więc skutki wyłącznie na przyszłość(7). Fundusze emerytalne mogły zareagować na wyrok w sprawie Barber – na przyszłość – poprzez „wyrównanie w dół”, które oznaczało podwyższenie powszechnego wieku emerytalnego dla kobiet do poziomu obowiązującego w przypadku mężczyzn (wynoszącego w postępowaniu głównym 65 lat)(8), jednak przed podjęciem takich działań osoby znajdujące się w mniej korzystnej sytuacji, tj. mężczyzn, należało traktować w taki sam sposób, jak osoby uprzywilejowane, tj. kobiety. W związku z tym od dnia 17 maja 1990 r., tj. daty wydania wyroku w sprawie Barber, aż do momentu podjęcia przez fundusz emerytalny środków zapewniających równość wynagrodzeń za taką samą pracę dla mężczyzn i kobiet poprzez stosowanie do obu płci tego samego powszechnego wieku emerytalnego należało traktować mężczyzn równie korzystnie, jak kobiety(9). Zaczęto to nazywać „wyrównaniem w górę”, a sam okres, przynajmniej w Zjednoczonym Królestwie – „okienkiem Barbera”(10).
12. W dniu 1 września 1991 r. wspomniane wyżej zawiadomienie zostało podane do wiadomości wszystkich uczestników programu (zwane dalej „zawiadomieniem z 1991 r.”), z takim skutkiem, iż, w odpowiedzi na wyrok w sprawie Barber, powiernik postanowił zmienić program, wprowadzając jeden powszechny wiek emerytalny dla mężczyzn i kobiet, wynoszący 65 lat, w odniesieniu do okresów wysługi emerytalnej począwszy od dnia 17 maja 1990 r. W piśmie z dnia 1 grudnia 1991 r., skierowanym do pracowników, którzy byli lub mogli zostać uczestnikami programu, skarżąca potwierdziła, że zmiany w świadczeniach emerytalnych opisane w zawiadomieniu z 1991 r. będą obowiązywać od dnia 1 grudnia 1991 r.
13. Oto fragmenty zawiadomienia z 1991 r.:
„Zmiany w Państwa świadczeniach z programu
Niniejsze zawiadomienie zawiera wstępne informacje o […] istotnych zmianach w Safeway Pension and Family Benefits Scheme (programie świadczeń emerytalnych i rodzinnych Safeway), jakie spółka i powiernik zamierzają wprowadzić ze skutkiem od dnia 1 grudnia 1991 r. […] Wspólny powszechny wiek emerytalny dla mężczyzn i kobiet wynoszący 65 lat – odmienne traktowanie mężczyzn i kobiet w ramach praktyk dotyczących zatrudnienia jest od dawna zakazane. Zaskakujące jest to, że możliwość odmiennego traktowania istniała w obszarze emerytur, w szczególności w odniesieniu do wieku emerytalnego. Niedawny wyrok europejskiego Trybunału ma to wszystko zmienić […].
Europejski Trybunał wytycza nowy kierunek w zakresie emerytur
Być może słyszeli Państwo o niedawnej sprawie dotyczącej Guardian Royal Exchange (GRE) i jednego z jej byłych pracowników – pana D.H. Barbera. Twierdził on, że padł ofiarą dyskryminacji ze względu na płeć, kiedy po zwolnieniu odmówiono mu emerytury od GRE, mimo że kobieta w jego wieku otrzymałaby świadczenie.
Po długiej batalii, która zakończyła się na szczeblu europejskiego Trybunału, sprawę rozstrzygnięto na korzyść pana D.H. Barbera. To ważny wyrok, ponieważ oznacza, że nieuniknione są teraz zmiany w wielu zakładowych programach emerytalnych w odniesieniu do odmiennego wieku emerytalnego dla mężczyzn i kobiet. To, jak rozstrzygnięcie Trybunału będzie funkcjonować w praktyce, jest wciąż dość niepewne. Spółka i powiernik postanowili jednak, że należy teraz podjąć działania, aby wyrównać powszechny wiek emerytalny. Nadal monitorują sytuację i wprowadzą wszelkie dalsze zmiany, które mogą okazać się wymagane w wyniku wyjaśnień dotyczących skutków wspomnianego wyroku”.
14. Zawiadomienie z 1991 r. zawierało następujący przypis:
„Należy podkreślić, że dokument powierniczy i regulamin stanowią podstawę prawną [programu], a niniejsze zawiadomienie ma służyć jedynie celowi, jakim jest przekazanie ogólnych wskazówek i informacji. Proszę zwrócić uwagę, że zmiany opisane w niniejszej broszurze stanowią zmianę Państwa warunków zatrudnienia”.
15. Według sądu odsyłającego od początku grudnia 1991 r. programem zarządzano przy założeniu, że odmienny wcześniej powszechny wiek emerytalny dla mężczyzn i kobiet rzeczywiście został wyrównany poprzez wprowadzenie wspólnego powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat. W związku z tym świadczenia uczestników wyliczano na tej podstawie. Wypłat na rzecz uczestników przechodzących na emeryturę po tym terminie dokonywano przy założeniu powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet, tak samo postępowano w przypadku wypłat transferowych oraz wypłat świadczeń po śmierci uczestników w trakcie zatrudnienia.
