WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)
z dnia 24 listopada 2016 r.(*)
Odesłanie prejudycjalne – Równość traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy – Dyrektywa 2000/78/WE – Artykuł 2 – Zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną i wiek – Krajowy system emerytalno-rentowy – Wypłata renty rodzinnej partnerowi cywilnemu – Warunek – Zawarcie związku partnerskiego przed ukończeniem 60. roku życia przez ubezpieczonego w tym systemie – Związek cywilny – Niemożność w danym państwie członkowskim przed 2010 r. – Ustalony trwały stosunek – Artykuł 6 ust. 2 – Uzasadnienie odmiennego traktowania ze względu na wiek
W sprawie C‑443/15
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Labour Court (sąd pracy, Irlandia) postanowieniem z dnia 11 sierpnia 2015 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 13 sierpnia 2015 r., w postępowaniu:
David L. Parris
przeciwko
Trinity College Dublin,
Higher Education Authority,
Department of Public Expenditure and Reform,
Department of Education and Skills,
TRYBUNAŁ (pierwsza izba),
w składzie: R. Silva de Lapuerta (sprawozdawca), prezes izby, E. Regan, J.C. Bonichot, A. Arabadjiev i S. Rodin, sędziowie,
rzecznik generalny: J. Kokott,
sekretarz: L. Hewlett, główny administrator,
uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 28 kwietnia 2016 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu D. Parrisa przez M. Bolger, SC, E. Barry’ego, BL, oraz J. Tomkina, solicitor,
– w imieniu Trinity College Dublin przez T. Mallona, barrister, upoważnionego przez K. Langforda, solicitor,
– w imieniu Higher Education Authority, Department of Public Expenditure and Reform i Department of Education and Skills przez G. Hodge, E. Creedon oraz A. Joyce’a, działających w charakterze pełnomocników, wspieranych przez A. Kerra, barrister,
– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez S. Simmons, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez J. Coppela, QC,
– w imieniu Komisji Europejskiej przez A. Lewisa oraz D. Martina, działających w charakterze pełnomocników,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 30 czerwca 2016 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 2 i art. 6 ust. 2 dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.U. 2000, L 303, s. 16).
2 Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu pomiędzy Davidem L. Parrisem a Trinity College Dublin, Higher Education Authority (urzędem do spraw szkolnictwa wyższego, Irlandia), Department of Public Expenditure and Reform (departamentem wydatków publicznych i reform, Irlandia) i Department of Education and Skills (departamentem edukacji i umiejętności, Irlandia) w przedmiocie odmowy przyznania przez Trinity College Dublin partnerowi D. Parrisa w chwili śmierci tego ostatniego prawa do renty rodzinnej przewidzianej w zakładowym programie emerytalnym, którego D. Parris był członkiem.
Ramy prawne
Prawo Unii
3 Motyw 22 dyrektywy 2000/78 przewiduje:
„Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń”.
4 Artykuł 1 tej dyrektywy stanowi:
„Celem niniejszej dyrektywy jest wyznaczenie ogólnych ram dla walki z dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia i pracy w celu realizacji w państwach członkowskich zasady równego traktowania”.
5 Zgodnie z art. 2 wspomnianej dyrektywy:
„1. Do celów niniejszej dyrektywy »zasada równego traktowania« oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1.
2. Do celów ust. 1:
a) dyskryminacja bezpośrednia występuje w przypadku, gdy osobę traktuje się mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1;
b) dyskryminacja pośrednia występuje w przypadku, gdy przepis, kryterium lub pozornie neutralna praktyka może doprowadzić do szczególnej niekorzystnej sytuacji dla osób danej religii lub przekonań, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej, w stosunku do innych osób, chyba że:
i) taki przepis, kryterium lub praktyka jest obiektywnie uzasadniona zgodnym z prawem celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne […]
[…]”.
6 Artykuł 3 tejże dyrektywy ma następujące brzmienie:
„1. W granicach kompetencji Wspólnoty niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu do:
[…]
c) warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania;
[…]
3. Niniejszej dyrektywy nie stosuje się do wszelkiego rodzaju płatności dokonanych z systemów publicznych lub podobnych, włączając w to systemy zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej.
[…]”.
7 Pod nagłówkiem „Uzasadnienie odmiennego traktowania ze względu na wiek” art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 przewiduje:
„Niezależnie od przepisów art. 2 ust. 2 państwa członkowskie mogą uznać, że nie stanowi dyskryminacji ze względu na wiek ustalanie dla systemów zabezpieczenia społecznego pracowników wieku przyznania [przystąpienia do systemu] lub nabycia praw do świadczeń emerytalnych lub inwalidzkich, włącznie z wyznaczaniem w ramach tych systemów różnych granic wieku dla pracowników lub grup bądź kategorii pracowników i wykorzystania w ramach tych systemów kryteriów wieku do obliczania wysokości świadczeń, pod warunkiem że nie stanowi to dyskryminacji ze względu na płeć”.
8 Zgodnie z art. 18 akapit pierwszy dyrektywy 2000/78 państwa członkowskie co do zasady powinny były przyjąć przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do jej wykonania najpóźniej do dnia 2 grudnia 2003 r. lub też mogły powierzyć wprowadzenie tej dyrektywy w życie w zakresie przepisów dotyczących zbiorowych układów pracy partnerom społecznym, upewniając się, że układy te zostały wprowadzone w życie do tej samej daty.
