ORZECZENIE TRYBUNAŁU

z dnia 15 grudnia 1995 r.*(1)

W sprawie C-415/93

w sprawie z wniosku skierowanego do Trybunału na podstawie art. 177 Traktatu EWG przez sąd apelacyjny w Liège (Belgia), o wydanie w trybie prejudycjalnym, w sporze zawisłym przed tym sądem

Union royale belge des sociétés de football association ASBL (Belgijskim Królewskim Stowarzyszeniem Klubów Piłki Nożnej)

i

Jean-Marc Bosmanem

oraz

Royal club liégeois SA

i

Jean-Marc Bosmanem

SA d'économie mixte sportive de l'union sportive du littoral de Dunkerque (Spółką akcyjną o kapitale publiczno-prywatnym stowarzyszenia sportowego wybrzeża Dunkierki),

Union royale belge des sociétés de football association ASBL (Belgijskim Królewskim Stowarzyszeniem Klubów Piłki Nożnej),

Europejską Federacją Piłki Nożnej (UEFA)

oraz pomiędzy

Europejską Federacją Piłki Nożnej (UEFA)

i

Jean-Marc Bosmanem

orzeczenia w przedmiocie wykładni art. 48, 85 i 86 Traktatu EWG,

TRYBUNAŁ,

w składzie: G. C. Rodríguez Iglesias, prezes, C. N. Kakouris, D. A. O. Edward i G. Hirsch, prezesi izb, G. F. Mancini (sędzia sprawozdawca), J. C. Moitinho de Almeida, P. J. G. Kapteyn, C. Gulmann, J. L. Murray, P. Jann i H. Ragnemalm, sędziowie,

rzecznik generalny: M. C. O. Lenz,

sekretarze: R. Grass, sekretarz i D. Louterman-Hubeau, główny administrator,

uwzględniając uwagi na piśmie, przedstawione:

–       w imieniu Belgijskiego Królewskiego Stowarzyszenia Piłki Nożnej przez mecenasów: G. Vandersanden i J.-P. Hordies, członków Izby Adwokackiej w Brukseli oraz mecenasów: R. Rasir i F. Moïses, członków Izby Adwokackiej w Liège,

–       w imieniu Europejskiej Federacji Piłki Nożnej (UEFA), przez I. S. Forrestera, QC,

–       w imieniu J-M. Bosmana, przez mecenasów : L. Misson, J.-L. Dupont, M.-A. Lucas i M. Franchimont, członków Izby Adwokackiej w Liège,

–       w imieniu rządu francuskiego przez H. Duchène, sekretarza ds. zagranicznych w dyrekcji ds. prawnych Ministerstwa Spraw Zagranicznych i C. de Salins, zastępcę dyrektora w tej samej dyrekcji,

–       w imieniu rządu włoskiego przez prof. L. Ferrari Bravo, Dyrektora Departamentu Sporów Dyplomatycznych w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, w asystencji D. Del Gaizo, avvocato dello Stato,

–       w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez F. E. Gonzáleza Díaza, pracownika wydziału prawnego Komisji, G. de Bergues, urzędnika państwowego oddelegowanego do wydziału prawnego i mecenasa Th. Margellosa, członka izby adwokackiej w Atenach,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po wysłuchaniu uwag w formie ustnej przedstawionych przez Belgijskie Królewskie Stowarzyszenie Piłki Nożnej reprezentowane przez mecenasów: F. Moïses, J.-P. Hordies i G. Vandersanden, Europejską Federację Piłki Nożnej (UEFA) reprezentowaną przez I. S. Forrester i E. Jakhian, członka izby adwokackiej w Brukseli, pana Bosmana reprezentowanego przez mecenasów: L. Misson i J.-L. Dupont, rządu duńskiego, reprezentowanego przez P. Bieringa, kontorchef w Ministerstwie Spraw Zagranicznych występującego w charakterze pełnomocnika, rządu niemieckiego reprezentowanego przez E. Rödera, Ministerialrat w Federalnym Ministerstwie Gospodarki, rządu francuskiego reprezentowanego przez C. de Salins i P. Martineta, sekretarza ds. zagranicznych w dyrekcji ds. prawnych Ministerstwa Spraw Zagranicznych, występujących w charakterze pełnomocników, rządu włoskiego reprezentowanego przez D. Del Gaizo i Komisji Wspólnot Europejskich reprezentowanej przez F. E. Gonzáleza Díaza, G. de Berguesa, urzędnika państwowego oddelegowanego do wydziału prawnego i M. Wolfcarius, członka służby prawnej, na rozprawie dnia 20 czerwca 1995 r.,

po wysłuchaniu wniosków rzecznika generalnego na rozprawie dnia 20 września 1995 r.,

wydaje niniejsze orzeczenie

Orzeczenie

1       Na mocy postanowienia z dnia 1 października 1993 r., które wpłynęło do Trybunału dnia 6 października 1993 r., cour d´appel de Liège, na podstawie art. 177 Traktatu EWG skierował do Trybunału pytania prejudycjalne w sprawie wykładni art. 48, 85 i 86 tego Traktatu.

2       Pytania te podniesiono w licznych postępowaniach toczących się, po pierwsze pomiędzy Union royale belge des sociétés de football association ASBL (zwanym dalej „URBSFA”) i J.-M. Bosmanem, po drugie pomiędzy Royal club liégeois SA (zwanym dalej „RCL”) i J.-M. Bosmanem, SA d´économie mixte sportive de l´union sportive du littoral de Dunkerque (zwaną dalej „klubem z Dunkierki”), URBSFA i Union des Associations Européennes de Football (UEFA) (zwaną dalej „UEFA”), a po trzecie - pomiędzy UEFA i J.-M. Bosmanem.

 Reguły organizacji piłki nożnej

3       Gra w piłkę nożną, potocznie zwana futbolem, amatorskim lub zawodowym, jest grą zorganizowaną w kluby, które należą do stowarzyszeń lub federacji narodowych w każdym z Państw Członkowskich. Jedynie w Zjednoczonym Królestwie działa kilka stowarzyszeń narodowych, a konkretnie cztery, zrzeszające odpowiednio kluby z Anglii, Walii, Szkocji i Irlandii Północnej. W Belgii stowarzyszeniem narodowym jest URBSFA. Stowarzyszenia narodowe podlegają innym dodatkowym stowarzyszeniom odpowiedzialnym za organizację futbolu w pewnych dziedzinach lub w pewnych regionach. Stowarzyszenia organizują mistrzostwa krajowe, z podziałem na ligi, do których należą kluby w zależności od ich wyników sportowych.

4       Stowarzyszenia narodowe należą do Fédération Internationale de Football Association (zwanej dalej „FIFA”), stowarzyszenia prawa szwajcarskiego, które odpowiada za organizację futbolu na świecie. FIFA dzieli się na konfederacje kontynentalne, których regulaminy zatwierdza. Konfederacją odpowiedzialną za organizację futbolu w Europie jest UEFA, która jest również stowarzyszeniem prawa szwajcarskiego. Zrzesza ona około pięćdziesięciu stowarzyszeń, w tym w szczególności stowarzyszenia z Państw Członkowskich, które, zgodnie ze statutem UEFA, zobowiązały się do przestrzegania zarówno jej statutu, jak i jej regulaminów i decyzji.