16. Jak już wspomniano powyżej, nie wprowadzono jednak odpowiedniej zmiany w formie dokumentu aż do dnia 2 maja 1996 r., kiedy skarżąca i powiernik sporządzili kolejny dokument powierniczy i regulamin programu (zwane dalej „dokumentem z 1996 r.”). Regulamin, który stanowił drugi załącznik do dokumentu z 1996 r., przewidywał wspólny powszechny wiek emerytalny dla mężczyzn i kobiet, wynoszący 65 lat. Zrównanie powszechnego wieku emerytalnego miało nastąpić z mocą wsteczną od dnia 1 grudnia 1991 r. – daty określonej w zawiadomieniu z 1991 r. jako data wejścia w życie zrównania powszechnego wieku emerytalnego.
17. W styczniu 2009 r. niezależny doradca zwrócił powiernikom uwagę na obawy w odniesieniu do pięcioletniego okresu dzielącego zawiadomienie z 1991 r. i wejście w życie dokumentu z 1996 r. Postępowanie przed High Court (sądem wyższej instancji) rozpoczęło się kilka lat później, ponieważ w prawie państwa członkowskiego nie przewidziano terminu na dochodzenie prawa do świadczenia w ramach funduszu powierniczego, jeżeli fundusz ten nadal ma aktywa(11). Pierwszy pozwany zarzucił wówczas naruszenie zasady równości wynagrodzeń za taką samą pracę dla mężczyzn i kobiet obowiązującej w świetle art. 157 TFUE, rozwiniętej w wyroku Trybunału w sprawie Barber.(12). W dniu 29 lutego 2016 r. High Court (sąd wyższej instancji) orzekł na korzyść pozwanego. Od tego wyroku odwołano się do sądu odsyłającego.
18. Sąd odsyłający stwierdza, że strony były zgodne, iż środki wykonawcze mające na celu zamknięcie „okienka Barbera” podjęto dopiero w dniu 2 maja 1996 r., tj. w dniu sporządzenia dokumentu z 1996 r., a nie w dniu 1 grudnia 1991 r., tj. w dniu podania do wiadomości zawiadomienia z 1991 r.(13). Jak wyjaśniono powyżej (pkt 11), w świetle wyroku w sprawie Barber do czasu podjęcia środków w celu wdrożenia zasady równości wynagrodzeń w kontekście powszechnego wieku emerytalnego (w odniesieniu do okresów wysługi emerytalnej następujących po wydaniu tego wyroku, tj. po dniu 17 maja 1990 r.) osoby znajdujące się w mniej korzystnej sytuacji (mężczyzn) należy traktować w tym „okienku” w ten sam sposób jak osoby uprzywilejowane (kobiety), co oznacza wyrównanie w górę. Jednak po zamknięciu „okienka Barbera” wyrównanie może obejmować powszechny wiek emerytalny wynoszący 65 lat zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet. Innymi słowy, wyrównanie w dół jest dopuszczalne w świetle wyroku w sprawie Barber wyłącznie w tym okresie.
19. Sąd odsyłający dodaje, że „wzorzec do ustalenia – w okresie otwarcia okienka Barbera – […] można określić poprzez odniesienie do dokumentu powierniczego i regulaminu danego programu, ponieważ stanowią one jedyny i wyłączny system, ramy lub punkt odniesienia do celów osiągnięcia równego traktowania”(14).
20. Sąd odsyłający ma jednak wątpliwości co do tego, czy High Court (sąd wyższej instancji) prawidłowo zastosował orzecznictwo Trybunału zakazujące wyrównania w dół z mocą wsteczną praw osób uprzywilejowanych z prawami osób znajdujących się w mniej korzystnej sytuacji do czasu wdrożenia środków zapewniających zgodność z wyrokiem w sprawie Barber(15) i zamknięcia okienka. Sąd odsyłający wyjaśnia, że zgodnie z prawem państwa członkowskiego przysługujący kobietom powszechny wiek emerytalny wynoszący 60 lat był prawem „podważalnym” (mogącym podlegać zmianie z mocą wsteczną)(16), ponieważ w całym okresie od 1 grudnia 1991 r. do 2 maja 1996 r. obowiązywało zawiadomienie z 1991 r. dotyczące podniesienia powszechnego wieku emerytalnego dla kobiet do 65 lat i można to było wdrożyć w świetle prawa krajowego. Istotnie w tym okresie zarządzano programem w oparciu o takie założenie.
21. W związku z powyższym Sąd odsyłający zastanawia się, czy potwierdzenie w dokumencie powierniczym z dnia 2 maja 1996 r. z mocą wsteczną zmiany, którą w praktyce wprowadzono zawiadomieniem z 1991 r., i wprowadzenie wspólnego powszechnego wieku emerytalnego dla mężczyzn i kobiet wynoszącego 65 lat jest w rzeczywistości dozwolone w świetle orzecznictwa Trybunału, biorąc pod uwagę, że zakaz wyrównania w dół w okienku Barbera ma zastosowanie wyłącznie do praw „nienaruszalnych” (stałych).