Prawo irlandzkie
9 Pensions Act 1990 (ustawa o emeryturach, zwana dalej „ustawą z 1990 r.”) została zmieniona przez art. 22 Social Welfare (Miscellaneous Provisions) Act 2004 (Number 9 of 2004) [ustawy o świadczeniach społecznych (przepisy różne) z 2004 r. (nr 9 z 2004 r.)], która wprowadziła nowy tytuł VII do ustawy z 1990 r. w celu wdrożenia w prawie krajowym przepisów dyrektywy 2000/78 w odniesieniu do zasady równego traktowania w ramach zakładowych programów emerytalnych.
10 Artykuł 66 ustawy z 1990 r. przewiduje ogólny zakaz mniej przychylnego traktowania w odniesieniu do zakładowych programów emerytalnych ze względu w szczególności na wiek i orientację seksualną. W odróżnieniu od dyrektywy 2000/78 ustawa ta zakazuje także wszelkiej dyskryminacji ze względu na stan cywilny.
11 Artykuł 72 ustawy z 1990 r., który ma na celu transponowanie art. 6 dyrektywy 2000/78, przewiduje następujące odstępstwa i wyjątki od ogólnego zakazu dyskryminacji w ramach zawodowych programów emerytalnych:
„(1) Nie stanowi naruszenia zasady równego traktowania ze względu na wiek w dziedzinie emerytur, gdy system:
a) ustala wiek lub staż pracy kwalifikujący do uzyskania świadczenia, lub oba te czynniki w połączeniu jako warunek lub kryterium przyjęcia do systemu,
b) ustala różne granice wieku lub stażu pracy kwalifikującego do uzyskania świadczenia, lub oba te czynniki w połączeniu jako warunki lub kryteria przyjęcia do systemu dla pracowników lub grup bądź kategorii pracowników,
c) ustala wiek lub staż pracy kwalifikujący do uzyskania świadczenia, lub oba te czynniki w połączeniu jako warunek lub kryterium uprawnień do uzyskiwania świadczeń w ramach systemu,
d) ustala różne granice wieku lub stażu pracy kwalifikującego do uzyskania świadczenia, lub oba te czynniki w połączeniu jako warunki lub kryteria uprawnień do uzyskiwania świadczeń w ramach systemu dla pracowników lub grup bądź kategorii pracowników,
e) (i) ustala wiek lub staż pracy kwalifikujący do uzyskania świadczenia, lub oba te czynniki w połączeniu jako warunek lub kryterium w odniesieniu do uzyskania uprawnień w ramach systemu o zdefiniowanych świadczeniach lub w odniesieniu do wysokości składek na system o zdefiniowanych składkach, lub
(ii) ustala różne granice wieku lub stażu pracy kwalifikującego do uzyskania świadczenia, lub oba te czynniki w połączeniu jako warunki lub kryteria w odniesieniu do uzyskania uprawnień w ramach systemu o zdefiniowanych świadczeniach lub w odniesieniu do wysokości składek na system o zdefiniowanych składkach dla pracowników lub grup bądź kategorii pracowników,
jeśli w kontekście odnośnego zatrudnienia ustalenie to jest odpowiednie i konieczne w świetle uzasadnionego celu pracodawcy, w szczególności uzasadnionego celu polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego,
f) stosuje kryteria wieku w wyliczeniach aktuarialnych,
pod warunkiem że nie skutkuje to naruszeniem zasady równego traktowania w dziedzinie emerytur ze względu na płeć.
(2) Nie stanowi naruszenia zasady równego traktowania w dziedzinie emerytur ze względu na stan cywilny lub rodzinny zapewnienie bardziej korzystnych świadczeń z zakładowego programu emerytalnego, jeśli te bardziej korzystne świadczenia przysługują każdej osobie, której na podstawie zasad programu świadczenie podlega wypłacie w chwili śmierci członka, pod warunkiem że nie skutkuje to naruszeniem wspomnianej zasady równego traktowania ze względu na płeć.
(3) Nie stanowi naruszenia zasady równego traktowania w dziedzinie emerytur ze względu na stan cywilny lub orientację seksualną, jeżeli wdowie lub wdowcowi po zmarłym członku zapewni się bardziej korzystne świadczenia z zakładowego programu emerytalnego, pod warunkiem że nie skutkuje to naruszeniem wspomnianej zasady równego traktowania ze względu na płeć.
(4) W ramach niniejszego artykułu jakiekolwiek odniesienie do ustalenia wieku lub granic wieku uprawniającego do uzyskania świadczeń obejmuje odniesienie do ustalenia wieku lub granic wieku przejścia na emeryturę uprawniającego do uzyskania świadczeń”.
12 W dniu 19 lipca 2010 r. została uchwalona Civil Partnership and Certain Rights and Obligations of Cohabitants Act 2010 (ustawa o zarejestrowanych związkach partnerskich i określonych prawach i obowiązkach partnerów z 2010 r.) (zwana dalej „ustawą o związkach partnerskich”), która weszła w życie w dniu 1 stycznia 2011 r. wraz z wydaniem wymaganego rozporządzenia ministra w formie dekretu nr 648/2010. Ustawa ta wykluczała jakiekolwiek uznanie z mocą wsteczną związków partnerskich zarejestrowanych w innym państwie.
13 Z akt sprawy przedłożonych Trybunałowi wynika, że zgodnie z ust. 99 ustawy o związkach partnerskich „świadczenia z systemu emerytalnego przewidziane dla małżonka danej osoby przysługują na tych samych warunkach zarejestrowanemu partnerowi danej osoby”.