5       Każdy mecz piłkarski organizowany pod egidą stowarzyszenia narodowego jest rozgrywany między dwoma klubami należącymi do tego stowarzyszenia lub do afiliowanych stowarzyszeń pomocniczych. Zawodnicy, z których składa się drużyna wystawiana przez klub, muszą być zakwalifikowani przez stowarzyszenia narodowe jako zawodnicy tego klubu. Wszyscy zawodowi piłkarze muszą być zarejestrowani jako zawodowi piłkarze w stowarzyszeniu narodowym i jednocześnie jako byli lub obecni pracownicy danego klubu.

 Reguły dotyczące transferów

6       Zgodnie z regulaminem URBSFA z 1983 r., który miał zastosowanie w odniesieniu do faktów będących przedmiotem głównych spraw, należy wyodrębnić trzy stosunki: przynależności do stowarzyszenia, który wiąże zawodnika ze stowarzyszeniem narodowym, przynależności klubowej, który łączy zawodnika z klubem oraz zakwalifikowania, które jest warunkiem niezbędnym, by zawodnik mógł uczestniczyć w oficjalnych zawodach. Transfer określany jest jako operacja, w wyniku której zawodnik należący do stowarzyszenia narodowego zmienia przynależność klubową. W przypadku transferu czasowego, zawodnik nadal przynależy do klubu odstępującego, ale jest zakwalifikowany do innego klubu.

7       Zgodnie z tym regulaminem, okres obowiązywania wszystkich umów zawodowych piłkarzy, zawieranych na okres od roku do pięciu lat upływa 30 czerwca. Przed wygaśnięciem umowy, najpóźniej do dnia 26 kwietnia, klub powinien zaproponować zawodnikowi zawarcie nowej umowy, a w jej braku zawodnika uznaje się za amatora i do celów transferu mają zastosowanie w odniesieniu do niego inne postanowienia regulaminu. Zawodnik może przyjąć lub odrzucić tę propozycję.

8       Jeśli ją odrzuca, umieszczany jest na liście zawodników, którzy w okresie od 1 do 30 maja mogą być objęci transferem „przymusowym”, tj. transferem odbywającym się bez zgody klubu, do którego należy zawodnik, ale wiążącego się z przekazaniem przez klub pozyskujący klubowi odstępującemu opłaty, zwanej „ekwiwalentem za wyszkolenie”, której wysokość stanowi iloczyn rocznego dochodu zawodnika brutto i współczynnika, wynoszącego od 14 do 2, zależnego od wieku zawodnika.

9       1 czerwca rozpoczyna się okres tzw. „wolnych” transferów, które odbywają się za porozumieniem obu klubów i zawodnika, dotyczącym w szczególności wysokości ekwiwalentu, który klub pozyskujący zobowiązany jest przekazać klubowi odstępującemu pod groźbą sankcji mogących nawet doprowadzić do wykreślenia klubu pozyskującego z listy klubów z tytułu długów.

10     Jeżeli nie przeprowadzono żadnego transferu, klub do którego przynależy zawodnik powinien zaproponować mu nową umowę na jeden sezon, na warunkach przewidzianych w umowie proponowanej przed 26 kwietnia. Jeżeli zawodnik odmówi, do dnia 1 sierpnia klub ma prawo zawiesić zawodnika, a jeśli tego nie uczyni, piłkarz kwalifikowany jest jako amator. Zawodnik, który nadal odmawia podpisywania umów proponowanych mu przez jego klub może być objęty transferem jako amator, bez zgody klubu, po dwóch sezonach przerwy w grze.

11     Regulaminy UEFA i FIFA nie mają bezpośrednio zastosowania w odniesieniu do zawodników, ale ich postanowienia są uwzględnione w regulaminach stowarzyszeń narodowych, które jako jedyne są uprawnione do ich stosowania i regulowania stosunków pomiędzy klubami i zawodnikami.

12     UEFA, URBSFA i RCL podniosły przed sądem krajowym, że postanowienia obowiązujące w okresie, w którym miały miejsce fakty będące przedmiotem sporów, w odniesieniu do transferów pomiędzy klubami różnych Państw Członkowskich lub między klubami należącymi do różnych stowarzyszeń narodowych w obrębie tego samego Państwa Członkowskiego, zawarte były w dokumencie zatytułowanym „zasady współpracy pomiędzy stowarzyszeniami należącymi do UEFA i ich klubami”, zatwierdzonym przez Komitet Wykonawczy UEFA dnia 24 maja 1990 r., obowiązującym od dnia 1 lipca 1990 r.

13     Dokument ten przewiduje, że po wygaśnięciu umowy zawodnik może zawrzeć umowę z nowym, wybranym przez siebie klubem. Klub pozyskujący winien o tym natychmiast poinformować klub odstępujący, który z kolei informuje stowarzyszenie narodowe, które powinno wystawić międzynarodowy certyfikat transferowy. Jednakże, klub odstępujący ma prawo do uzyskania od klubu pozyskującego ekwiwalentu za promocję lub wyszkolenie, którego wysokość zostanie określona, w przypadku braku porozumienia, przez komisję utworzoną przez UEFA, na podstawie siatki współczynników wynoszących od 12 do 1 w zależności od wieku zawodnika, mnożonych przez jego dochód brutto z poprzedniego roku, do maksymalnej wysokości 5.000.000 CHF.

14     Dokument wskazuje, że stosunki biznesowe pomiędzy dwoma klubami związane z przekazaniem ekwiwalentu za promocję lub wyszkolenie nie mają wpływu na działalność zawodnika, który może grać w nowym klubie. Jednakże, jeżeli klub pozyskujący nie przekaże natychmiast tego ekwiwalentu klubowi odstępującemu, komisja kontrolno-dyscyplinarna UEFA rozpatrzy tę sprawę i przedstawi decyzję danemu stowarzyszeniu narodowemu, które będzie mogło również nałożyć sankcję na klub, który naruszył przepisy.

15     Cour d´appel de Liège uznaje, że w spornym przypadku URBSFA i RCL nie zastosowały regulaminu UEFA, ale regulamin FIFA.

16     W czasie, w którym powstał omawiany spór, ten ostatni regulamin przewidywał w szczególności, że zawodowy piłkarz nie mógł opuścić stowarzyszenia narodowego, do którego przynależał, dopóki był związany umową i regulaminami swojego klubu jak i swojego stowarzyszenia narodowego, nawet jeśli przepisy były rygorystyczne. Transfer zagraniczny był uzależniony od wystawienia przez stowarzyszenie narodowe odstępujące certyfikatu transferowego, potwierdzającego, że wszystkie zobowiązania finansowe, włączając zapłatę kosztów transferu zostały wykonane.