22. Ponadto sąd odsyłający wskazuje, że w okienku Barbera prawo Unii Europejskiej nie wymaga przyznania osobom znajdującym się w mniej korzystnej sytuacji praw o szerszym zakresie niż te, które przysługują osobom uprzywilejowanym. Przyznanie mężczyznom w okresie od 1991 r. do 1996 r. nienaruszalnego prawa do powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat wykraczałoby ponad zakres praw przysługujących w tym okresie kobietom, biorąc pod uwagę, że ich prawo do przejścia na emeryturę w wieku 60 lat było podważalne.
23. W tej sytuacji sąd odsyłający zawiesił postępowanie i zwrócił się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym.
„Czy w przypadku gdy zasady programu emerytalnego przyznają prawo, zgodnie z prawem krajowym i w związku ze zmianą dokumentu powierniczego, do obniżenia z mocą wsteczną wartości nabytych uprawnień emerytalnych zarówno kobiet, jak i mężczyzn, za okres od dnia pisemnego zawiadomienia o zamierzonych zmianach w programie do dnia rzeczywistej zmiany dokumentu powierniczego, art. 157 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawniej i w chwili wystąpienia okoliczności leżących u podstaw sporu, art. 119 traktatu rzymskiego) wymaga, aby nabyte uprawnienia emerytalne mężczyzn i kobiet były w tym okresie traktowane jako nienaruszalne w takim znaczeniu, że są one chronione przed obniżeniem z mocą wsteczną zgodnie z prawem krajowym?”.
24. Uwagi na piśmie zostały złożone w Trybunale przez skarżącą, pozwanych oraz Komisję Europejską. Wszystkie te podmioty uczestniczyły w rozprawie, która odbyła się w dniu 4 lutego 2019 r.
III. Analiza
A. Wprowadzenie
25. Wydaje się, że spór podlegający rozstrzygnięciu w postępowaniu głównym wynika z dwóch cech wyróżniających system prawny państwa członkowskiego. Pierwsza z nich to brak terminu egzekwowania prawa do świadczenia z funduszu powierniczego(17). Druga to, jak się wydaje, brak jasności w świetle prawa państwa członkowskiego w zakresie statusu prawnego i skutku zawiadomienia z 1991 r.
26. Zacznę od przeanalizowania tych dwóch cech niniejszej sprawy, a następnie wyjaśnię, dlaczego klucz do rozstrzygnięcia niniejszego sporu stanowi ustalenie daty zamknięcia okienka Barbera – kwestia, która podlega ocenie sądu odsyłającego, aczkolwiek w świetle wszystkich istotnych zasad prawa Unii Europejskiej. W związku z powyższym zaproponuję Trybunałowi przeformułowanie pytania prejudycjalnego zgodnie z sugestią przedstawioną szczegółowo w części F niniejszej opinii poniżej. Do takiego przeformułowania wiedzie następujący tok rozumowania.
B. Brak terminu do zainicjowania postępowania
27. Warto przypomnieć, że w sytuacji, kiedy prawo Unii Europejskiej przyznaje jednostkom prawa, które sądy państwa członkowskiego mają obowiązek chronić na mocy obowiązków przewidzianych w art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE, nie oznacza to uprawnienia – w świetle prawa Unii Europejskiej – do dochodzenia tych praw na drodze sądowej w nieskończoność. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału wobec braku określonych przez prawo Unii przepisów w zakresie szczegółowych zasad proceduralnych rozsądne terminy do zainicjowania postępowania, przewidziane w prawie państwa członkowskiego, dotyczą roszczeń opartych na prawie Unii Europejskiej, pod warunkiem że te same terminy mają zastosowanie do analogicznych roszczeń o charakterze czysto krajowym (zasada równoważności) oraz że dany termin przedawnienia nie czyni dochodzenia praw przyznanych przez porządek prawny Unii praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym (zasada skuteczności). Wyznaczenie rozsądnych terminów pod rygorem prekluzji praw w interesie pewności prawa jest zgodne z prawem Unii(18).
28. Istotnie Trybunał orzekł, że można powołać się na krajowe przepisy dotyczące terminów do zainicjowania postępowań w świetle prawa krajowego wobec pracowników, którzy dochodzą prawa do przystąpienia do pracowniczego programu emerytalnego w celu zapewnienia równości wynagrodzeń za taką samą pracę na podstawie art. 157 TFUE, z zastrzeżeniem zasad równoważności i skuteczności(19).
29. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka również akceptuje czasowe ograniczenia w dochodzeniu roszczeń. Trybunał ten orzekł, że „prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd zagwarantowane w art. 6 ust. 1 konwencji [o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności] należy interpretować w świetle preambuły do konwencji, która, w odnośnym fragmencie, zawiera deklarację, zgodnie z którą rządy prawa stanowią część wspólnego dziedzictwa układających się państw. Jednym z podstawowych aspektów rządów prawa jest zasada pewności prawa”(20). Utrwalone orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka potwierdza, że terminy do zainicjowania postępowania mają na celu zapewnienie dobrego sprawowania wymiaru sprawiedliwości(21), w związku z czym niespójne lub niejasne terminy w postępowaniu cywilnym naruszają standardy sprawiedliwości przewidziane w art. 6 ust. 1 europejskiej konwencji praw człowieka(22).
30. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stanowi ponadto, że terminy do zainicjowania postępowania chronią prawo do obrony i ograniczają trudności dowodowe. Zapobiegają one dochodzeniu spóźnionych roszczeń oraz niesprawiedliwościom, jakie mogą powstać, kiedy strony zwracają się do sądów o rozstrzygnięcia w przedmiocie wydarzeń, które miały miejsce w odległej przeszłości, i w odniesieniu do dowodów, które mogły stracić na aktualności(23). Chociaż Europejski Trybunał Praw Człowieka przyznał, że ściganie poważnych naruszeń praw człowieka, takich jak zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości(24), uprowadzenia i bezprawne zabójstwa nie powinno być udaremniane wskutek nazbyt sztywnego stosowania terminów(25), to jednak postępowania cywilne z zakresu prawa pracy nie są objęte tą kategorią(26).
31. Zgodnie z kryteriami określonymi przez Europejski Trybunał Praw Człowieka(27) określenie, czy brak terminu do zainicjowania postępowania cywilnego w okolicznościach danej sprawy nie narusza wymogów słuszności tkwiących w istocie art. 6 ust. 1 europejskiej konwencji praw człowieka, wymaga oceny prowadzenia postępowania w całości, z odpowiednim uwzględnieniem faktu, że nadrzędne prawo do rzetelnego procesu jest kluczową zasadą demokratyczną, leżącą u podstaw rządów prawa(28).
32. Niniejsza kwestia nie podlega ocenie w postępowaniu głównym. Braku terminu do zainicjowania postępowania na podstawie prawa państwa członkowskiego w celu dochodzenia równego traktowania w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego sprawia jednak, że tym ważniejsze staje się precyzyjne określenie daty zamknięcia okienka Barbera. Jak wspomniano powyżej, kwestia ta wymaga należytego rozważenia wszystkich odnośnych zasad prawa Unii Europejskiej.
C. Skutek prawny zawiadomienia z 1991 r.
1. Spór pomiędzy stronami dotyczący konsekwencji zawiadomienia z 1991 r.
33. Brak zgodności między stronami w tej kwestii ma kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. Uważam, że w świetle prawa Unii Europejskiej datą zamknięcia okienka Barbera jest dzień przyjęcia środków, które można w pełni wyegzekwować na drodze prawnej, w celu wyrównania powszechnego wieku emerytalnego mężczyzn i kobiet. Takie środki należy ująć w systemie prawnym, który zapewnia prawo do skutecznego środka prawnego na mocy art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej i art. 19 ust. 1 TUE. W pozostałym zakresie środki te winny być zgodne z ogólnymi zasadami prawa, mającymi znaczenie dla tego prawa (zobacz części od D do F poniżej).
34. Na rozprawie skarżąca powołała się na pkt 20 postanowienia odsyłającego i podniósł, że wskutek zawiadomienia z 1991 r., które stało się skuteczne w dniu 1 grudnia 1991 r., spółka będąca pracodawcą i powiernicy mieli prawo do zmiany programu emerytalnego i ustanowienia powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat dla zarówno mężczyzn, jak i kobiet od dnia 1 grudnia 1991 r., co wywołało skutek prawny i było prawnie wiążące w świetle prawa państwa członkowskiego. Przed dniem 2 maja 1996 r. żaden pracownik, niezależnie od płci, nie mógł domagać się powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat. Gdyby tak zrobił – argumentował przedstawiciel skarżącej na rozprawie – w odpowiedzi powołano by się na zmianę programu.
35. Pierwszy pozwany podniósł jednak, że powiernicy musieli sporządzić dokument powierniczy, aby zmiana powszechnego wieku emerytalnego była prawnie wiążąca, a to nie miało miejsca do dnia 2 maja 1996 r. Zgodnie z regulaminem programu nadal obowiązywał powszechny wiek emerytalny wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn – aż do wydania tego dokumentu w dniu 2 maja 1996 r. Pierwszy pozwany powołał się na rozprawie między innymi na pkt 21, 24 i 30 wyroku sądu odsyłającego(29).
2. Sąd odsyłający a zmiana z 1991 r.
36. Jednocześnie, jak zwrócono uwagę powyżej w pkt 19, sąd odsyłający stwierdził, że „wzorzec do ustalenia – w okresie otwarcia okienka Barbera – […] można określić poprzez odniesienie do dokumentu powierniczego i regulaminu danego programu, ponieważ stanowią one jedyny i wyłączny system, ramy lub punkt odniesienia do celów osiągnięcia równego traktowania”(30). Sąd odsyłający stwierdza również (zob. pkt 18 powyżej), że strony były zgodne, iż okienko Barbera zamknięto w dniu 2 maja 1996 r.(31). Jednakże kiedy we wrześniu 1991 r. opublikowano zawiadomienie z 1991 r. wskazywało ono, że pracownicy powinni „zwrócić uwagę, że zmiany opisane w niniejszej broszurze stanowią zmianę […] warunków zatrudnienia” (zob. pkt 14 powyżej).
