OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
GIOVANNIEGO PITRUZZELLI
przedstawiona w dniu 11 czerwca 2019 r.(1)
Sprawy połączone od C‑349/18 do C‑351/18
Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen (NMBS)
przeciwko
Mbutuku Kanyebie (C‑349/18)
Larissie Nijs (C‑350/18)
Jeanowi-Louisowi Anicie Dedroogowi (C‑351/18)
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Vredegerecht te Antwerpen (sąd pokoju w Antwerpii, Belgia)]
Odesłanie prejudycjalne – Transport kolejowy – Prawa i obowiązki pasażerów – Rozporządzenie (WE) nr 1371/2007 – Artykuł 9 ust. 4 – Podróżny nieposiadający biletu na przejazd – Brak uregulowania – Charakter stosunku prawnego – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13/EWG – Artykuły 2, 3 i art. 6 ust. 1 – Zakres zastosowania – Ogólne warunki przewozu – Opłata dodatkowa mająca zastosowanie do podróżnych nieposiadających biletu
1. Czy stosunek prawny wiążący osobę, która decyduje się na przejazd pociągiem bez zakupu biletu oraz na nieuregulowanie swojej sytuacji po przeprowadzeniu kontroli, jest umową według prawa Unii? Niezależnie od powyższego – czy przepisy dotyczące nieuczciwych warunków mogą mieć zastosowanie do tego stosunku prawnego, w związku z czym warunki dotyczące pobierania opłaty dodatkowej przez przedsiębiorstwo przewozowe za brak zakupu biletu mogą zostać uznane przez sędziego za niewiążące dla konsumenta-podróżnego?
2. Tak zasadniczo brzmią pytania zadane w kontekście niniejszej sprawy, zapoczątkowanej odesłaniem prejudycjalnym Vredegerecht te Antwerpen (sądu pokoju w Antwerpii, Belgia) w postępowaniu głównym, w którym belgijskie przedsiębiorstwo transportu kolejowego wymaga, aby pasażerowie, którzy podróżowali bez biletu, wnieśli opłatę zgodnie z ogólnymi warunkami przewozu przewidzianymi na wypadek, gdyby pasażer nieposiadający biletu odmówił pokrycia kosztów biletu wraz z opłatami dodatkowymi przewidzianymi w przypadku braku późniejszego uiszczenia opłaty.
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii
3. Motyw dwunasty dyrektywy 93/13/EWG(2) brzmi następująco:
„[…]
jednakże obowiązujące prawo krajowe pozwala jedynie na częściową harmonizację przepisów; niniejsza dyrektywa dotyczy w szczególności warunków umownych, które nie zostały indywidualnie wynegocjowane; państwa członkowskie w poszanowaniu postanowień Traktatu powinny mieć możliwość zapewnienia konsumentom wyższego poziomu bezpieczeństwa poprzez wprowadzenie przepisów prawa krajowego bardziej rygorystycznych niż przewidziane w niniejszej dyrektywie”.
4. Artykuł 1 dyrektywy 93/13 stanowi:
„1. Celem niniejszej dyrektywy jest zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych warunków umownych w umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem.
2. Warunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze oraz postanowienia lub zasady konwencji międzynarodowych, których stroną są państwa członkowskie lub Wspólnota, zwłaszcza w dziedzinie transportu, nie będą podlegały przepisom niniejszej dyrektywy”.
5. Artykuł 3 tej dyrektywy stanowi:
„1. Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.
2. Warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.
Fakt, że niektóre aspekty warunku lub jeden szczególny warunek były negocjowane indywidualnie, nie wyłącza stosowania niniejszego artykułu do pozostałej części umowy, jeżeli ogólna ocena umowy wskazuje na to, że została ona sporządzona w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej.
Jeśli sprzedawca lub dostawca twierdzi, że standardowe warunki umowne zostały wynegocjowane indywidualnie, ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na nim.
3. Załącznik zawiera przykładowy i niewyczerpujący wykaz warunków, które mogą być uznane za nieuczciwe”.
6. Artykuł 6 ust. 1 stanowi:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
7. Artykuł 8 dyrektywy 93/13 przewiduje:
„W celu zapewnienia wyższego stopnia ochrony konsumenta państwa członkowskie mogą przyjąć lub utrzymać bardziej rygorystyczne przepisy prawne zgodne z traktatem w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą”.
8. Artykuł 4 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007(3) stanowi:
„Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozdziału, zawieranie i sposób realizacji umowy transportu oraz dostarczanie informacji i wystawianie biletów podlegają przepisom tytułu II oraz tytułu III załącznika I”.
9. Artykuł 9 ust. 4 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 stanowi:
„Przedsiębiorstwa kolejowe zapewniają możliwość nabycia w pociągu biletów na dane połączenie, chyba że możliwość taka jest ograniczona albo wyłączona ze względów bezpieczeństwa lub zwalczania nadużyć, z powodu obowiązku wcześniejszej rezerwacji lub z uzasadnionych względów handlowych”.