17     Po okresie, w którym powstał omawiany spór, UEFA rozpoczęła rozmowy z Komisją Wspólnot Europejskich. W kwietniu 1991 r. zobowiązała się w szczególności do wprowadzenia do wszystkich umów zawodowych piłkarzy klauzuli umożliwiającej im, po wygaśnięciu umowy, zawarcie nowej umowy z wybranym przez nich klubem i natychmiastowe występowanie w jego barwach. Postanowienia tego rodzaju zostały uwzględnione w „zasadach współpracy pomiędzy stowarzyszeniami należącymi do UEFA i ich klubami” przyjętych w grudniu 1991 r. i obowiązujących od dnia 1 lipca 1992 r.

18     W kwietniu 1991 r. FIFA przyjęła również nowy regulamin dotyczący statusu i transferu zawodowych piłkarzy. Dokument ten, z późniejszymi zmianami wprowadzonymi w grudniu 1991 r. i w grudniu 1993 r., przewiduje, że zawodnik może zawrzeć umowę z nowym klubem, jeżeli umowa, która wiąże go z obecnym klubem, dobiegnie końca, została rozwiązana lub wygasa w ciągu następnych sześciu miesięcy.

19     Szczególne zasady zostały ponadto opracowane w odniesieniu do zawodników „nieamatorów”, określanych jako zawodnicy, którzy z tytułu gry w piłkę nożną lub wszelkiej działalności z nią związanej uzyskiwali ryczałt w kwocie przewyższającej wysokość kosztów poniesionych w związku z wykonywaniem tej działalności, chyba, że uzyskali oni ponownie status amatora.

20     W przypadku transferu zawodnika nieamatora, albo zawodnika, który przestał być amatorem w okresie trzech lat od dokonania transferu, klub odstępujący ma prawo do ekwiwalentu za promocję lub wyszkolenie, którego wysokość powinny ustalić oba kluby. W przypadku braku porozumienia spór należy przedłożyć FIFA lub właściwej konfederacji.

21     Zasady te uzupełniła uchwała FIFA zwana „uchwałą w sprawie określenia wysokości ekwiwalentów za transfer”, przyjęta w czerwcu 1993 r., obowiązująca od dnia 1 sierpnia 1993 r., która zastąpiła „zasady współpracy między stowarzyszeniami należącymi do UEFA i ich klubami” z 1991 r. Ta nowa uchwała podtrzymuje zasadę, zgodnie z którą stosunki biznesowe między dwoma klubami nie wpływają w żaden sposób na działalność sportową zawodnika, który może występować w barwach klubu, z którym podpisał nową umowę. Przewiduje ponadto, że w przypadku braku porozumienia między klubami zainteresowanymi, wysokość ekwiwalentu za promocję lub wyszkolenie określi właściwa komisja UEFA. W odniesieniu do zawodników nieamatorów jest ona obliczana na podstawie dochodu brutto uzyskanego przez zawodnika w okresie ostatnich dwunastu miesięcy lub stałego dochodu rocznego zagwarantowanego w nowej umowie, podwyższonego o 20% w przypadku zawodników, którzy co najmniej dwa razy grali w pierwszej reprezentacji narodowej swego kraju, pomnożonego przez współczynnik wynoszący od 12 do 0 w zależności od wieku.

22     Z dokumentów przedstawionych Trybunałowi przez UEFA wynika, że regulacje obowiązujące w pozostałych Państwach Członkowskich zawierają również postanowienia zobowiązujące klub pozyskujący, w przypadku transferu zawodnika w ramach dwóch klubów należących do tego samego stowarzyszenia narodowego, do przekazania na rzecz klubu odstępującego ekwiwalentu za transfer, wyszkolenie lub promocję zgodnie z warunkami określonymi przez dane stowarzyszenia.

23     W Hiszpanii i we Francji nie można żądać ekwiwalentu, jeżeli, odpowiednio, zawodnik transferowany ma poniżej 25 lat lub jeżeli klub odstępujący jest klubem, z którym ten zawodnik podpisał pierwszą umowę jako zawodowy piłkarz. O ile w Grecji klub pozyskujący nie jest zobowiązany do zapłaty żadnego ekwiwalentu, o tyle umowa zawodnika zawarta z klubem może uzależnić odejście tego zawodnika z klubu od przekazania pewnej kwoty, którą, zgodnie z informacjami UEFA, płaci w rzeczywistości klub pozyskujący.

24     Zasady mające w tym zakresie zastosowanie mogą wynikać, w zależności od przypadku, z przepisów prawa krajowego, regulaminów stowarzyszeń narodowych piłki nożnej lub umów zbiorowych.

 Klauzule obywatelstwa

25     Począwszy od lat sześćdziesiątych, wiele stowarzyszeń narodowych piłki nożnej wprowadziło zasady ograniczające rekrutację cudzoziemców lub liczbę obcokrajowców wystawianych w meczach (zwane dalej „klauzulami obywatelstwa”). Do celu stosowania tych klauzul, obywatelstwo zawodnika określane jest w oparciu o to, czy dany zawodnik może być zakwalifikowany do drużyny narodowej czy reprezentacji danego kraju.

26     W 1978 r. UEFA zobowiązała się wobec pana Davignon, członka Komisji Wspólnot Europejskich z jednej strony do zniesienia ograniczenia liczby umów zawieranych przez poszczególne kluby z zawodnikami z innych Państw Członkowskich a, z drugiej strony, do przyjęcia zasady, że w każdym meczu może wziąć udział dwóch zawodników z innych Państw Członkowskich. To ostatnio wspomniane ograniczenie nie ma zastosowania w odniesieniu do zawodników zamieszkałych od ponad pięciu lat w danym Państwie Członkowskim.

27     W 1991 r., w wyniku kolejnych spotkań z panem Bangemannem, wiceprzewodniczącym Komisji, UEFA przyjęła zasadę zwaną zasadą „3 + 2” zezwalającą każdemu stowarzyszeniu narodowemu ograniczyć liczbę obcokrajowców wystawianych do gry na boisku do trzech w przypadku meczów pierwszoligowych w rozgrywkach krajowych, plus dwóch zawodników posiadających obywatelstwo innego państwa, którzy grają w tym kraju przez nieprzerwany okres pięciu lat, włączając w to trzy lata gry w drużynie juniorów. To ograniczenie ma również zastosowanie w odniesieniu do meczów drużyn klubowych w ramach rozgrywek organizowanych przez UEFA

 Fakty leżące u podstaw głównych sporów

28     Pan Bosman, belgijski zawodowy piłkarz był zatrudniony od 1988 r. w RCL, belgijskim klubie pierwszoligowym na mocy umowy wygasającej dnia 30 czerwca 1990 r., na podstawie której pobierał wynagrodzenie w wysokości 120 000 BEF miesięcznie z uwzględnieniem premii.

29     Dnia 21 kwietnia 1990 r. RCL zaproponował panu Bosmanowi nową umowę, na okres jednego sezonu, ograniczając jego miesięczne wynagrodzenie do 30 000 BEF, tj. kwoty minimalnej przewidzianej przez regulamin federalny URBSFA. Ponieważ pan Bosman odmówił podpisania umowy, wpisano go na listę transferów przymusowych. Na podstawie tego regulaminu wartość ekwiwalentu za wyszkolenie ustalono na kwotę 11 743 000 BEF.