37. Biorąc pod uwagę, że granica między (obowiązkowym) wyrównaniem w górę a (opcjonalnym) wyrównaniem w dół wynika z dokonanej przez Trybunał wykładni zakresu obowiązywania zasady równości wynagrodzeń za taką samą pracę dla mężczyzn i kobiet ustanowionej w art. 157 TFUE, data skutecznego wykonania spoczywającego na pracodawcach obowiązku zapewnienia mężczyznom i kobietom tego samego powszechnego wieku emerytalnego, w odniesieniu do okresów wysługi emerytalnej przypadających po dniu 17 maja 1990 r. (dniu wydania wyroku w sprawie Barber), nie wychodzi poza zakres prawa Unii Europejskiej. Wyroki Trybunału, na które powołał się sąd odsyłający, przy określaniu daty zamknięcia okienka Barbera, nie ukazują pełnego obrazu zakresu zasady prawa Unii Europejskiej, która jest w tej kwestii istotna.
38. W sprawie Razzouk i Beydoun/Komisja(32) dwóm wdowcom odmówiono renty rodzinnej w odniesieniu do składek wniesionych przez ich zmarłe żony jako urzędniczki Wspólnoty Europejskiej. W tamtym czasie przesłanki wypłaty renty rodzinnej dla wdowców były inne niż przesłanki mające zastosowanie do wdów. Trybunał orzekł, że wdowcom i wdowom należy przyznać równe traktowanie w odniesieniu do rent rodzinnych, biorąc pod uwagę, że równe traktowanie mężczyzn i kobiet stanowi podstawową zasadę prawa Unii Europejskiej.
39. W wyroku Niderlandy/Federatie Nederlandse Vakbeweging(33) Trybunał orzekł, że zamężne kobiety wyłączone ze świadczenia na mocy przepisów krajowych nabywają uprawnienie do świadczenia na takich samych warunkach, na jakich przysługuje ono mężczyznom, ze względu na bezpośredni skutek art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego(34).
40. Wyrok w sprawie Nimz(35) dotyczył z kolei dyskryminacji pośredniej ze względu na płeć i niekorzystnego traktowania pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w porównaniu z pracownikami zatrudnionym w pełnym – i prawie pełnym – wymiarze czasu pracy, a także spoczywającego na sądach państwa członkowskiego obowiązku niestosowania przepisów państwa członkowskiego powodujących tę dyskryminację pośrednią.
41. Jednakże, jak zapowiedziano powyżej (pkt 37) te trzy sprawy nie odzwierciedlają jednak pełnej gamy zasad prawnych, które mają znaczenie dla określenia daty zamknięcia okienka Barbera.
D. Zasady prawa Unii Europejskiej mające znaczenie dla określenia zamknięcia okienka Barbera
1. Wyroki Trybunału dotyczące art. 157 TFUE i powszechnego wieku emerytalnego
42. Chociaż przyznaję, że Trybunał orzekł, iż art. 157 TFUE nakłada na pracodawców obowiązek jedynie co do rezultatu, w związku z czym „ani ten artykuł, ani żadne inne przepisy prawa wspólnotowego nie regulują sposobu, w jaki pracodawcy lub powiernicy pracowniczego programu emerytalnego mają wykonać ten obowiązek”(36), to jednak Trybunał uznał też, że nie należy ograniczać skuteczności art. 157 TFUE, ani zakłócać „ochrony prawnej wymaganej w celu zapewnienia rzeczywistej równości”(37). W związku z tym powiernicy są zobowiązani do zrobienia wszystkiego, co leży w ich mocy, aby nie naruszać zasady równego traktowania(38), co obejmuje również odwołanie się do sądów krajowych, jeżeli jest to niezbędne do zmiany postanowień regulaminu programu emerytalnego lub dokumentu powierniczego”(39). Stosowanie przez pracodawców art. 157 TFUE „musi być natychmiastowe i pełne”(40), a sądy krajowe mają obowiązek niestosowania „wszelkich dyskryminujących przepisów prawa krajowego, bez potrzeby zwracania się o ich uprzednie uchylenie lub oczekiwania na takie uchylenie”(41).
2. Rola karty
43. Postępowanie główne dotyczy horyzontalnego egzekwowania wymogu równości wynagrodzeń przewidzianego w art. 157 TFUE przez jeden podmiot prywatny od drugiego, a Trybunał uznał ostatnio, że art. 47 ma w takich okolicznościach pełne zastosowanie, nawet jeśli przepisy prawa państwa członkowskiego pozostają z nim w bezpośredniej sprzeczności(42).
44. W związku z tym zastosowanie znajduje art. 52 ust. 3 karty, ponieważ, jak wskazano w wyjaśnieniach do art. 47, pierwszy akapit tego przepisu odpowiada art. 13 europejskiej konwencji praw człowieka(43). Zgodnie z art. 52 ust. 3 karty w takich okolicznościach „ich znaczenie i zakres są takie same”, a więc konieczne jest należyte uwzględnienie odnośnego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, aby zapewnić, że prawo Unii Europejskiej będzie odpowiadać minimalnemu standardowi ochrony określonemu w tym orzecznictwie(44).