10. Zgodnie z art. 6 tytułu II załącznika I „Wyciąg z przepisów ujednoliconych o umowie międzynarodowego przewozu osób i bagażu kolejami (CIV)” do rozporządzenia (WE) nr 1371/2007:
„1. Przez zawarcie umowy przewozu przewoźnik zobowiązuje się do przewiezienia podróżnego oraz, odpowiednio, jego bagażu i pojazdów do miejsca przeznaczenia i do wydania bagażu i pojazdów w miejscu przeznaczenia.
2. Umowę przewozu potwierdza się jednym lub kilkoma biletami na przewóz wydawanymi podróżnemu. Jednak brak biletu, nieprawidłowości lub utrata biletu nie powodują nieważności umowy przewozu, która nie naruszając postanowień art. 9, podlega postanowieniom przepisów ujednoliconych.
3. Z zastrzeżeniem dowodu przeciwnego, bilet jest miarodajnym dowodem zawarcia oraz treści umowy przewozu”.
11. Zgodnie z art. 9 tytułu II załącznika I do rozporządzenia (WE) nr 1371/2007:
„1. Podróżny musi być zaopatrzony z chwilą rozpoczęcia podróży w ważny bilet na przejazd i okazać go podczas kontroli biletów. Ogólne warunki przewozu mogą stanowić, że:
a) podróżny, który nie może okazać ważnego biletu, jest obowiązany oprócz opłaty za przejazd uiścić dopłatę;
b) podróżnego, który odmawia natychmiastowego uiszczenia opłaty za przejazd lub dopłaty, można usunąć z pociągu; oraz
c) określać, czy i na jakich zasadach dokonuje się zwrotu opłaty”.
B. Prawo belgijskie
12. Artykuł I.8.39 Wetboek van Economisch Recht (kodeksu prawa gospodarczego)(4) definiuje termin „przedsiębiorstwo” w sposób następujący:
„Przedsiębiorstwo: każda osoba fizyczna lub prawna realizująca w sposób ciągły cel gospodarczy, jak również stowarzyszenia”.
13. Artykuł VI.83 pkt 24 kodeksu prawa gospodarczego stanowi:
„W umowach pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem w każdym wypadku niedozwolone są klauzule i warunki lub połączenia klauzul i warunków, które mają na celu:
[…]
24. ustalenie kwoty odszkodowania i odsetek w przypadku niewykonania lub opóźnienia w wykonaniu obowiązków konsumenta, które w sposób oczywisty przewyższają rzeczywistą szkodę, jaką może ponieść przedsiębiorstwo”.
14. Artykuł VI.84 ust. 1 kodeksu prawa gospodarczego stanowi:
„Wszystkie nieuczciwe warunki są zabronione i nieważne. Umowa nadal wiąże strony, jeżeli może obowiązywać bez klauzul niedozwolonych. Konsument nie może zrzec się praw przyznanych mu w niniejszym rozdziale”.
15. Artykuł 2 ogólnych i szczególnych warunków przewozu Nationale Maastschappij van de Belgische Spoorwegen (narodowego towarzystwa kolei belgijskich, zwanego dalej „NMBS”) (Algemene en bijzondere vervoersvoorwaarden van de Nationale Maatschappij van de Belgische Spoorwegen) zatytułowany „Akceptacja ogólnych i szczególnych warunków przewozu osób obowiązujących podróżnych”, stanowi:
„Korzystając z usług transportowych NMBS, potwierdzają Państwo, że zapoznali się Państwo z niniejszym dokumentem i warunkami szczególnymi (dostępnymi na naszej stronie internetowej snbc.be) i zgadzają się na ich przestrzeganie bez zastrzeżeń. Dokument ten może zostać zmieniony w dowolnym momencie przez NMBS z uzasadnionych powodów, takich jak, dokładniej rzecz ujmując, obowiązki związane z misją służby publicznej, zgodność z decyzjami podejmowanymi przez organa publiczne, ograniczenia operacyjne związane z infrastrukturą, siecią lub zasobami. NMBS będzie Państwa informować o wszelkich zmianach niniejszych Ogólnych Warunków Przewozu za pośrednictwem kanałów NMBS (a dokładniej na stronie internetowej snbc.be), jak również za pośrednictwem Moniteur Belge. Zmiany te będą wykonalne natychmiast po ich opublikowaniu”.
16. Artykuł 4 ust. 3 ogólnych i szczególnych warunków przewozu przewiduje:
„Stwierdzenie nieprawidłowości w przypadku niewywiązania się ze zobowiązań dotyczących posiadania biletu stanowi podstawę do zastosowania środków przewidzianych w załączniku I – Nieprawidłowości i naruszenia – i w żadnym wypadku nie stanowi umowy przewozu. W związku z powyższym nie będzie Państwu przysługiwać prawo do żądania odszkodowania lub zadośćuczynienia w jakiejkolwiek formie”.