30     Ponieważ żaden klub nie wyraził zainteresowania transferem przymusowym, pan Bosman nawiązał kontakt z drugoligowym klubem francuskim z Dunkierki, w wyniku czego został zatrudniony otrzymując miesięczną pensję rzędu 100 000 BEF i premię z tytułu zatrudnienia w wysokości około 900 000 BEF.

31     Dnia 27 lipca 1990 r. doszło również do podpisania umowy między RCL i klubem z Dunkierki przewidującego transfer czasowy pana Bosmana na okres roku, za który klub z Dunkierki miał zapłacić RCL ekwiwalent w wysokości 1 200 000 BEF wymagalny po otrzymaniu przez Francuską Federację Piłki Nożnej (zwaną dalej „FFF”) certyfikatu transferowego wystawionego przez URBSFA. Na mocy tej umowy przyznano również klubowi z Dunkierki prawo pierwszeństwa odnośnie ostatecznego transferu zawodnika za kwotę 4 800 000 BEF.

32     Obie umowy, z jednej strony pomiędzy klubem z Dunkierki i RCL a z drugiej strony między klubem z Dunkierki i panem Bosmanem zawarte zostały z warunkiem zawieszającym, zgodnie z którym certyfikat transferowy powinien zostać przekazany FFF przez URBSFA przed pierwszym meczem w sezonie, który miał się odbyć dnia 2 sierpnia 1990 r.

33     RCL mając wątpliwości co do wypłacalności klubu z Dunkierki nie zwrócił się do URBSFA o przesłanie omawianego certyfikatu do FFF. W rezultacie obie umowy nie doszły do skutku. Dnia 31 lipca 1990 r. RCL zawiesił również pana Bosmana, uniemożliwiając mu w ten sposób grę w całym sezonie.

34     Dnia 8 sierpnia 1990 r. pan Bosman wniósł powództwo przeciwko RCL do tribunal de première instance de Liège, żądając jednocześnie tymczasowego orzeczenia w kwestii po pierwsze wypłacania mu z góry przez RCL i URBSFA sumy 100 000 BEF miesięcznie do czasu znalezienia przez niego nowego pracodawcy a po drugie do zobowiązania pozwanych do nieprzeszkadzania mu w jego zatrudnieniu, w szczególności poprzez żądanie ekwiwalentu za transfer oraz skierowania do Trybunału Sprawiedliwości pytania prejudycjalnego.

35     Postanowieniem z dnia 9 listopada 1990 r. sędzia skazał RCL i URBSFA na zapłatę na rzecz pana Bosmana sumy 30 000 BEF miesięcznie i nakazał im, by nie przeszkadzali w zatrudnieniu pana Bosmana. Ponadto skierował do Trybunału pytanie prejudycjalne (sprawa C-340/90) w sprawie wykładni artykułu 48 Traktatu w odniesieniu do przepisów regulujących transfery zawodowych piłkarzy (zwanych dalej „regułami dotyczącymi transferów”).

36     W międzyczasie pan Bosman został zatrudniony w październiku 1990 r. przez drugoligowy klub francuski z Saint-Quentin, z warunkiem zawieszającym, uzależniającym jego zatrudnienie od pozytywnego dla niego orzeczenia tymczasowego. Jednak umowa z nim została rozwiązana pod koniec pierwszego sezonu. W lutym 1992 r. pan Bosman podpisał nową umowę z francuskim klubem Saint-Denis de la Réunion, która również została rozwiązana. Po poszukiwaniach w Belgii i we Francji, pan Bosman został ostatecznie zatrudniony przez trzecioligowy klub belgijski Olympic Charleroi.

37     W opinii cour d´appel de Liège, istnieją poważne i spójne przypuszczenia, że mimo „wolności” przyznanej mu orzeczeniem tymczasowym, pan Bosman był bojkotowany przez wszystkie kluby europejskie, które mogły go zatrudnić.

38     Dnia 28 maja 1991 r. cour d´appel de Liège uchylił częściowo orzeczenie tribunal de première instance de Liège (w części dotyczącej skierowania do Trybunału pytania prejudycjalnego). Podtrzymał jednak orzeczenie w części dotyczącej zapłaty przez RCL sumy miesięcznej na rzecz pana Bosmana oraz nakazał RCL i URBSFA przekazanie pana Bosmana do dyspozycji każdego klubu, który chciałby korzystać z jego usług, bez żadnych ekwiwalentów za transfer. Na mocy zarządzenia z dnia 19 czerwca 1991 r. sprawa C-340/90 została wykreślona z rejestru Trybunału.

39     Na podstawie skargi złożonej do sądu pierwszej instancji w Liège, URBSFA, który inaczej niż w przypadku powództwa o orzeczenie tymczasowe nie był stroną sporu, przystąpił do sporu w charakterze interwenienta dnia 3 czerwca 1991 r. Dnia 20 sierpnia 1991 r., pan Bosman wezwał UEFA do udziału w charakterze interwenienta w sporze, który prowadził z RCL i URBSFA i wniósł powództwo bezpośrednio przeciwko UEFA, powołując się na jej odpowiedzialność z tytułu wprowadzenia regulaminów, które naraziły go na szkodę. Dnia 5 grudnia 1991 r. na wniosek RCL do sporu włączony został klub z Dunkierki w charakterze interwenienta w celu zapobieżenia zasądzeniu od niego jakiejkolwiek kwoty. Odpowiednio dnia 15 października 1991 r. i 27 grudnia 1991 r. Francuski związek piłkarzy zawodowych, Union nationale des footballeurs professionnels (zwany dalej „UNFP”) i stowarzyszenie prawa holenderskiego Vereniging van contractspelers (zwane dalej „VVCS”) włączyły się dobrowolnie do sporu w charakterze interwenientów.

40     Przez nowe żądania przedłożone dnia 9 kwietnia 1992 r. pan Bosman zmienił swój pierwszy pozew przeciwko RCL, wniósł nowe powództwo zapobiegawcze przeciwko URBSFA i określił roszczenie wobec UEFA. W ramach tych postępowań domagał się stwierdzenia, że reguły dotyczące transferu i klauzule obywatelstwa nie mają wobec niego zastosowania oraz odszkodowania od RCL, URBSFA i UEFA, z uwagi na ich niewłaściwe postępowanie w momencie niepowodzenia transferu do klubu w Dunkierce, z jednej strony w kwocie 11 368 350 BEF, odpowiadającej wysokości szkody poniesionej przez pana Bosmana od dnia 1 sierpnia 1990 r. do końca jego kariery oraz z drugiej strony w kwocie 11 743 000 BEF z tytułu braku dochodów od początku kariery, wynikającego ze stosowania reguł dotyczących transferów. Ponadto domagał się, by do Trybunału zostało skierowane pytanie prejudycjalne.