45. Zwracam uwagę, że mimo iż art. 51 ust. 1 karty stanowi, że „postanowienia niniejszej karty mają zastosowanie do […] państw członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii”, Trybunał nie obrał kierunku proponowanego przez jednego z rzeczników generalnych, który uznał, że karta „nie nakłada bezpośrednio obowiązków” na podmioty prywatne ze względu na brzmienie art. 51 ust. 1(45). Trybunał stwierdził obecnie, że obowiązek przestrzegania karty spoczywa na szerszym kręgu osób prawnych, i uznał, iż ma ona zastosowania do „jednej z dziedzin objętych prawem Unii”(46), w tym okoliczności, w których takie „dziedziny” obejmują horyzontalne nakładanie zobowiązań(47). Zasada równości wynagrodzeń za taką samą pracę dla mężczyzn i kobiet, ustanowiona w art. 157 TFUE, już od dawna wywoływała bezpośredni skutek horyzontalny w stosunkach między podmiotami prywatnymi(48), a zatem bezsprzecznie stanowi „dziedzinę objętą prawem Unii”.
46. Jak wspomniano powyżej (pkt 33), art. 47 karty należy odczytywać w świetle art. 19 ust. 1 TUE. Zgodnie z tym przepisem sądy państw członkowskich mają obowiązek zapewnienia kompleksowego systemu skutecznej ochrony sądowej(49).
3. Treść odnośnych przepisów prawa materialnego
47. Trybunał orzekł już, że zasada skutecznej ochrony sądowej przewidziana w art. 47 karty mieści w sobie różne elementy, obejmujące w szczególności zasadę równości broni i prawo dostępu do sądu(50). Dla obecnych celów istota art. 47 karty, jak ustalono w orzecznictwie Trybunału, tkwi w zapewnieniu istnienia środka prawnego gwarantującego poszanowanie praw przyznanych przez porządek prawny Unii(51).
48. Podobnie Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że art. 13 europejskiej konwencji praw człowieka wymaga zapewnienia krajowych środków zaskarżenia celem zbadania istoty uzasadnionego zarzutu i ustanowienia odpowiedniego środka zaradczego, przy czym wspomniany środek zaskarżenia musi być skuteczny pod względem zarówno praktycznym, jak i prawnym(52).
49. Ponadto w orzecznictwie Trybunału już dawno ustalono, że „sama praktyka lub okólnik administracyjny […] nie są wystarczające dla celów prawidłowej transpozycji dyrektywy, ponieważ – w przeciwieństwie do autentycznych źródeł prawa – nie gwarantują pewności prawa, wiążących obowiązków i upublicznienia”(53).
50. Ponadto istotne są również ogólne zasady prawa Unii Europejskiej wymagające istnienia skutecznych środków prawnych pozwalających egzekwować prawa przyznane przez porządek prawny Unii.
51. Jak już wspomniano powyżej (pkt 27) w kontekście krajowych terminów do zainicjowania postępowania, środki prawne i procedury przewidziane w prawie państwa członkowskiego nie mogą czynić dochodzenia praw przyznanych przez porządek prawny Unii praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym. Środki prawne przewidziane w celu dochodzenia praw przyznanych na podstawie prawodawstwa Unii Europejskiej muszą być takie same, jak te przysługujące w przypadku analogicznych roszczeń o charakterze czysto krajowym(54).
E. Podejście do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym
52. W świetle powyższych rozważań dochodzę do wniosku, że kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu będącego przedmiotem postępowania głównego ma przyjęcie podejścia zasugerowanego na rozprawie przez Komisję. Zgodnie z tym podejściem należy najpierw ustalić, czy okoliczności faktyczne w ogóle powodują sytuację, w której dochodzi do działania z mocą wsteczną.
53. Odpowiedź na to pytanie będzie negatywna, jeżeli zawiadomienie z 1991 r. miało pełną moc wiążącą pod względem prawnym(55), w związku z czym – w tamtym momencie – istniał środek prawny pozwalający zapewnić wspólny powszechny wiek emerytalny wynoszący 65 lat, który był skuteczny zarówno pod względem praktycznym jak i prawnym – zgodnie z obowiązkami prawnymi odzwierciedlonymi w art. 47 karty i art. 19 ust. 1 TUE. W myśl omówionego wyżej orzecznictwa wyrównanie w dół powodujące wprowadzenie wspólnego dla mężczyzn i kobiet powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 65 lat jest w pełni zgodne z prawem po zamknięciu okienka Barbera, w związku z czym argumentacja pierwszego pozwanego wydaje się upadać, ze względu na to iż działanie z mocą wsteczną nie ma miejsca.
54. Z drugiej strony, jeżeli przed 2 maja 1996 r., tj. przed datą sporządzenia odnośnego dokumentu powierniczego, nie istniał skuteczny środek prawny, okienko Barbera pozostało otwarte aż do tego momentu, w związku z czym, zgodnie z ustanowionym przez Trybunał zakazem wyrównania w dół z mocą wsteczną, mężczyzn (osoby znajdujące się w mniej korzystnej sytuacji) należało traktować w taki sam sposób jak kobiety (osoby uprzywilejowane) i przyznać im możliwość korzystania z powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat do dnia 2 maja 1996 r. Zgodnie z tym scenariuszem sprawa pierwszego pozwanego wydaje się zakończyć powodzeniem.