17. Artykuł 5.4 ogólnych i szczególnych warunków przewozu, zatytułowany „Zakup biletu według taryfy obowiązującej przy zakupie na pokładzie”, stanowi:
„1. Z wyjątkiem przypadków, o których mowa w pkt 1 załącznika I – Nieprawidłowości i naruszenia – gdy stwierdzenie nieprawidłowości nastąpi natychmiast, kontroler proponuje zakup biletu z asortymentu produktów sprzedawanych w pociągu według taryfy pokładowej w następujących przypadkach:
a) z jakiegokolwiek powodu nie są w stanie Państwo przedstawić kontrolerowi biletu;
[…]
3. Na »taryfę pokładową« składa się cena biletu za przejazd podwyższona o opłatę dodatkową, której wysokość określają szczególne warunku przewozu. Stanowi ona część ceny biletu za przejazd”.
18. Punkt 2.1.2 załącznika I do szczególnych warunków przewozu zatytułowany „Stwierdzenie nieprawidłowości średniej” stanowi:
„»Stwierdzenie nieprawidłowości średniej« ma miejsce, jeśli podróżny znajdzie się w jednej z hipotetycznych sytuacji, o których mowa w art. 5.4 ogólnych warunków przewozu, i odmówi zakupu biletu na przejazd według taryfy pokładowej”.
19. Punkt 4 załącznika I do szczególnych warunków przewozu następująco określa wysokość opłaty dodatkowej w przypadku niewywiązania się z obowiązku posiadania biletu na przejazd:
„Kwota ryczałtowa (zawiera 6% podatku VAT)
– Stwierdzenie nieprawidłowości dotyczącej biletu na przejazd.
Płatność dokonana w ciągu 14 dni kalendarzowych (łącznie z dniem, w którym miało miejsce zdarzenie): 75,00 EUR.
W przypadku braku płatności w ciągu 14 dni kalendarzowych (łącznie z dniem, w którym miało miejsce zdarzenie): 225,00 EUR”.
II. Okoliczności faktyczne sprawy, postępowanie główne i pytania prejudycjalne
20. Niniejsze postępowanie ma swój początek w trzech sprawach zawisłych przed Vredegerecht te Antwerpen (sądem pokoju w Antwerpii, Belgia), w odniesieniu do których Trybunałowi zostały przedłożone identyczne pytania prejudycjalne.
21. W 2015 r. Nationale Maatschappij van de Belgische Spoorwegen (narodowe towarzystwo kolei belgijskich) czterokrotnie stwierdziło, że M. Kanyeba naruszył warunki transportu, podróżując pociągiem bez opłacenia ceny biletu. W żadnym z tych czterech przypadków M. Kanyeba nie skorzystał z możliwości zaoferowanej mu przez NMBS, aby „uregulować ten stan” poprzez zakup biletu w pociągu z dopłatą w wysokości 7,50 EUR lub, alternatywnie, poprzez uiszczenie dopłaty w wysokości 75 EUR w ciągu 14 dni po stwierdzeniu naruszenia lub zapłatę kwoty 225 EUR po upływie czternastu dniu od stwierdzenia naruszenia.
22. W latach 2013 i 2015 to samo naruszenie stwierdzono pięciokrotnie w odniesieniu do L. Nijs, a w latach 2014 i 2015 jedenastokrotnie w odniesieniu do J.L.A. Dedrooga.
23. Każdorazowo NMBS proponowało osobie zainteresowanej możliwość uregulowania stanu rzeczy w sposób, o którym mowa w punkcie 21. Niemniej jednak żadna z powyższych osób nie skorzystała z tej możliwości.
24. W związku z tym NMBS wniosło skargę o zasądzenie od M. Kanyeby zapłaty kwoty 880,20 EUR, od L. Nijs zapłaty kwoty 1103,90 EUR i od J.L.A. Dedrooga 2394,00 EUR. Strona skarżąca podnosi w postępowaniu głównym, że charakter stosunków między nią a trzema stronami ma charakter administracyjny, a nie umowny, ponieważ nie nabyły one biletu na przejazd.
25. Sąd odsyłający uważa, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału jest on zobowiązany do zbadania z urzędu zasadności zastosowania przepisów dotyczących nieuczciwych warunków w każdym przypadku, gdy usługa jest świadczona na rzecz konsumenta, tak jak w niniejszej sprawie. W tym względzie pojawiają się pytania: po pierwsze, co do charakteru stosunku prawnego między NMBS a konsumentami, a po drugie, czy umowę można uznać za zawartą pomimo faktu, że konsumenci podróżowali, nie zakupiwszy biletu.
26. Dokładniej rzecz ujmując, sąd odsyłający zauważa, że podstawa prawna ogólnych warunków przewozu NMBS jest niejasna. Pierwsza hipoteza zakłada, że ogólne warunki określające prawa i obowiązki stron są klauzulami czysto umownymi. Według drugiej hipotezy stanowią one przepisy prawa administracyjnego.