14 W czasie wystąpienia okoliczności faktycznych w niniejszej sprawie w Irlandii uznawane były tylko małżeństwa pomiędzy osobami różnej płci. Uznanie małżeństwa homoseksualnego wymagało zmiany konstytucyjnej po przeprowadzeniu referendum krajowego. Referendum takie odbyło się w dniu 22 maja 2015 r., a propozycja dopuszczenia małżeństwa między dwiema osobami bez rozróżniania płci została zatwierdzona. Jednakże aby zmieniony przepis konstytucji uzyskał skuteczność, należało przyjąć akty ustawodawcze. W tym względzie z uwag przedstawionych przez Trinity College Dublin wynika, że prawo irlandzkie uznaje małżeństwa homoseksualne od dnia 16 listopada 2015 r.
Postępowanie główne i pytania prejudycjalne
15 David Parris, urodzony w dniu 21 kwietnia 1946 r., ma podwójne obywatelstwo: irlandzkie i brytyjskie. Od ponad 30 lat żyje w stałym związku z partnerem tej samej płci.
16 W 1972 r. D. Parris został zatrudniony przez Trinity College Dublin w charakterze wykładowcy. Na mocy umowy o pracę został przyjęty w październiku 1972 r. jako nieodprowadzający składek członek do programu emerytalnego prowadzonego przez Trinity College Dublin. Program ten został zamknięty dla nowych członków w dniu 31 stycznia 2005 r.
17 Zasada 5 wspomnianego programu emerytalnego przewiduje wypłatę renty rodzinnej małżonkowi lub od dnia 1 stycznia 2011 r. zarejestrowanemu partnerowi członka, jeśli ten ostatni umarł przed małżonkiem lub – począwszy od wskazanej daty – zarejestrowanym partnerem. W szczególności zgodnie z warunkami programu emerytalnego w chwili przejścia na emeryturę członkowi przysługuje prawo do emerytury równej dwóm trzecim jego ostatniego wynagrodzenia. Gdy członek umiera po odejściu na emeryturę, pozostały przy życiu małżonek lub – począwszy od wskazanej daty – zarejestrowany partner ma prawo do dożywotniej renty równej dwóm trzecim kwoty należnej członkowi przed jego śmiercią. Jednakże ta renta rodzinna jest wypłacana tylko w sytuacji, gdy członek zawarł małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski przed ukończeniem 60. roku życia.
18 W dniu 21 grudnia 2005 r. stało się możliwe zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego w Zjednoczonym Królestwie na podstawie Civil Partnership Act 2004 (ustawy o związkach partnerskich z 2004 r.). W dniu 21 kwietnia 2009 r., mając wtedy 63 lata, D. Parris zarejestrował związek partnerski w tym państwie członkowskim. Ówcześnie żaden przepis prawa irlandzkiego nie umożliwiał uznania w Irlandii związku partnerskiego zarejestrowanego przez D. Parrisa.
19 W dniu 3 grudnia 2009 r. fundusz emerytalny Trinity College Dublin został przeniesiony na National Treasury Management Agency (NTMA, Irlandia). NTMA jest agencją państwową odpowiedzialną za świadczenie na rzecz rządu usług zarządzenia aktywami i pasywami. Od stycznia 2010 r. wszystkie długi omawianego programu emerytalnego są regulowane ze źródeł państwowych.
20 W dniu 25 stycznia 2010 r. D. Parris złożył wniosek – który uwzględniono – o skorzystanie z opcji umożliwiającej mu przejście na wcześniejszą emeryturę, bez dodatkowych kosztów obciążających świadczeniodawcę, z dniem 31 grudnia 2010 r., choć przysługiwało mu umownie prawo zachowania zatrudnienia uprawniającego do uzyskania emerytury do dnia 30 września 2013 r.
21 W dniu 19 lipca 2010 r. została przyjęta w Irlandii ustawa o związkach partnerskich.
22 W dniu 17 września 2010 r. D. Parris złożył do Trinity College Dublin wniosek o uznanie uprawnienia jego zarejestrowanego partnera do renty rodzinnej po jego śmierci. Wniosek ten został oddalony decyzją z dnia 15 listopada 2010 r. W dniu 20 grudnia 2010 r. D. Parris odwołał się od tej decyzji do urzędu do spraw szkolnictwa wyższego.
23 W dniu 31 grudnia 2010 r. D. Parris przeszedł na emeryturę.
24 Ustawa o związkach partnerskich weszła w życie w dniu 1 stycznia 2011 r.
25 W dniu 12 stycznia 2011 r. brytyjski zarejestrowany związek partnerski D. Parrisa został uznany w prawie irlandzkim w następstwie wydania wymaganego rozporządzenia ministra w formie dekretu nr 649/2010.
26 Decyzją z dnia 17 maja 2011 r. urząd do spraw szkolnictwa wyższego utrzymał w mocy decyzję Trinity College Dublin. Organ ten stwierdził w szczególności, że D. Parris przeszedł na emeryturę przed uznaniem jego zarejestrowanego związku partnerskiego przez państwo irlandzkie i że ponadto zasady stosowane przez Trinity College Dublin wykluczają wypłatę renty rodzinnej, gdy członek zawarł małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski po osiągnięciu wieku 60 lat.