55. Jak już sugerowano, są to kwestie, które musi rozstrzygnąć sąd odsyłający, z zastrzeżeniem ograniczeń określonych w odnośnym orzecznictwie Trybunału.
F. Przeformułowanie pytania prejudycjalnego i proponowana odpowiedź
56. W ramach ustanowionej w art. 267 TFUE procedury współpracy między sądami krajowymi a Trybunałem Sprawiedliwości do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu. Mając to na uwadze, Trybunał musi w razie potrzeby przeformułować przedłożone mu pytania(56).
57. Biorąc pod uwagę, że moment zamknięcia okienka Barbera ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym, proponuję, aby Trybunał przeformułował pytanie prejudycjalne w następujący sposób.
58. „Jakie czynniki należy wziąć pod uwagę, określając datę podjęcia przez fundusz emerytalny środków wywołujących skutki na przyszłość w odniesieniu do okresów wysługi emerytalnej przypadających po wydaniu wyroku z dnia 17 maja 1990 r., Barber (C‑262/88, EU:C:1990:209) w celu urzeczywistnienia zasady równości wynagrodzeń za taką samą pracę dla mężczyzn i kobiet w świetle art. 157 TFUE w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego? Czy w okresie poprzedzającym podjęcie tych środków, w którym okienko Barbera pozostaje otwarte, obowiązuje na mocy prawy Unii zakaz wyrównania w dół z mocą wsteczną, który sprzeciwia się wprowadzeniu dla kobiet (osób uprzywilejowanych) wieku emerytalnego, który jest taki sam jak ten obowiązujący dla mężczyzn (osób znajdujących się w mniej korzystnej sytuacji), gdy zasady programu emerytalnego przyznają prawo, zgodnie z prawem krajowym i w związku ze zmianą dokumentu powierniczego, do obniżenia z mocą wsteczną wartości nabytych uprawnień emerytalnych zarówno kobiet, jak i mężczyzn, za okres od dnia pisemnego zawiadomienia o zamierzonych zmianach w programie do dnia rzeczywistej zmiany dokumentu powierniczego?”.
59. W odniesieniu do pierwszej części tego pytania konieczne jest zwrócenie należnej uwagi łączne stosowanie art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE i art. 47 karty, zgodnie z którymi prawo państwa członkowskiego musi zagwarantować, że równe traktowanie w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego stanowi wiążący obowiązek, którego przestrzeganie będzie w pełni egzekwowalne pod względem praktycznym i prawnym (zobacz pkt 47–49 powyżej). Dochodzenie prawa do równości wynagrodzeń na mocy art. 157 TUE w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego nie może być praktycznie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione. Jednocześnie system środków prawnych zapewniający równość traktowania w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego musi być taki sam jak ten, który obowiązuje w wypadku analogicznych praw o charakterze czysto krajowym (zobacz pkt 51 powyżej).
60. Jeżeli chodzi o odpowiedź na drugą część powyższego pytania, doszedłem do wniosku, że podważalny (mogący podlegać zmianie z mocą wsteczną) lub nienaruszalny (stały) charakter prawa kobiet do przejścia na emeryturę w wieku 60 lat nie ma znaczenia dla zastosowania w orzecznictwie Trybunału zakazu wyrównania w dół, który obowiązuje tak długo, jak długo okienko Barbera pozostaje otwarte. Doszedłem do tego wniosku z następujących powodów.
61. Nie zgadzam się z argumentacją zawartą w uwagach na piśmie przedstawionych przez skarżącą, zgodnie z którą zastosowanie zakazu wyrównania w dół w postępowaniu głównym ingeruje w uznanie, jakie przysługuje w prawie krajowym państwu członkowskiemu przy określaniu świadczeń osób uprzywilejowanych(57). Orzecznictwo Trybunału jednoznacznie wskazuje, że wiek emerytalny kobiet i mężczyzn musi być taki sam, aby zapewnić zgodność z art. 157 TFUE. Niuanse prawa państwa członkowskiego nie mogą wpływać na ten wymóg, ponieważ Trybunał uznał, że „zasada równości wynagrodzeń stanowi jeden z fundamentów Wspólnoty”(58).
62. Podejście to nie stoi na przeszkodzie wykładni prawa państwa członkowskiego i ocenie jego skutków. Kwestią nadrzędną jest zapobieżenie osłabienia prymatu obowiązującego już od dawna i wywołującego bezpośrednie skutki artykułu traktatu takiego jak art. 157 TFUE. Jak zauważono w uwagach na piśmie przedstawionych przez pierwszego pozwanego, w wyroku w sprawie Coloroll Trybunał stwierdza, że „nie można pozwolić pracodawcom i powiernikom […] na powoływanie się na zasady ich programu emerytalnego lub zasady zawarte w dokumencie powierniczym w celu uniknięcia obowiązku zapewnienia równego traktowania w odniesieniu do wynagrodzenia”(59).