27. Ponadto sąd odsyłający informuje o doktrynalnej debacie w Belgii na temat charakteru stosunków prawnych między NMBS i podróżnymi. Niektórzy uważają, że stosunek ten ma charakter umowny – nawet jeśli pasażer nie zakupi biletu – ponieważ samo wejście do strefy, w której wymagany jest ważny bilet, miałoby oznaczać zawarcie umowy przewozu ze względu na przystąpienie. Z drugiej strony są tacy, którzy twierdzą, że stosunek ten miałby charakter umowny tylko wtedy, gdyby podróżny zakupił bilet, w przeciwnym razie musiałby on zostać uznany za stosunek oparty na uregulowaniach prawnych.
28. Wreszcie, sąd odsyłający przypomniał, że Grondwettelijk (trybunał konstytucyjny, Belgia) i Hof van cassatie (sąd kasacyjny, Belgia) stwierdziły, że „teoria nieuczciwych warunków” w prawie belgijskim ma zastosowanie również do stosunków prawnych opartych na uregulowaniach prawnych.
29. W takich okolicznościach Vredegerecht te Antwerpen (sąd pokoju w Antwerpii, Belgia) zawiesił postępowanie i zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 9 pkt 4 [rozporządzenia (WE) nr 1371/2007] Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. dotyczącego praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym w związku z art. 2 lit. a) i art. 3 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że między pasażerem a przewoźnikiem kolejowym w każdym wypadku powstaje stosunek prawny o charakterze umownym, nawet jeśli pasażer korzysta z usług świadczonych przez przewoźnika bez zakupu biletu?
2) W razie udzielenia na powyższe pytanie odpowiedzi przeczącej, czy ochrona przed nieuczciwymi warunkami umownymi rozciąga się również na podróżnego, który korzysta z transportu publicznego bez zakupienia biletu i w związku z tym zachowaniem jest on zobowiązany do uiszczenia dopłaty przewyższającej cenę biletu na podstawie ogólnych warunków przewoźnika, które są uważane za powszechnie obowiązujące na podstawie swojego regulacyjnego [opartego na uregulowaniach] charakteru lub też z uwagi na ich opublikowanie w dzienniku urzędowym państwa?
3) Czy art. 6 dyrektywy 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, który przewiduje, iż »państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków«, sprzeciwia się w każdym przypadku ograniczeniu warunku uznanego za nieuczciwy, jak również zastosowaniu w jego miejsce przepisów ogólnych?
4) W razie udzielenia na powyższe pytanie odpowiedzi przeczącej, w jakich okolicznościach sąd odsyłający może ograniczyć warunek umowny uznany za nieuczciwy oraz zastosować w jego miejsce przepisy ogólne?
5) W razie niemożliwości udzielenia na powyższe pytania odpowiedzi in abstracto, nasuwa się pytanie: Czy w przypadku gdy państwowy przewoźnik kolejowy sankcjonuje cywilnie osobę podróżującą bez ważnego biletu przez zobowiązanie jej do uiszczenia dopłaty równej albo przewyższającej cenę za przejazd, a sąd uzna poddaną kontroli dopłatę za nieuczciwą w rozumieniu art. 2 lit. a) w związku z art. 3 dyrektywy 93/13, to czy art. 6 dyrektywy 93/13 sprzeciwia się stwierdzeniu przez sąd tego warunku za nieważny i zastosowaniu ogólnych przepisów regulujących zasady odpowiedzialności w celu naprawienia szkody poniesionej przez państwowego przewoźnika kolejowego?”.
III. Ocena prawna
30. Zgodnie z wnioskiem Trybunału niniejsza opinia skupi się na analizie drugiego pytania prejudycjalnego, które jednak rozpatruję łącznie z pierwszym pytaniem, wziąwszy pod uwagę ścisły związek między nimi. Pytania prejudycjalne od trzeciego do piątego będą rozpatrywane wspólnie i w odniesieniu do nich ograniczę się do krótkich uwag na temat utrwalonego orzecznictwa Trybunału.
1. W przedmiocie pytania pierwszego i drugiego
a) Uwagi wstępne
31. W pierwszym i drugim pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający zwrócił się do Trybunału zasadniczo z pytaniem, czy z rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 dotyczącego praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym oraz z dyrektywy 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków można wywnioskować, że zawsze istnieje stosunek umowny między przedsiębiorstwem przewozowym a podróżnym, nawet w sytuacji, gdy ten ostatni korzysta z usług przewoźnika bez zakupu biletu. W przypadku odpowiedzi przeczącej, czy przepisy dotyczące nieuczciwych warunków zawarte w dyrektywie 93/13 mogą znaleźć jednak zastosowanie w takim przypadku, tak aby jakikolwiek ewentualny warunek wymagający uiszczenia opłaty dodatkowej przez podróżnego nieposiadającego ważnego biletu mógł zostać uznany przez sąd za nieuczciwy i w związku z tym niewiążący dla konsumenta?