41     Orzeczeniem z dnia 11 czerwca 1992 r. tribunal de première instance de Liège uznał swą właściwość do rozpoznania spraw. Poza tym uznał za dopuszczalne żądania pana Bosmana wobec RCL, URBSFA i UEFA, zmierzające w szczególności do stwierdzenia, że reguły dotyczące transferów i klauzule obywatelstwa nie mają wobec niego zastosowania i ukarania trzech organizacji za ich postępowanie. Natomiast sąd oddalił wniosek wniesiony przez RCL o włączenie do sporu klubu z Dunkierki w charakterze interwenienta i gwaranta, ponieważ nie przedstawiono dowodów mogących świadczyć o tym, by ten ostatni klub nie wywiązał się ze swych zobowiązań. Wreszcie, ponieważ stwierdzono, że rozpoznanie roszczeń Bosmana wobec UEFA i URBSFA wymagało rozpatrzenia kwestii zgodności reguł dotyczących transferów z Traktatem, zwrócił się do Trybunału z pytaniami w zakresie wykładni art. 48, 85 i 86 Traktatu (sprawa C-269/92).

42     URBSFA, RCL i UEFA złożyły apelacje od wyroku. Ponieważ apelacje mają skutek zawieszający, postępowanie przed Trybunałem zostało zawieszone. Postanowieniem z dnia 8 grudnia 1993 r. sprawa C-269/92 została ostatecznie skreślona w związku z nowym orzeczeniem cour d´appel de Liège, które jest podstawą niniejszego postępowania.

43     Nie złożono żadnej apelacji wobec UNFP i VVCS, które nie wycofały swych interwencji w drugiej instancji.

44     W cytowanym orzeczeniu cour d´appel de Liège podtrzymał wyrok w części dotyczącej właściwości tribunal de première instance de Liège i dopuszczalności powództw oraz w części, w której stwierdzał on, że rozpoznanie roszczeń pana Bosmana wobec UEFA i URBSFA wymagało zbadania legalności reguł dotyczących transferów. Ponadto uznał za niezbędne zbadanie legalności klauzul obywatelstwa z uwagi na fakt, że podstawą roszczeń pana Bosmana w tym względzie był art. 18 belgijskiego kodeksu sądowego, który dopuszcza wniesienie powództwa „w celu zapobieżenia naruszeniu poważnie zagrożonego prawa”. Pan Bosman, w jego opinii przedstawił materiał dowodowy pozwalający sądzić, że szkoda, jakiej się obawia, polegająca na tym, że klauzule obywatelstwa utrudnią jego karierę, rzeczywiście wystąpi.

45     Sąd krajowy w szczególności uznał, że art. 48 Traktatu, podobnie jak art. 30 zakazuje nie tylko wszelkich form dyskryminacji, ale również stosowania barier niedyskryminacyjnych w swobodnym przepływie pracowników, jeżeli nie są one uzasadnione względami wyższymi.

46     W odniesieniu do art. 85 Traktatu uznał on, że regulacje FIFA, UEFA i URBSFA mogły stanowić decyzje związków przedsiębiorstw, za pomocą których kluby ograniczają konkurencję w zakresie pozyskiwania zawodników. W jego opinii po pierwsze ekwiwalenty za transfer odgrywają rolę zniechęcającą i ich skutkiem jest ograniczenie wysokości wynagrodzeń piłkarzy zawodowych. Po drugie klauzule obywatelstwa zabraniają korzystania z usług zawodników zagranicznych, jeżeli ich liczba przekracza pewien limit. Wreszcie ograniczenie mobilności zawodników wpływa na handel między Państwami Członkowskimi.

47     Ponadto cour d´appel rozważa, czy URBSFA nie zajmuje pozycji dominującej lub czy kluby piłkarskie nie zajmują zbiorowej pozycji dominującej w rozumieniu art. 86 Traktatu, ponieważ ograniczenia konkurencji podniesione w kontekście art. 85 mogą stanowić nadużycie pozycji dominującej zabronione przez art. 86.

48     Cour d´appel oddalił żądania UEFA zmierzające do tego, by sąd zwrócił się do Trybunału o rozstrzygnięcie, czy odpowiedź na pytanie dotyczące transferów byłaby inna w kontekście przepisów umożliwiających zawodnikowi grę w nowym klubie nawet, jeśli nie zapłacił on ekwiwalentu za transfer klubowi odstępującemu. W tym względzie sąd podkreślił między innymi, że z uwagi na surowe sankcje grożące klubom, które nie zapłaciłyby ekwiwalentu za transfer, możliwość, by zawodnik podjął grę w nowym klubie, uzależniona jest od stosunków biznesowych między klubami.

49     Uwzględniając powyższe, cour d´appel de Liège postanowił zawiesić postępowanie i skierował do Trybunału Sprawiedliwości wniosek o orzeczenie w trybie prejudycjalnym w następujących kwestiach:

„Czy art. 48, 85 i 86 Traktatu Rzymskiego z dnia 25 marca 1957 r. mogą być interpretowane jako:

-      zakazujące klubowi piłkarskiemu żądania i otrzymywania sum pieniędzy z tytułu zatrudnienia jednego ze swoich zawodników, któremu kończy się umowa, przez inny klub;

-       zakazujące krajowym i międzynarodowym stowarzyszeniom sportowym ograniczania w ich regulaminach dostępu zawodników zagranicznych będących obywatelami Wspólnoty Europejskiej do zawodów przez nie organizowanych ?”

50     Dnia 3 czerwca 1994 r. URBSFA wniosła kasację od wydanego przez cour d´appel orzeczenia, domagając się, aby orzeczeniem tym objąć RCL, UEFA i klub z Dunkierki. Pismem z dnia 6 października 1994 r. procureur général przy Cour de cassation de Belgique poinformował Trybunał, że w tym przypadku kasacja nie ma skutku zawieszającego.

51     Orzeczeniem z dnia 30 marca 1995 r. Cour de cassation oddalił kasację i stwierdził, że oddalenie to czyni wnioski o objęcie orzeczeniem innych podmiotów bezprzedmiotowymi. Cour de cassation przekazał kopię tego orzeczenia Trybunałowi Sprawiedliwości.

 Wniosek o dochodzenie

52     Pismem, które wpłynęło do Trybunału dnia 16 listopada 1995 r., UEFA złożyła wniosek, w którym domaga się, by Trybunał nakazał dochodzenie stosownie do art. 60 regulaminu proceduralnego w celu uzupełnienia informacji na temat roli, jaką odgrywały ekwiwalenty za transfer w finansowaniu małych lub średnich klubów piłki nożnej, mechanizmów regulujących podział dochodów w obrębie istniejących struktur piłki nożnej, jak również istnienia bądź też braku mechanizmów alternatywnych w sytuacji, gdyby system ekwiwalentów za transfer miał zostać zlikwidowany.