27 David Parris wszczął wtedy postępowanie przeciwko Trinity College Dublin, urzędowi do spraw szkolnictwa wyższego, departamentowi wydatków publicznych i reform oraz departamentowi edukacji i umiejętności przed Equality Tribunal (trybunałem ds. równouprawnienia, Irlandia), podnosząc, że został poddany bezpośrednio lub pośrednio dyskryminacji przez strony przeciwne w postępowaniu głównym, z naruszeniem ustawy z 1990 r., ze względu na wiek i orientację seksualną. Z uwagi na oddalenie środka prawnego przez Equality Tribunal (trybunał ds. równouprawnienia) D. Parris wniósł środek odwoławczy do Labour Court (sądu pracy, Irlandia).
28 Sąd odsyłający zastanawia się, czy w okolicznościach takich jak rozpatrywane w postępowaniu głównym stosowanie uregulowania krajowego zastrzegającego wiek, przed którego upływem członek zawodowego programu emerytalnego musi zawrzeć małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski, aby jego małżonek lub partner uzyskał prawo do renty rodzinnej, nie skutkuje dyskryminacją ze względu na wiek lub orientację seksualną z naruszeniem dyrektywy 2000/78.
29 W tych okolicznościach Labour Court (sąd pracy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy uregulowanie zawarte w zakładowym programie emerytalnym, zgodnie z którym przyznanie renty rodzinnej po śmierci członka programu na rzecz pozostałego przy życiu zarejestrowanego partnera zostaje ograniczone przez wprowadzenie wymogu zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego przez członka programu i jego żyjącego partnera przed ukończeniem przez członka programu 60. roku życia, w sytuacji gdy przed tym momentem prawo krajowe nie zezwalało im na zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego, a członek programu i jego zarejestrowany partner żyli w stałym związku partnerskim przed tą datą, stanowi dyskryminację ze względu na orientację seksualną naruszającą art. 2 dyrektywy 2000/78?
2) W przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie pierwsze: czy wprowadzenie przez podmiot zarządzający zakładowym programem emerytalnym ograniczenia roszczenia do otrzymywania renty rodzinnej dla pozostałego przy życiu zarejestrowanego partnera członka programu w wypadku śmierci tegoż członka przez wprowadzenie wymogu zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego przez członka programu i jego żyjącego zarejestrowanego partnera przed ukończeniem przez członka programu 60. roku życia stanowi dyskryminację ze względu na wiek naruszającą art. 2 w związku z art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78, gdy:
a) określenie dotyczące wieku, w jakim członek programu musiałby zawrzeć zarejestrowany związek partnerski, nie jest kryterium stosowanym w obliczeniach aktuarialnych, oraz
b) prawo krajowe nie zezwalało członkowi programu i jego zarejestrowanemu partnerowi na zawarcie związku małżeńskiego przed ukończeniem 60. roku życia przez członka programu, a członek programu i jego zarejestrowany partner żyli w stałym związku partnerskim przed tą datą?
3) W przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na pytanie drugie: czy należałoby przyjąć istnienie dyskryminacji stanowiącej naruszenie art. 2 w związku z art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 w wypadku, gdyby opisane w pytaniu pierwszym lub pytaniu drugim ograniczenia uprawnień w ramach zakładowego programu emerytalnego były łącznym skutkiem dwóch czynników: wieku i orientacji seksualnej członka programu emerytalnego?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
30 Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 2 dyrektywy 2000/78 należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe, które w ramach zawodowego programu emerytalnego uzależnia prawo pozostałych przy życiu zarejestrowanych partnerów członków programu do uzyskania renty rodzinnej od warunku wymagającego zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem przez członka wieku 60 lat, w sytuacji gdy prawo krajowe nie zezwalało danemu członkowi na zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem tej granicy wieku, stanowi dyskryminację ze względu na orientację seksualną.
31 W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy zbadać w pierwszym rzędzie, czy uregulowanie krajowe takie jak zasada 5 rozpatrywanego programu emerytalnego, którego dyskryminujący charakter jest podnoszony, jest objęte zakresem stosowania dyrektywy 2000/78.
32 W tym względzie z art. 3 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2000/78 wynika, że znajduje ona zastosowanie, w granicach kompetencji powierzonych Unii, „do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi”, w odniesieniu między innymi do „warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania” (wyrok z dnia 26 września 2013 r., Dansk Jurist- og Økonomforbund, C‑546/11, EU:C:2013:603, pkt 24).
33 Trybunał uznał już, że renta rodzina przewidziana w pracowniczym systemie emerytalnym jest objęta zakresem stosowania art. 157 TFUE. Dodał w tej kwestii, że okoliczność, iż wspomniana renta z definicji jest wypłacana nie pracownikowi, lecz pozostałemu przy życiu członkowi jego rodziny, nie może podważyć takiej wykładni, skoro świadczenie takie jest korzyścią wynikającą z przynależności do systemu ubezpieczeniowego małżonka osoby, która pozostała przy życiu, a więc renta jest przyznawana osobie pozostałej przy życiu w ramach stosunku pracy łączącego małżonka z pracodawcą i jest wypłacana z racji zatrudnienia tego małżonka (zob. wyrok z dnia 1 kwietnia 2008 r., Maruko, C‑267/06, EU:C:2008:179, pkt 45 i przytoczone tam orzecznictwo).
34 Ponadto, do celów dokonania oceny, czy emerytura, na podstawie której ewentualnie jest obliczana renta rodzinna, taka, jakiej dotyczy sprawa główna, jest objęta zakresem stosowania art. 157 TFUE, Trybunał uściślił, że pośród kryteriów, jakie ustalił w zależności od rozpoznawanych przez siebie stanów faktycznych dla potrzeb kwalifikacji systemu emerytalnego, decydujące znaczenie może mieć jedynie kryterium wywiedzione ze stwierdzenia, że emerytura jest wypłacana pracownikowi z racji stosunku pracy łączącego go z byłym pracodawcą, to jest kryterium zatrudnienia wywiedzione z samego brzmienia tego artykułu (zob. wyrok z dnia 1 kwietnia 2008 r., Maruko, C‑267/06, EU:C:2008:179, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo).