32. Aby rozpocząć rozważania, należy tytułem wstępu zaznaczyć dwie kwestie.
33. Po pierwsze, rozporządzenie (WE) nr 1371/2007 i dyrektywa 93/13 nie wskazują w żaden sposób na charakter prawny stosunku między konsumentem wsiadającym do pociągu a przedsiębiorstwem przewozowym.
34. Artykuł 4 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 stanowi: „Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozdziału, zawieranie i sposób realizacji umowy transportu oraz dostarczanie informacji i wystawianie biletów podlegają przepisom tytułu II oraz tytułu III załącznika I”.
35. Artykuł 6 tytułu II załącznika I do rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 stanowi jedynie w ust. 2: „Umowę przewozu potwierdza się jednym lub kilkoma biletami na przewóz wydawanymi podróżnemu. Jednak brak biletu, nieprawidłowości lub utrata biletu nie powodują nieważności umowy przewozu, która nie narusza[…] postanowień art. 9 […]”.
36. Artykuł 9 tytułu II załącznika I do rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 stanowi: „1. Podróżny musi być zaopatrzony z chwilą rozpoczęcia podróży w ważny bilet na przejazd i okazać go podczas kontroli biletów. Ogólne warunki przewozu mogą stanowić, że: a) podróżny, który nie może okazać ważnego biletu, jest obowiązany oprócz opłaty za przejazd uiścić dopłatę; b) podróżnego, który odmawia natychmiastowego uiszczenia opłaty za przejazd lub dopłaty, można usunąć z pociągu […]”.
37. Przepisy te, jak już wyraźnie stwierdził Trybunał, zakładają zatem jedynie istnienie umowy o przewóz zawartej z wyprzedzeniem(5).
38. Dyrektywa 93/13 nie zawiera żadnego odniesienia do pojęcia umowy ani do czasu jej zawarcia, a jedynie zakłada istnienie porozumienia umownego na potrzeby zastosowania przepisów regulujących nieuczciwe warunki umów(6).
39. W związku z powyższym żaden z przepisów prawa Unii przywołanych przez sąd odsyłający nie określa, kiedy stosunek prawny można uznać za umowę przewozu, ani nie określa momentu, w którym umowę przewozu można uznać za zawartą.
40. W związku z tym interpretacja charakteru stosunków prawnych powstałych w opisanych powyżej sytuacjach leży w gestii państw członkowskich(7).
41. W związku z powyższym prawo Unii nie stoi na przeszkodzie istnieniu przepisów krajowych przewidujących, że osoba podróżująca pociągiem bez ważnego biletu na przejazd, która nie ureguluje swojej sytuacji po przeprowadzeniu kontroli, nie jest związana umową z przedsiębiorstwem kolejowym(8).
42. W związku z tym uważam, że art. 9 ust. 4 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007, art. 2 lit. a) i art. 3 dyrektywy 93/13 nie można interpretować w ten sposób, że zawsze istnieje stosunek umowny między przedsiębiorstwem przewozowym a podróżnym.
43. Do sądu odsyłającego będzie zatem należała ocena, czy w świetle prawa krajowego istnieje stosunek umowny.
44. Drugą kwestią jest to, że opisane zachowanie ma negatywną konotację społeczną i w różnych systemach prawnych może być prawnie zakwalifikowane jako zwykłe naruszenie umowy, jako przestępstwo administracyjne lub nawet przestępstwo karne(9) ze względu na interesy różnych podmiotów, w tym interes publiczny, dotyczące przewozu pasażerów.
45. Z akt sprawy wynika, że w rzeczywistości mamy do czynienia z sytuacją, w której pasażer wsiada do pociągu, świadomie nie zakupiwszy biletu i bez zamiaru wywiązania się z obowiązku zapłaty ceny usługi, z której korzysta, pomimo różnych możliwości, jakie oferuje mu usługodawca w trakcie lub po zakończeniu korzystania z samej usługi.
b) Stosowanie zasad dotyczących nieuczciwych warunków w przypadku podróżnego nieposiadającego biletu
46. W świetle powyższego, co do istoty drugiego pytania prejudycjalnego, sąd odsyłający zwrócił się zasadniczo do Trybunału z pytaniem, czy przepisy dotyczące nieuczciwych warunków zawarte w dyrektywie 93/13 mogą mieć zastosowanie również do przypadków, w których podróżny wsiada do pociągu bez biletu i po wielokrotnej odmowie uregulowania swojej sytuacji na podstawie ogólnych warunków przewozu przedsiębiorstwa kolejowego zostaje on wezwany przez to przedsiębiorstwo kolejowe na drodze sądowej do zapłaty za bilet oprócz opłaty dodatkowej.