53     Po ponownym zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego Trybunał uznaje, że wniosek ten należy oddalić. W istocie złożono go w momencie, w którym stosownie do art. 59 ust. 2 regulaminu proceduralnego procedura ustna została zamknięta. Natomiast z orzecznictwa Trybunału wynika (patrz orzeczenie z dnia 16 czerwca 1971 r., w sprawie Prelle przeciwko Komisji, 77/70, Zb.Orz.. str. 561, pkt 7), że taki wniosek może zostać przyjęty wyłącznie, jeżeli dotyczy faktów, które mogłyby mieć decydujący wpływ i których zainteresowany nie mógł podnieść przed zamknięciem procedury ustnej.

54     W tym przypadku wystarczy podnieść, że UEFA mogła przedstawić swój wniosek przed zamknięciem procedury ustnej. Ponadto kwestię, czy cel, jakim jest utrzymanie równowagi finansowej i równowagi we współzawodnictwie między klubami a w szczególności zapewnienie środków finansowych dla małych klubów, można osiągnąć za pomocą innych środków, takich jak redystrybucja części dochodów z futbolu, podniósł w szczególności pan Bosman w swych uwagach pisemnych.

 Właściwoścć Trybunału w kwestii udzielenia odpowiedzi na pytania prejudycjalne

55     URBSFA, UEFA, niektóre rządy, które przedstawiły uwagi oraz Komisja w trakcie procedury pisemnej, podważały z różnych powodów właściwość Trybunału do rozpoznania wszystkich lub części pytań postawionych przez sąd krajowy.

56     Po pierwsze UEFA i URBSFA podnosi, że główne sprawy stanowią narzędzia proceduralne zmierzające do tego, by Trybunał wydał orzeczenie w trybie prejudycjalnym w sprawie pytań, których rozstrzygnięcie nie jest w żadnym stopniu konieczne dla rozwiązania sporów. W istocie ich zdaniem regulamin UEFA nie był stosowany w momencie nieudanego transferu pana Bosmana do Dunkierki a poza tym, gdyby nawet został zastosowany, transfer ten nie wiązał się z wypłatą ekwiwalentu za transfer, a więc mógł się odbyć. W tej sytuacji wykładnia prawa wspólnotowego, o którą wnosi sąd krajowy, nie ma żadnego związku z realiami lub przedmiotem głównych sporów i zgodnie ze utrwalonym orzecznictwem Trybunał nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na zadane pytania.

57     Po drugie, URBSFA, UEFA, rząd Danii, Francji i Włoch, jak również Komisja w uwagach pisemnych utrzymywały, że pytania w sprawie klauzul obywatelstwa nie mają związku ze sporami, które odnoszą się wyłącznie do stosowania reguł dotyczących transferów. W istocie przeszkody dla rozwoju kariery, które, w opinii pana Bosmana, wyniknęłyby z tych klauzul, są czysto hipotetyczne i nie uzasadniają tego, by Komisja wypowiedziała się na temat wykładni Traktatu w tym względzie.

58     Po trzecie URBSFA i UEFA podniosły na rozprawie, że zgodnie z orzeczeniem Cour de cassation de Belgique z dnia 30 marca 1995 r., cour d´appel de Liège uznał za niedopuszczalne wnioski złożone przez pana Bosmana, w których domagał się stwierdzenia, że klauzule obywatelstwa zawarte w regulaminie URBSFA nie mają do niego zastosowania. W tych warunkach spory główne nie dotyczą, ich zdaniem, stosowania klauzul obywatelstwa i Trybunał nie powinien odpowiadać na pytania w tym zakresie. Rząd francuski zgodził się z tymi wnioskami pod warunkiem, że zostanie sprawdzony zakres orzeczenia Cour de cassation.

59     W tym względzie należy przypomnieć, że w ramach współpracy Trybunału i sądów krajowych określonej w art. 177 Traktatu, wyłącznie do sędziego krajowego, do którego wpłynął spór i który musi wziąć odpowiedzialność za decyzję sądu, należy ocena, w kontekście szczególnych cech sprawy, zarówno konieczności wystąpienia o orzeczenie w trybie prejudycjalnym, które ma mu umożliwić wydanie orzeczenia, jak również zasadności pytań, które stawia Trybunałowi. W konsekwencji, w sytuacji, gdy postawione pytania dotyczą wykładni prawa wspólnotowego, Trybunał jest w zasadzie zobowiązany do wydania orzeczenia (patrz w szczególności orzeczenie z 5 października 1995 r. w sprawie C-125/94 Aprile, Zb.Orz. I-2919, pkt. 16 i 17).

60     Jednakże Trybunał uznał, że do niego należy, w celu sprawdzenia własnej właściwości, zbadanie warunków, w których zwrócił się do niego sąd krajowy. W istocie atmosfera współpracy, na której powinna opierać się procedura prejudycjalna zakłada, że ze swej strony sędzia krajowy uwzględni rolę powierzoną Trybunałowi, polegającą na udzielaniu pomocy wymiarowi sprawiedliwości w Państwach Członkowskich a nie na formułowaniu niewiążących opinii w odniesieniu do pytań ogólnych lub hipotetycznych (patrz w szczególności orzeczenie z dnia 16 lipca 1992 r. w sprawie C-83/91 Meilicke, Zb.Orz., str. I-4871, pkt 25).

61     Właśnie w uwzględnieniu tej roli Trybunał uznał, że nie może rozstrzygać pytania prejudycjalnego postawionego przez sąd krajowy, jeżeli widać wyraźnie, że wykładnia lub ocena możliwości zastosowania zasady wspólnotowej, o którą wnosi sąd krajowy, nie ma żadnego związku z realiami lub przedmiotem głównego sporu (patrz w szczególności orzeczenie z dnia 26 października 1995 r. w sprawie C-143/94 Furlanis costruzioni generali, Zb.Orz. str. I-3653, pkt 12), lub gdy problem ma charakter hipotetyczny a Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia przydatnej odpowiedzi na pytania, które zostały mu postawione (patrz w szczególności cytowane orzeczenie Meilicke, pkt. 32).

62     W tym przypadku należy najpierw zauważyć, że spory główne, rozpatrywane jako całość nie mają charakteru hipotetycznego i że sędzia krajowy przedstawił Trybunałowi dokładne ramy faktyczne i prawne, jak również powody, które sprawiły, iż uznał orzeczenie w trybie prejudycjanym za niezbędne dla wydania wyroku.

63     Następnie, nawet o ile, jak utrzymują URBSFA i UEFA, regulamin UEFA nie został zastosowany w momencie nieudanego transferu pana Bosmana do klubu z Dunkierki, o tyle dotyczą go środki zapobiegawcze podjęte przez pana Bosmana wobec URBSFA i UEFA (patrz pkt. 40 powyżej) i wykładnia Trybunału w zakresie zgodności systemu transferów wprowadzonego regulaminem UEFA z prawem wspólnotowym mogłaby być przydatna dla sądu krajowego.