35 W tym kontekście Trybunał dodał, że o ile oczywiście kryterium to nie może mieć charakteru wyłącznego, ponieważ emerytury wypłacane z ustawowego systemu zabezpieczenia społecznego mogą w całości lub w części uwzględniać wynagrodzenie uzyskiwane z działalności, o tyle względy polityki społecznej, organizacji państwa, względy etyczne lub nawet względy natury budżetowej, które odegrały lub mogły odegrać pewną rolę przy tworzeniu systemu przez ustawodawcę krajowego, nie mogą jednak przeważać, jeżeli emerytura dotyczy jedynie szczególnej kategorii pracowników, jeżeli bezpośrednio wynika z przepracowanego okresu oraz jeżeli jej wysokość jest obliczana na podstawie ostatniego wynagrodzenia (zob. wyrok z dnia 1 kwietnia 2008 r., Maruko, C‑267/06, EU:C:2008:179, pkt 47, 48 i przytoczone tam orzecznictwo).
36 Co się tyczy zawodowego programu emerytalnego rozpatrywanego w postępowaniu głównym, należy zauważyć w pierwszej kolejności, że wspomniany program nie stosuje się do ogólnych kategorii pracowników, lecz dotyczy wyłącznie pracowników zatrudnionych przez Trinity College lub co najwyżej, począwszy do 2005 r., pracowników zatrudnionych przez uniwersytety – jak wynika z wyjaśnień przedstawionych w toku rozprawy przez strony przeciwne w postępowaniu głównym – tak że objęcie tymże programem wynika nieuchronnie ze stosunku pracy pomiędzy takimi pracownikami a określonym pracodawcą.
37 W drugiej kolejności rozpatrywany program jest regulowany nie ustawą, lecz swoistą dla niego regulacją.
38 W trzeciej kolejności wydaje się, że co najmniej w ciągu 2005 r. zawodowy program emerytalny rozpatrywany w postępowaniu głównym był finansowany przez Trinity College, tak że należał do korzyści proponowanych pracownikom przez pracodawcę.
39 W ostatniej kolejności, co się tyczy wysokości renty rodzinnej, jest ona obliczana na podstawie emerytury, której wysokość jest równa dwóm trzecim ostatniego wynagrodzenia członka programu.
40 W tych okolicznościach należy stwierdzić, że renta rodzinna rozpatrywana w postępowaniu głównym wynika ze stosunku pracy pomiędzy D. Parrisem a jego pracodawcą i że należy ją uznać za „wynagrodzenie” w rozumieniu art. 157 TFUE.
41 Stwierdzenia tego nie podważa okoliczność, że fundusz emerytalny Trinity College został tymczasem przejęty przez organ krajowy, a świadczenia od tego momentu są finansowane przez państwo irlandzkie, z uwagi na to, iż jak zauważyła rzecznik generalna w pkt 35 opinii, Trybunał wskazywał kilkakrotnie, że warunki finansowania programu i zarządzania nim nie mają decydującego znaczenia dla kwestii, czy system emerytalno-rentowy jest objęty pojęciem „wynagrodzenia” (zob. podobnie wyroki: z dnia 28 września 1994 r., Beune, C‑7/93, EU:C:1994:350, pkt 38; z dnia 29 listopada 2001 r., Griesmar, C‑366/99, EU:C:2001:648, pkt 37; z dnia 12 września 2002 r., Niemi, C‑351/00, EU:C:2002:480, pkt 43; a także z dnia 26 marca 2009 r., Komisja/Grecja, C‑559/07, EU:C:2009:198, pkt 46).
42 Tym samym uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym jest objęte zakresem stosowania dyrektywy 2000/78.
43 W drugim rzędzie należy zbadać, czy stosowanie takiego uregulowania skutkuje dyskryminacją ze względu na orientację seksualną, zakazaną tym samym przez wspomnianą dyrektywę.
44 W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z art. 2 dyrektywy 2000/78 „zasada równego traktowania” oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1 tejże dyrektywy, do których zalicza się w szczególności orientacja seksualna.
45 Co się tyczy w pierwszej kolejności istnienia bezpośredniej dyskryminacji, zgodnie z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78 dyskryminacja bezpośrednia występuje w przypadku, gdy osobę traktuje się mniej przychylnie niż traktuje się inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1 tej dyrektywy.
46 Jeśli chodzi w szczególności o przysługiwanie renty rodzinnej, z orzecznictwa Trybunału wynika, iż uregulowanie państwa członkowskiego nieprzyznające pozostałemu przy życiu partnerowi prawa do uzyskania renty rodzinnej odpowiadającej rencie przyznawanej pozostałemu przy życiu małżonkowi, podczas gdy w prawie krajowym związek partnerski skutkuje tym, że sytuacja osób tej samej płci jest porównywalna z sytuacją małżonków w odniesieniu do wspomnianej renty rodzinnej, należy uznać za stanowiące bezpośrednią dyskryminację ze względu na orientację seksualną w rozumieniu art. 1 i art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/78 (zob. podobnie wyrok z dnia 1 kwietnia 2008 r., Maruko, C‑267/06, EU:C:2008:179, pkt 72, 73).