47. Podstawą prawną wezwania do uiszczenia opłaty dodatkowej w przypadku nieposiadania ważnego biletu na przejazd (a następnie nieuregulowania sytuacji w odpowiedzi na wielokrotne wezwania uwzględniające stopniowe narastanie kwoty dopłaty) są ogólne warunki przewozu przedsiębiorstwa kolejowego.
48. Sąd odsyłający uważa, że te ogólne warunki mają zastosowanie do wszystkich podróżnych ze względu na ich charakter oparty na uregulowaniach lub ich ogłoszenie w urzędowej publikacji.
49. Zasadniczo nie można natomiast wykluczyć, że jest to stosunek o charakterze umownym(10).
50. Jak stwierdzono powyżej, do sądu odsyłającego należy sprawdzenie na podstawie prawa krajowego, czy stosunek między przewoźnikiem a konsumentem nieposiadającym biletu ma charakter umowny, czy nie.
51. Zakładając, że przy braku konkretnych odniesień do momentu powstania umowy we wspomnianych powyżej źródłach prawa Unii to do sądu odsyłającego należy zakwalifikowanie opisanej sytuacji prawnej na podstawie prawa krajowego, należy również stwierdzić – jak zauważyła również Komisja w uwagach pisemnych zawartych w aktach sprawy(11) – że wspólnym elementem systemów prawnych państw członkowskich, dla celów zakwalifikowania stosunku prawnego jako umownego, jest istnienie wzajemnego oświadczenia woli.
52. W przypadku takim jak opisany powyżej można by wątpić, czy istnieje wzajemne oświadczenie woli. W rzeczy samej podróżny nie tylko decyduje się nie kupować biletu z oferty skierowanej do ogółu społeczeństwa, ale również nie wyraża woli zakupu biletu przy kolejnej propozycji zawarcia umowy na pokładzie pociągu.
53. Mogą zatem narodzić się wątpliwości, czy w przypadku zachowania niezgodnego z prawem, takiego jak opisane powyżej, mogła mieć miejsce właściwa wymiana wzajemnych oświadczeń woli, która mogłaby stanowić umowę. Podróżny w rzeczywistości nie wyraża zgody na zasadniczy element umowy, a mianowicie na cenę usługi i na uiszczenie tej opłaty.
54. Jeżeli stosunek między przedsiębiorstwem przewozowym a konsumentem, który odmówił uiszczenia opłaty za bilet, uznaje się za mający charakter umowny, zastosowanie powinny mieć, co do zasady, przepisy dotyczące nieuczciwych warunków. Niemniej jednak, zgodnie z treścią art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 warunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy wykonawcze nie podlegają przepisom tej dyrektywy.
55. Jeżeli ogólne warunki przewozu w przepisach krajowych poszczególnych krajów są kwalifikowane jako oparte na uregulowaniach, wówczas zastosowanie powinien mieć wyżej wymieniony art. 1 ust. 2, z wynikającym z niego wyłączeniem przepisów dotyczących nieuczciwych warunków.
56. Z drugiej strony, gdyby ogólne warunki przewozu zawierające klauzulę zobowiązującą do uiszczenia opłaty dodatkowej w przypadku niedokonania zakupu biletu miały zostać uznane za warunki umowne, to ponieważ art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 nie miałby zastosowania, sam warunek umowy mógłby podlegać ocenie w świetle przepisów dotyczących nieuczciwych warunków.
57. Jednakże w tym konkretnym przypadku prawa belgijskiego Komisja w swoich uwagach na piśmie zauważa, że Królestwo Belgii nie dokonało transpozycji art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 do swojego wewnętrznego porządku prawnego, korzystając z możliwości przewidzianej w art. 8 tej dyrektywy(12).
58. Jeśli taka sytuacja ma faktycznie miejsce w obowiązujących przepisach belgijskich i gdyby przepis art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 nie został uznany za mający zastosowanie bezpośrednio w systemach prawnych państw członkowskich, sąd musiałby w poszczególnych przypadkach ocenić, czy warunek jest nieuczciwy, czy też nie.
59. W przeciwnym przypadku, jeśli zgodnie z prawem krajowym danego kraju stosunek między przedsiębiorstwem przewozowym a konsumentem, który odmówił zapłaty za bilet, nie ma charakteru umownego, sytuacja ta wykracza poza zakres stosowania prawa Unii.
60. Faktycznie art. 1 ust. 1 dyrektywy 93/13 wyraźnie ogranicza jej zakres stosowania do umów zawartych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem.
61. Jednakże sąd odsyłający w postanowieniu o skierowaniu sprawy do Trybunału, w tej kwestii nieszczególnie jasnym, zauważa, że w prawie belgijskim orzecznictwo trybunału konstytucyjnego i sądu kasacyjnego rozszerzyło „teorię nieuczciwych warunków” również na „stosunek prawny oparty na uregulowaniach”(13).