64     W odniesieniu do pytań dotyczących klauzul obywatelstwa wydaje się, że wnioski przedstawione w tym zakresie w ramach postępowania głównego zostały uznane za dopuszczalne na podstawie proceduralnych przepisów krajowych pozwalających na wniesienie powództwa, nawet powództwa o ustalenie, w celu zapobieżenia naruszeniu poważnie zagrożonego prawa. Jak wynika z orzeczenia, sąd krajowy uznał, że stosowanie klauzul obywatelstwa mogłoby rzeczywiście utrudnić karierę pana Bosmana, ograniczając jego szanse na zatrudnienie lub wystawienie do rozgrywek przez klub z innego Państwa Członkowskiego. Stwierdził, że żądania pana Bosmana zmierzające do stwierdzenia, że omawiane klauzule obywatelstwa nie mają do niego zastosowania, spełniają warunki określone przywołanym przepisem.

65     Podważenie tej oceny w ramach niniejszego postępowania nie należy do Trybunału. O ile prawdą jest, że główne powództwa mają charakter powództw o ustalenie i ponieważ zmierzają one do zapobieżenia naruszeniu zagrożonego prawa, muszą opierać się na niesprawdzonych przewidywaniach, o tyle dopuszcza je prawo krajowe, zgodnie z wykładnią przekazaną przez sąd krajowy. W tych warunkach rozstrzygnięcie pytań postawionych przez ten sąd jest obiektywnie konieczne dla rozwiązania sporów, które do niego wpłynęły zgodnie z przepisami.

66     Wreszcie z orzeczenia Cour de cassation z dnia 30 marca 1995 r. nie wynika, by klauzule obywatelstwa nie miały związku z głównymi sporami. Cour de cassation uznał jedynie, że kasacja wniesiona przez URBSFA od orzeczenia cour d´appel opierała się na złej wykładni orzeczenia. W swej skardze URBSFA twierdził, że odnośny sąd uznał za dopuszczalny wniosek pana Bosmana, w którym domaga się on, by klauzule obywatelstwa zawarte w tych regulaminach nie miały do niego zastosowania. Natomiast z orzeczenia Cour de cassation wynika, że w opinii cour d´appel wniosek pana Bosmana zmierzał do zapobieżenia przeszkodom w jego karierze, które wyniknąć mogły nie z zastosowania klauzul obywatelstwa zawartych w regulaminie URBSFA, które to klauzule dotyczyłyby zawodników nie posiadających obywatelstwa belgijskiego, ale klauzul podobnych przewidzianych regulaminami UEFA i innych stowarzyszeń narodowych należących do tej konfederacji, które mogłyby go dotyczyć jako zawodnika posiadającego obywatelstwo belgijskie.

67     Z powyższego wynika, że Trybunał jest właściwy dla udzielenia odpowiedzi na pytania zadane przez cour d´appel de Liège.

 Wykładnia art. 48 Traktatu w kontekście reguł dotyczących transferów

68     W pierwszym pytaniu sąd krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy postanowienia art. 48 Traktatu wykluczają stosowanie reguł określonych przez stowarzyszenia sportowe, zgodnie z którymi po wygaśnięciu umowy z klubem zawodowy piłkarz będący obywatelem jednego z Państw Członkowskich może być zatrudniony przez klub w innym Państwie Członkowskim wyłącznie, jeżeli klub pozyskujący przekazał klubowi odstępującemu ekwiwalent za transfer, wyszkolenie lub promocję.

 Stosowanie art. 48 w stosunku do reguł określonych przez stowarzyszenia sportowe

69     W tym względzie należy zbadać na wstępie niektóre z przedstawionych argumentów dotyczących zastosowania tego artykułu w stosunku do reguł określonych przez stowarzyszenia sportowe.

70     URBSFA utrzymuje, że tylko najważniejsze kluby europejskie mogą być uważane za przedsiębiorstwa, natomiast kluby takie jak RCL prowadzą działalność gospodarczą jedynie w niewielkim zakresie. Co więcej, w jej opinii, pytanie sądu krajowego odnoszące się do reguł dotyczących transferów nie dotyczy stosunku pracy między zawodnikami i klubami, lecz stosunków biznesowych między klubami, jak również konsekwencji wolności stowarzyszania się w federacji sportowej. Art. 48 Traktatu nie ma zatem zastosowania do omawianego przypadku.

71     Ze swej strony UEFA podnosi w szczególności, że władze wspólnotowe zawsze respektowały niezależność ruchu sportowego, że rozróżnienie działalności gospodarczej i sportowej w piłce nożnej jest bardzo trudne, a orzeczenie Trybunału dotyczące sytuacji piłkarzy zawodowych może zakwestionować całą organizację futbolu. Z tego powodu nawet, jeśli art. 48 stosuje się do zawodowych piłkarzy, niezbędny jest pewien stopień elastyczności ze względu na specyfikę sportu.

72     Rząd Niemiec podkreślił najpierw, że w większości przypadków sport taki jak piłka nożna nie jest działalnością o charakterze gospodarczym. Następnie podniósł, że sport jako taki ma pewne analogie z kulturą i przypomniał, że stosownie do postanowień art. 128 ust. 1 Traktatu WE, Wspólnota szanuje narodową i regionalną różnorodność kultur Państw Członkowskich. Wreszcie wspomniał o wolności zrzeszania się i autonomii federacji sportowych zapisanej w prawie krajowym oraz stwierdził, że na mocy zasady pomocniczości, uznawanej za zasadę ogólną, interwencja władz publicznych a w szczególności Wspólnoty w tych dziedzinach musi być ograniczona jedynie do tego, co niezbędne.

73     W odpowiedzi na te argumenty należy przypomnieć, że biorąc pod uwagę cele Wspólnoty, sport jest dziedziną, która podlega prawu wspólnotowemu, ponieważ stanowi ona działalność gospodarczą w rozumieniu art. 2 Traktatu (patrz orzeczenie z dnia 12 grudnia 1974 r. w sprawie 36/74 Walrave, Zb.Orz. str. 1405, pkt 4). Ma to miejsce w przypadku działalności zawodowych lub półzawodowych piłkarzy w sytuacji, gdy wykonują oni działalność zarobkową lub odpłatnie świadczą usługi (patrz orzeczenie z dnia 14 lipca 1976 r. w sprawie 13/76 Donà, Zb.Orz. str. 1333, pkt. 12).

74     Należy również zauważyć, że w każdym przypadku dla celów stosowania przepisów prawa wspólnotowego dotyczących swobodnego przepływu pracowników pracodawca niekoniecznie musi posiadać status przedsiębiorstwa a jedynym wymaganym elementem jest istnienie stosunku pracy lub chęć nawiązania takiego stosunku.

75     Stosowania postanowień art. 48 Traktatu nie wyklucza również fakt, że reguły dotyczące transferów regulują raczej stosunki biznesowe między klubami niż stosunki pracy pomiędzy klubami a zawodnikami. W istocie okoliczność, że kluby będące pracodawcami zobowiązane są do opłacenia ekwiwalentu przy okazji zatrudnienia zawodnika pochodzącego z innego klubu wpływa na możliwości znalezienia zatrudnienia przez tych zawodników, jak również na warunki, na których oferowane jest to zatrudnienie.