47 Z postanowienia odsyłającego wynika, że w dniu 19 lipca 2010 r. została przyjęta w Irlandii ustawa o związkach partnerskich i że od chwili wejścia w życie tej ustawy, czyli od dnia 1 stycznia 2011 r., zasada 5 programu emerytalnego rozpatrywanego w postępowaniu głównym przewiduje, że renta rodzinna przysługuje zarówno pozostałym przy życiu małżonkom członków programu, jak i pozostałym przy życiu zarejestrowanym partnerom członków.
48 Ze wspomnianego postanowienia wynika również, że uprawnienie do takiego świadczenia zarówno w odniesieniu do pozostałych przy życiu małżonków, jak i zarejestrowanych partnerów podlega warunkowi wymagającemu zawarcia małżeństwa lub zarejestrowanego partnerstwa przed ukończeniem przez członka programu 60. roku życia.
49 Jak bowiem zauważyła rzecznik generalna w pkt 50 opinii, warunek objęcia programem taki jak rozpatrywany w postępowaniu głównym nie nawiązuje bezpośrednio do orientacji seksualnej pracownika. Przeciwnie, jest on sformułowany neutralnie, a ponadto dotyczy w równej mierze pracowników o orientacji homoseksualnej, jak pracowników o orientacji heteroseksualnej i w takim samym stopniu wyklucza ich partnerów z dobrodziejstwa korzystania z renty rodzinnej, gdy małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski nie zostały zawarte przed ukończeniem przez pracownika 60. roku życia.
50 Wynika z tego, że pozostałych przy życiu zarejestrowanych partnerów nie traktuje się mniej przychylnie niż pozostałych przy życiu małżonków w odniesieniu do renty rodzinnej rozpatrywanej w postępowaniu głównym i że tym samym uregulowanie krajowe dotyczące tego świadczenia nie skutkuje bezpośrednią dyskryminacją ze względu na orientację seksualną.
51 Co się tyczy w drugiej kolejności istnienia pośredniej dyskryminacji, art. 2 ust. 2 lit. b) ppkt (i) dyrektywy 2000/78 przewiduje, że dyskryminacja pośrednia występuje w przypadku, gdy przepis, kryterium lub pozornie neutralna praktyka może doprowadzić do szczególnie niekorzystnej sytuacji dla osób danej religii lub przekonań, niepełnosprawnych, w określonym wieku lub o określonej orientacji seksualnej w stosunku do innych osób, chyba że taki przepis, kryterium lub praktyka są obiektywnie uzasadnione zgodnym z prawem celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.
52 Uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym uzależnia przysługiwanie renty rodzinnej pozostałym przy życiu zarejestrowanym partnerom i małżonkom członków zawodowego programu emerytalnego rozpatrywanego w postępowaniu głównym od warunku wymagającego zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego lub małżeństwa przed ukończeniem przez członka 60. roku życia.
53 Z akt sprawy przedstawionych Trybunałowi wynika, że w dniu 1 stycznia 2011 r., dacie wejścia w życie ustawy o związkach partnerskich, D. Parris miał 64 lata i że wówczas był już na emeryturze, tak że prawa emerytalne, które uzyskał on dla siebie samego oraz dla ewentualnego pozostałego przy życiu małżonka lub partnera odnoszą się do okresu działalności zawodowej, który w całości został ukończony przed wejściem w życie wspomnianej ustawy. Ze wspomnianych akt wynika również, że zarejestrowany związek partnerski zawarty przez D. Parrisa w Zjednoczonym Królestwie w dniu 21 kwietnia 2009 r., gdy ów miał 63 lata, został uznany w Irlandii dopiero ze skutkiem od dnia 12 stycznia 2011 r.
54 Jest zatem bezsporne, że w chwili, w której D. Parris przeszedł na emeryturę, czyli w dniu 31 grudnia 2010 r., nie spełniał przesłanek przewidzianych przez uregulowanie krajowe mające zastosowanie do uzyskania przez jego zarejestrowanego partnera prawa do renty rodzinnej rozpatrywanej w postępowaniu głównym, gdyż zarejestrowany związek partnerski zawarty przez niego w Zjednoczonym Królestwie nie był jeszcze uznawany w Irlandii, a w każdym razie, nawet gdyby był uznawany, taki związek partnerski nie mógłby stanowić podstawy dla prawa do takiego świadczenia, gdyż związek ten został zawarty po ukończeniu przez członka 60. roku życia.
55 David Parris uważa zaś, że warunek wymieniony w pkt 52 niniejszego wyroku stawia w niekorzystnej sytuacji pracowników o orientacji homoseksualnej, którzy osiągnęli już wiek 60 lat w chwili wejścia w życie ustawy o związkach partnerskich, czyli pracowników o orientacji homoseksualnej urodzonych przed 1951 r., takich jak sam wnoszący odwołanie w postępowaniu głównym, i że z tego względu warunek ten skutkuje pośrednią dyskryminacją wobec znajdujących się w takich okolicznościach osób homoseksualnych wynikającą z niemożności spełniania wspomnianego warunku przez te osoby.
56 Jednakże należy zauważyć, że niemożność spełnienia przez D. Parrisa takiego warunku jest konsekwencją, po pierwsze, stanu prawnego istniejącego w Irlandii w chwili ukończenia przez niego 60. roku życia, w szczególności braku w tym czasie ustawy uznającej jakąkolwiek formę związku cywilnego par homoseksualnych, a po drugie, braku w ramach uregulowania odnoszącego się do renty rodzinnej rozpatrywanej w postępowaniu głównym przepisów przejściowych względem będących osobami homoseksualnymi członków programu urodzonych przed 1951 r.