62. O ile zgodnie z prawem belgijskim ochrona przed nieuczciwymi warunkami jest rozszerzona na wszystkie stosunki między konsumentem a przedsiębiorcą, nawet jeśli mają one charakter oparty na uregulowaniach – czego weryfikacja leży po stronie sądu odsyłającego – to klauzulę nakładającą obowiązek uiszczenia opłaty dodatkowej na konsumenta, który odmawia zapłacenia za bilet, należy oceniać w świetle przepisów regulujących nieuczciwe warunki.
63. Niezależnie od wspomnianej wyżej subiektywnej oceny sytuacji odnoszącej się do negatywnej konotacji społecznej zachowań konsumenta należy pamiętać, że mamy tu do czynienia z dość szczególną sytuacją, w której interesy prywatne przecinają się z interesami publicznymi, co ma miejsce w przypadku świadczenia usług przewozu osób. Należy wspomnieć o uciążliwym charakterze opłaty dodatkowej w przypadku powtarzającej się odmowy zapłacenia za bilet, która jednocześnie pełni funkcję zniechęcającą do tego bezprawnego zachowania i chroniącą przedsiębiorcę przed ponoszeniem kosztów administracyjnych związanych z próbą odzyskania należnych kwot, jak również o zachowaniu osoby, która świadomie odmawia zapłaty za usługę, z której korzysta, z naruszeniem obowiązku uprzedniego uzyskania odpowiedniego biletu, a następnie odmawia uregulowania tej sytuacji poprzez uiszczenie opłaty na pokładzie pociągu.
64. W odniesieniu do sposobu, w jaki sąd odsyłający mógłby w praktyce ocenić nieuczciwość warunku, sąd powinien należycie uwzględnić powyższy kontekst w celu sprawdzenia, czy dany warunek nie powoduje istotnego braku równowagi w prawach i obowiązkach stron, zgodnie z wymogami art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13.
65. W tym zakresie uzasadnione wydają się wątpliwości dotyczące istnienia znaczącego braku równowagi praw i obowiązków, wymaganego dla celów ustalenia nieuczciwości warunków, jeśli poszczególne warunki, mimo że zapewniają pewne korzyści przedsiębiorcy, są podyktowane uzasadnionymi potrzebami związanymi z organizacją i zarządzaniem przedsiębiorstwem, a bez nich przedsiębiorstwo nie mogłoby prowadzić swojej działalności w sposób skuteczny i opłacalny.
2. W przedmiocie pytań trzeciego, czwartego i piątego
66. W ramach trzeciego, czwartego i piątego pytania prejudycjalnego sąd odsyłający zwraca się zasadniczo o ustalenie, w jakim zakresie sąd odsyłający jest zobowiązany do stwierdzenia nieważności warunku, który uważa za nieuczciwy, oraz czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że zakazuje on sądowi odsyłającemu złagodzenia warunku, który przewiduje opłaty dodatkowe dla podróżnych nieposiadających biletu za przejazd, uznanego za nieuczciwy oraz zakazuje sądowi zastąpienia tego warunku zwykłymi przepisami dotyczącymi obowiązku naprawienia szkody wobec przedsiębiorstwa.
67. Jak stwierdziłem na wstępie, uważam, że należy zająć się tymi sprawami łącznie, i ograniczę się do odniesienia do odpowiedniego orzecznictwa Trybunału w tej sprawie.
68. Uważam, że na wstępie należy zająć się kwestią dopuszczalności tych pytań.
69. W postanowieniu odsyłającym nie wskazano bowiem ani powodów, które skłoniłyby sąd odsyłający do zakwestionowania tych aspektów, ani krajowych ram prawnych, których dotyczą te pytania.
70. Wymogi dotyczące treści wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zawarte są w art. 94 regulaminu postępowania przed Trybunałem, którego znajomość i ścisłe przestrzeganie są obowiązkiem sądu odsyłającego w ramach współpracy między sądami, o której mowa w art. 267 TFUE(14).
71. O ile nie ma wątpliwości, że pytania trzecie, czwarte i piąte dotyczą interpretacji art. 6 dyrektywy 93/13, to z postanowienia odsyłającego nie wynika jasno, które przepisy dotyczą oceny nieuczciwości warunków; nie określono też, które przepisy prawa powszechnego sąd odsyłający zamierza zastosować zamiast warunku uznanego za nieuczciwy.
72. Niemniej jednak wystarczy odwołać się do orzecznictwa Trybunału w przedmiocie interpretacji art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, zgodnie z którym treść tego artykułu stoi na przeszkodzie przepisom krajowym zezwalającym sądowi odsyłającemu po ustaleniu, że warunek zawarty w umowie między konsumentem a przedsiębiorcą jest nieuczciwy, na uzupełnienie tej umowy poprzez przeformułowanie treści danej klauzuli(15).
73. Jak wyjaśniono w powyższym orzecznictwie, taka interwencja sądu mogłaby zagrozić długoterminowemu celowi dyrektywy, jakim jest zniechęcenie przedsiębiorców do stosowania nieuczciwych postanowień umownych(16).