63. Nie zgadzam się również z twierdzeniem skarżącej zawartym w jej uwagach na piśmie, zgodnie z którym stosowanie zakazu wyrównania w dół w okresie, w którym okienko Barbera jest otwarte, skutkuje w świetle prawa angielskiego – w stanie faktycznym będącym przedmiotem postępowania głównego – przyznaniem mężczyznom nienaruszalnego prawa do przejścia na emeryturę w wieku 60 lat, podczas gdy kobietom przyznaje się jedynie podważalne prawo do przejścia na emeryturę w wieku 60 lat, w związku z czym mężczyźni otrzymują dalej idące prawa niż te, które przysługują kobietom. Przypominam, że orzecznictwo Trybunału sprzeciwia się przyznawaniu osobom znajdującym się w mniej korzystnej sytuacji korzystniejszego traktowania niż to, które przyznaje się osobom uprzywilejowanym(60).
64. Tym niemniej nie jest sporne, że w chwili wydania wyroku w sprawie Barber powszechny wiek emerytalny dla kobiet, które były uczestnikami Safeway Pension Trust (emerytalnego funduszu powierniczego Safeway), wynosił 60 lat. W orzecznictwie Trybunału bezsporne jest, że z uwagi na fundamentalny status zasady równości wynagrodzeń w prawie Unii, „znaczenia i zakresu tej zasady nie można określać na podstawie kryterium formalnego, które samo w sobie zależy od zasad lub praktyk stosowanych w państwach członkowskich. Konieczność zapewnienia jednolitego stosowania traktatu w całej Wspólnocie wymaga, aby [art. 157 TFUE] interpretować niezależnie od tych zasad lub praktyk”(61).
65. Jak wskazano dalej w uwagach na piśmie przedstawionych przez pierwszego pozwanego, ścisłe interpretowanie wiodącego wyroku Trybunału, który sprzeciwia się wyrównaniu w dół z mocą wsteczną(62) i jako rozstrzygającego jedynie o tym, że obniżenie świadczeń z mocą wsteczną w świetle prawa Unii Europejskiej było niedozwolone w sytuacji, kiedy było ono niedozwolone również w świetle prawa państwa członkowskiego, nie ma sensu, z uwagi na brak możliwości takiego zdarzenia w umowie powierniczej. Pozwany słusznie twierdzi, że jeżeli Trybunał miałby zaakceptować ten argument, linia orzecznicza sprzeciwiająca się wyrównaniu w dół w okresie, w którym okienko Barbera jest otwarte, nie wywoływałaby żadnych skutków(63). Zakaz miałby zastosowanie wyłącznie w sytuacji, w której nie byłby potrzebny, ponieważ wyrównaniu w dół z mocą wsteczną i tak sprzeciwiałoby się już prawo państwa członkowskiego.
IV. Wnioski
66. Proponuję zatem, aby udzielić sądowi odsyłającemu następującej odpowiedzi:
Określając datę podjęcia przez fundusz emerytalny środków wywołujących skutki na przyszłość w odniesieniu do okresów wysługi emerytalnej przypadających po wydaniu wyroku z dnia 17 maja 1990 w sprawie Barber (C‑262/88, EU:C:1990:209) w celu egzekwowania zasady równości wynagrodzeń za taką samą pracę dla mężczyzn i kobiet w rozumieniu art. 157 TFUE w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego, co stanowi kwestię podlegającą rozstrzygnięciu przez sąd odsyłający, konieczne jest zwrócenie należnej uwagi na fakt, że na mocy art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE w związku z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej prawo państwa członkowskiego musi zagwarantować, że równe traktowanie w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego będzie stanowić wiążący obowiązek, którego przestrzeganie będzie w pełni egzekwowalne pod względem praktycznym i prawnym, oraz że środki prawne przewidziane w prawie państwa członkowskiego w celu zagwarantowania równości wynagrodzeń w rozumieniu art. 157 TFUE w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego nie uczynią dochodzenia tego prawa praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym. Jednocześnie system środków prawnych zapewniający równe traktowanie w odniesieniu do powszechnego wieku emerytalnego musi być taki sam jak ten, który obowiązuje w wypadku analogicznych praw o charakterze czysto krajowym.
W okresie poprzedzającym podjęcie tych środków, w którym okienko Barbera pozostaje otwarte, ustanowiony na mocy prawa Unii zakaz wyrównania w dół z mocą wsteczną, który sprzeciwia się wprowadzeniu dla kobiet (osób uprzywilejowanych) wieku emerytalnego, który jest taki sam jak ten obowiązujący dla mężczyzn (osób znajdujących się w mniej korzystnej sytuacji), obowiązuje nawet w sytuacji, kiedy zasady programu emerytalnego przyznają prawo, zgodnie z prawem krajowym i w związku ze zmianą dokumentu powierniczego, do obniżenia z mocą wsteczną wartości nabytych uprawnień emerytalnych zarówno kobiet, jak i mężczyzn, za okres od dnia pisemnego zawiadomienia o zamierzonych zmianach w programie do dnia rzeczywistej zmiany dokumentu powierniczego.