57 W tym względzie należy przypomnieć, że w motyw 22 dyrektywy 2000/78 wyraźnie przewiduje, że dyrektywa ta nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń.
58 W tym kontekście Trybunał stwierdził, że stan cywilny i wynikające z tego świadczenia to kwestie, które należą do kompetencji państw członkowskich, i że prawo Unii tej kompetencji nie narusza. Jednakże przy wykonywaniu tej kompetencji państwa członkowskie powinny przestrzegać prawa Unii, w szczególności przepisów dotyczących zasady niedyskryminacji (zob. wyrok z dnia 1 kwietnia 2008 r., Maruko, C‑267/06, EU:C:2008:179, pkt 59).
59 Państwa członkowskie mają zatem swobodę w zakresie wprowadzenia małżeństwa dla osób tej samej płci lub alternatywnej formy prawnego uznania ich relacji, a także w razie potrzeby określenia, od jakiej chwili takie małżeństwo lub taka alternatywna forma będą wywoływać skutek.
60 W rezultacie prawo Unii, a w szczególności dyrektywa 2000/78, nie zobowiązywało Irlandii ani do wprowadzania przed dniem 1 stycznia 2011 r. małżeństwa lub formy związku cywilnego dla par homoseksualnych, ani do przyznania skutków retroaktywnych ustawie o związkach partnerskich oraz przepisom przyjętym na podstawie tej ustawy, ani też – w odniesieniu do renty rodzinnej rozpatrywanej w postępowaniu głównym – do określenia środków przejściowych względem par tej samej płci, na wypadek gdyby członek programu osiągnął już wiek 60 lat w chwili wejścia w życie wspomnianej ustawy.
61 W tych okolicznościach należy uznać, że uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym nie skutkuje pośrednią dyskryminacją ze względu na orientację seksualną w rozumieniu określonym w pkt 55 niniejszego wyroku.
62 W świetle powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, iż art. 2 dyrektywy 2000/78 należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe, które w ramach zawodowego programu emerytalnego uzależnia prawo pozostałych przy życiu zarejestrowanych partnerów członków programu do uzyskania renty rodzinnej od warunku wymagającego zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem przez członka wieku 60 lat, w sytuacji gdy prawo krajowe nie zezwalało danemu członkowi na zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem tej granicy wieku, nie stanowi dyskryminacji ze względu na orientację seksualną.
W przedmiocie pytania drugiego
63 Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 2 i art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które w ramach zawodowego programu emerytalnego uzależnia prawo pozostałych przy życiu zarejestrowanych partnerów członków programu do uzyskania renty rodzinnej od warunku wymagającego zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem przez członka wieku 60 lat, w sytuacji gdy prawo krajowe nie zezwalało danemu członkowi na zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem tej granicy wieku, stanowi dyskryminację ze względu na wiek.
64 W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy w pierwszym rzędzie sprawdzić, czy sporne uregulowanie krajowe ustanawia odmienne traktowanie ze względu na wiek.
65 W tym względzie należy przypomnieć, że na mocy art. 2 ust. 1 dyrektywy 2000/78 „zasadę równego traktowania” należy rozumieć jako brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn określonych w art. 1 tej dyrektywy, do których należy wiek. Artykuł 2 ust. 2 lit. a) tej dyrektywy uściśla, że do celów stosowania ust. 1 tego artykułu dyskryminacja bezpośrednia występuje w przypadku, gdy osobę traktuje się mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek przyczyny wymienionej w art. 1 tejże dyrektywy.
66 W niniejszym przypadku zasada 5 programu emerytalnego rozpatrywanego w postępowaniu głównym uznaje, że renta rodzinna przysługuje tylko pozostałym przy życiu małżonkom i zarejestrowanym partnerom członków programu, którzy zawarli małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski przed ukończeniem 60. roku życia.
67 Takie uregulowanie traktuje zatem mniej korzystnie członków, którzy zawarli małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski po ukończeniu 60. roku życia, niż członków, którzy zawarli małżeństwo lub zarejestrowany związek partnerski przed osiągnięciem 60. roku życia.
68 Z powyższego wynika, że uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym wprowadza odmienne traktowanie bezpośrednio oparte na kryterium wieku.
69 Należy w drugim rzędzie zbadać, czy takie odmienne traktowanie może jednak być objęte zakresem stosowania art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78.
70 Zgodnie z brzmieniem tego przepisu państwa członkowskie mogą – niezależnie od treści art. 2 ust. 2 wspomnianej dyrektywy – uznać, że „nie stanowi dyskryminacji ze względu na wiek ustalanie dla systemów zabezpieczenia społecznego pracowników wieku przyznania [przystąpienia do systemu] lub nabycia praw do świadczeń emerytalnych lub inwalidzkich, włącznie z wyznaczaniem w ramach tych systemów różnych granic wieku dla pracowników lub grup bądź kategorii pracowników i wykorzystania w ramach tych systemów kryteriów wieku do obliczania wysokości świadczeń, pod warunkiem że nie stanowi to dyskryminacji ze względu na płeć”.
71 W tym kontekście Trybunał uściślił, że art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 ma znajdować zastosowanie wyłącznie do systemów zabezpieczenia społecznego pracowników, które obejmują ryzyko starości i niezdolności do pracy, i że zakresowi stosowania tego przepisu powinny podlegać nie wszystkie elementy charakteryzujące system zabezpieczenia społecznego pracowników obejmujący takie ryzyko, lecz jedynie te elementy, które są tam wyraźnie wymienione (zob. wyrok z dnia 16 czerwca 2016 r., Lesar, C‑159/15, EU:C:2016:451, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo).