74. Treść art. 6 ust. 1 jasno określa również, że warunek uznany za nieuczciwy musi zostać usunięty z umowy, aby w żaden sposób nie wiązać konsumenta. Oczywiste wydaje się zatem, że interwencja sądu mająca na celu złagodzenie lub moderowanie skutków takiego nieuczciwego warunku umownego jest wyraźnie sprzeczna z dosłownym brzmieniem przedmiotowych przepisów, nie wspominając o jego aspekcie teleologicznym.
75. Natomiast jeśli chodzi o możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku przez sąd odsyłający, należy pamiętać, że jedyny wyjątek w tym zakresie opiera się na orzecznictwie Trybunału w sprawie Kásler(17), zgodnie z którym interwencja sądu jest uznana za zgodną z prawem tylko wtedy, gdy spełnione są dwa warunki: po pierwsze, okoliczność, że niestosowanie warunku uznanego za nieuczciwy pociąga za sobą, zgodnie z prawem krajowym, unieważnienie całej umowy, a po drugie, okoliczność, że unieważnienie takiej umowy naraża konsumenta na szczególnie szkodliwe(18) i niekorzystne konsekwencje.
76. Ponadto oprócz wyżej wymienionych warunków w orzecznictwie wyjaśniono również, że umowa może zostać uzupełniona jedynie warunkami o charakterze uzupełniającym lub poprzez zastąpienie nieuczciwego warunku warunkiem odtwarzającym przepis prawny, bez możliwości interpretacji ani użycia kreatywności sądu.
77. W niniejszej sprawie, która jest dość specyficzna ze względu na wspomniane wielokrotne bezprawne zachowania konsumenta, oczywiste jest, że sąd odsyłający kieruje do Trybunału pytania trzecie, czwarte i piąte z uwagi na ramy prawne, w których, z jednej strony, interpretacja przepisów krajowych na najwyższym szczeblu orzecznictwa wydaje się rozszerzać zakres stosowania przepisów dotyczących nieuczciwych warunków umownych również na sprawy pozaumowne, a z drugiej strony, orzecznictwo Trybunału nie pozwala na dostosowanie tego pojęcia w sposób bardziej korzystny dla konsumenta.
78. Inaczej rzecz ujmując, sąd odsyłający, świadom bezprawności zachowania konsumenta, podejrzewa jednak, że nadmiernie wysoka opłata dodatkowa za brak biletu wynikająca z warunków ogólnych jest zbyt uciążliwa.
79. Bez uszczerbku dla powyższych rozważań, według których sąd odsyłający ma obowiązek dokonania oceny danej sprawy na podstawie obowiązującego prawa krajowego, w świetle przytoczonej powyżej wykładni prawa Unii uważam, że Trybunał mógłby rozważyć możliwość ograniczonego i nieznacznego rozszerzenia uprawnień sądu w zakresie interweniowania w odniesieniu do takich warunków poprzez zmianę kontekstu ustawodawstwa krajowego, w którym przepisy dotyczące nieuczciwych warunków mogą, teoretycznie, mieć zastosowanie również do przypadków takich jak opisane powyżej.
IV. Wnioski
80. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał udzielił odpowiedzi na pytanie prejudycjalne złożone do Trybunału przez Vredegerecht te Antwerpen (sąd pokoju, Antwerpia, Belgia) wyłącznie w odniesieniu do drugiego pytania w następujący sposób:
Dyrektywa 93/13/EWG nie reguluje warunków zawierania umów, a zawarte w niej zapisy dotyczące nieuczciwych warunków mają zasadniczo zastosowanie wyłącznie do stosunków prawnych o charakterze umownym, które podlegają weryfikacji przez sąd odsyłający na podstawie prawa krajowego. W przypadku podróżnego, który korzysta z usługi przewozu, nie zakupiwszy biletu, i który w wyniku tego zachowania jest zobowiązany do uiszczenia opłaty dodatkowej oprócz ceny biletu, sąd odsyłający powinien na podstawie prawa krajowego ocenić, czy ten stosunek prawny ma charakter umowny, czy pozaumowny, oraz stwierdzić, czy przepisy dotyczące nieuczciwych warunków mogą mieć zastosowanie do wszelkich stosunków między przedsiębiorcą a konsumentem, w tym stosunków o charakterze pozaumownym. Ponadto ocena nieuczciwego charakteru warunku nakładającego obowiązek uiszczenia opłaty dodatkowej oprócz ceny biletu w przypadku niedokonania uprzedniego zakupu i późniejszego zaniechania uregulowania sytuacji, zgodnie z ogólnymi warunkami przewozu, powinna opierać się zgodnie z art. 3 dyrektywy 93/13 na ustaleniu, czy ma miejsce znaczący brak równowagi w sytuacji stron, również z uwzględnieniem tego, że w takim przypadku splatają się interesy o charakterze prywatnym i publicznym, oraz z uwzględnieniem wszystkich okoliczności sprawy, a w szczególności bezprawności zachowania konsumenta.