72 W niniejszym przypadku renta rodzinna rozpatrywana w postępowaniu głównym stanowi formę świadczenia z tytułu starości.
73 Należy zatem sprawdzić, czy uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym jest objęte jednym z przypadków, o których mowa we wspomnianym przypisie, czyli „ustalani[em] […] wieku przyznania [przystąpienia do systemu] lub nabycia praw do świadczeń emerytalnych” w rozumieniu art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78.
74 W tym względzie wspomniany przepis, uzależniając uzyskanie prawa do korzystania z renty rodzinnej od warunku wymagającego zawarcia przez członka małżeństwa lub zarejestrowanego związku partnerskiego przed ukończeniem wieku 60 lat, przewiduje tylko granicę wieku dla uzyskania prawa do tego świadczenia. Innymi słowy, uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym określa wiek w odniesieniu do uzyskania dostępu do renty rodzinnej wynikającej z omawianego programu emerytalnego.
75 W tych okolicznościach należy uznać, że zasada 5 tego programu emerytalnego określa wiek nabycia praw do świadczenia z tytułu starości i że tym samym taki przepis jest objęty art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78.
76 Wynika z tego, że odmienne traktowanie ze względu na wiek ustanowione uregulowaniem krajowym takim jak rozpatrywane w postępowaniu głównym nie stanowi dyskryminacji ze względu na wiek.
77 Okoliczność, zgodnie z którą było prawnie niemożliwe, by członek programu rozpatrywanego w postępowaniu głównym zawarł zarejestrowany związek partnerski przed osiągnięciem wieku 60 lat, nie zmienia w niczym uprzedniego stwierdzenia, gdyż jak zauważono w pkt 56 niniejszego wyroku, taka niemożność wynika z tego, że w chwili ukończenia przez niego 60. roku życia prawo krajowe nie przewidywało żadnej formy związku cywilnego dla par homoseksualnych. Jak zaś wynika z pkt 57–60 niniejszego wyroku, prawo Unii nie stało na przeszkodzie temu stanowi prawa krajowego.
78 W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy odpowiedzieć, iż art. 2 i art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które w ramach zawodowego programu emerytalnego uzależnia prawo pozostałych przy życiu zarejestrowanych partnerów członków programu do uzyskania renty rodzinnej od warunku wymagającego zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem przez członka wieku 60 lat, w sytuacji gdy prawo krajowe nie zezwalało danemu członkowi na zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem tej granicy wieku, nie stanowi dyskryminacji ze względu na wiek.
W przedmiocie pytania trzeciego
79 Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 2 i art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym może prowadzić do dyskryminacji ze względu na łączny skutek orientacji seksualnej i wieku, podczas gdy uregulowanie to nie stanowi dyskryminacji ani ze względu na orientację seksualną, ani ze względu na wiek rozpatrywane oddzielnie.
80 W tym względzie, o ile wprawdzie dyskryminacja może wynikać z kilku przyczyn określonych w art. 1 dyrektywy 2000/78, o tyle nie istnieje żadna nowa kategoria dyskryminacji wynikającej z połączenia kilku z tych przyczyn, takich jak orientacja seksualna i wiek, której istnienie można by stwierdzić, gdy nie została ustalona dyskryminacja ze względu na wspomniane przyczyny rozpatrywane oddzielnie.
81 W rezultacie, jeśli przepis krajowy nie skutkuje ani dyskryminacją ze względu na orientację seksualną, ani dyskryminacją ze względu na wiek, przepis taki nie może prowadzić do dyskryminacji wynikającej z połączenia tych dwóch czynników.
82 W świetle powyższych rozważań na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, iż art. 2 i art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym nie może prowadzić do dyskryminacji ze względu na łączny skutek orientacji seksualnej i wieku, jeśli uregulowanie to nie stanowi dyskryminacji ani ze względu na orientację seksualną, ani ze względu na wiek rozpatrywane oddzielnie.
W przedmiocie kosztów
83 Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 2 dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe, które w ramach zawodowego programu emerytalnego uzależnia prawo pozostałych przy życiu zarejestrowanych partnerów członków programu do uzyskania renty rodzinnej od warunku wymagającego zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem przez członka wieku 60 lat, w sytuacji gdy prawo krajowe nie zezwalało danemu członkowi na zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem tej granicy wieku, nie stanowi dyskryminacji ze względu na orientację seksualną.
2) Artykuł 2 i art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które w ramach zawodowego programu emerytalnego uzależnia prawo pozostałych przy życiu zarejestrowanych partnerów członków programu do uzyskania renty rodzinnej od warunku wymagającego zawarcia zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem przez członka wieku 60 lat, w sytuacji gdy prawo krajowe nie zezwalało danemu członkowi na zawarcie zarejestrowanego związku partnerskiego przed osiągnięciem tej granicy wieku, nie stanowi dyskryminacji ze względu na wiek.
3) Artykuł 2 i art. 6 ust. 2 dyrektywy 2000/78 należy interpretować w ten sposób, że uregulowanie krajowe takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym nie może prowadzić do dyskryminacji ze względu na łączny skutek orientacji seksualnej i wieku, jeśli uregulowanie to nie stanowi dyskryminacji ani ze względu na orientację seksualną, ani ze względu na wiek rozpatrywane oddzielnie.
Podpisy