76     W odniesieniu do trudności związanych z rozróżnieniem działalności gospodarczej i sportowej w piłce nożnej Trybunał uznał w cytowanym orzeczeniu Donà, pkt. 15 – 16, że przepisy prawa wspólnotowego w zakresie swobodnego przepływu pracowników i usług nie wykluczają stosowania regulaminów lub praktyk uzasadnionych względami o charakterze pozagospodarczym, związanych ze specyficznym charakterem niektórych meczów. Jednakże podkreślił on, że to ograniczenie zakresu stosowania omawianych postanowień powinno być zawężone do jego celu. A zatem nie można się na nie powoływać w celu wyłączenia wszelkiej działalności sportowej z zakresu stosowania Traktatu.

77     W odniesieniu do ewentualnych konsekwencji niniejszego orzeczenia dla całej organizacji futbolu należy przypomnieć, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, że o ile należy głęboko rozważyć praktyczne konsekwencje wszelkich decyzji sądów, o tyle nie można posuwać się aż do osłabienia obiektywnego charakteru prawa i zniekształcania jego stosowania z powodu ewentualnych reperkusji decyzji sądu. Co najwyżej reperkusje te można by uwzględnić podejmując w razie potrzeby decyzję o wyjątkowym ograniczeniu w czasie skutków orzeczenia (patrz w szczególności orzeczenie z dnia 16 lipca 1992 r. w sprawie C-163/90 Legros e.a., Zb.Orz. str. I-4625, pkt 30).

78     Nie można również podtrzymać argumentu wynikającego z istniejącej, w opinii jednej ze stron, analogii sportu i kultury, w sytuacji, gdy pytanie sędziego krajowego nie dotyczy warunków wykonywania kompetencji wspólnotowych o ograniczonym zakresie, takich jak kompetencje wynikające z postanowień art. 128 ust. 1, ale zakresu swobodnego przepływu pracowników, zagwarantowanego przez art. 48, który ustanawia podstawową wolność w systemie Wspólnot (patrz w szczególności orzeczenie z dnia 31 marca 1993 r. w sprawie C-19/92 Kraus, Zb.Orz. str. I-1663, pkt. 16).

79     W odniesieniu do argumentów wynikających z wolności zrzeszania się należy uznać, że ta zasada potwierdzona w art. 11 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz w tradycjach konstytucyjnych wspólnych dla wszystkich Państw Członkowskich stanowi część praw podstawowych, które są chronione w systemie prawnym Wspólnoty zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, potwierdzonym ponadto w preambule Jednolitego Aktu Europejskiego i art. F ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej.

80     Jednakże nie można uznać, że reguły ustalone przez stowarzyszenia sportowe, które przywołuje sąd krajowy, są niezbędne dla zagwarantowania wykonywania tej wolności przez dane stowarzyszenia, przez kluby lub zawodników lub że stanowią one jej nieodłączną konsekwencję.

81     Wreszcie, skutkiem zasady pomocniczości, zgodnie z którą, w wykładni rządu Niemiec, działanie władz publicznych a w szczególności władz wspólnotowych powinno w tym zakresie ograniczać się do niezbędnego minimum, nie może być to, że niezależność stowarzyszeń prywatnych w zakresie przyjmowania regulaminów sportowych ogranicza wykonywanie uprawnień przyznanych osobom fizycznym na podstawie Traktatu.

82     Po oddaleniu zastrzeżeń związanych ze stosowaniem postanowień art. 48 Traktatu w odniesieniu do działalności sportowej takiej jak działalność prowadzona przez zawodowych piłkarzy piłki nożnej, należy przypomnieć, że, tak jak Trybunał stwierdził w cytowanym orzeczeniu Walrave, pkt. 17, artykuł ten dotyczy nie tylko działalności władz publicznych, ale jego zakres obejmuje również regulacje o innym charakterze, zmierzające do uregulowania w sposób zbiorowy pracy pracowników najemnych.

83     Trybunał uznał w istocie, że zniesienie przeszkód między Państwami Członkowskimi w zakresie swobodnego przepływu osób byłoby nieskuteczne, jeśli bariery, które początkowo nakładało Państwo, mogłyby zastąpić przeszkody wynikające z wykonywania uprawnień w zakresie niezależności prawnej przez stowarzyszenia i organizacje, które nie podlegają prawu publicznemu (patrz cytowane orzeczenie Walrave, pkt. 18).

84     Ponadto zauważył, że warunki pracy regulują w różnych Państwach Członkowskich albo przepisy ustawowe lub wykonawcze albo konwencje czy inne akty zawarte lub przyjęte przez osoby fizyczne. Wobec tego, jeżeli art. 48 Traktatu ograniczałby się do aktów przyjętych przez władzę publiczną, mogłaby z tego wyniknąć nierówność w zakresie jego stosowania (patrz cytowane orzeczenie Walrave, pkt. 19). Ryzyko to jest tym większe, że w przypadku takim jak będący przedmiotem głównego sporu, jak podkreślono w pkt. 24 niniejszego orzeczenia, reguły dotyczące transferów zostały ustalone przez poszczególne jednostki lub przy zastosowaniu różnych technik w poszczególnych Państwach Członkowskich.

85     UEFA podnosi zarzut, że taka wykładnia czyni postanowienia art. 48 Traktatu bardziej rygorystycznymi w stosunku do podmiotów prywatnych niż do Państw Członkowskich, ponieważ jedynie Państwa Członkowskie mogą powoływać się na ograniczenia spowodowane względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego i zdrowia publicznego.

86     Argument ten opiera się na niedokładnej przesłance. Nic w istocie nie wyklucza, by podmioty prywatne powoływały się na względy porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego i zdrowia publicznego. Charakter publiczny lub prywatny danej regulacji nie ma żadnego wpływu na zakres lub treść powoływanych względów.

87     W tej sytuacji należy stwierdzić, że art. 48 Traktatu ma zastosowanie do reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe takie jak URBSFA, FIFA lub UEFA, które określają warunki, na których zawodowy piłkarz może zostać zatrudniony.

 Kwestia, czy sytuacja, którą opisuje sąd krajowy, ma charakter wyłącznie wewnętrzny

88     UEFA uznaje, że spory toczące się przed sądem krajowym odnoszą się do sytuacji czysto wewnętrznej państwa belgijskiego, która nie jest objęta zakresem stosowania art. 48 Traktatu. W jej opinii, w istocie dotyczą one zawodnika belgijskiego, którego transfer zakończył się niepowodzeniem w wyniku postępowania klubu belgijskiego i stowarzyszenia belgijskiego.

89     Oczywiście z utrwalonego orzecznictwa wynika (patrz w szczególności orzeczenia z dnia 28 marca 1979 r. w sprawie 175/78 Saunders, Zb.Orz. str. 1129, pkt 11; z dnia 28 czerwca 1984 r., w spraiwe 180/83 Moser, Zb.Orz. str. 2539, pkt. 15; z dnia 28 stycznia 1992 r. w sprawie C-332/90 Steen, Zb.Orz. str. I-341, pkt. 9, i cytowane orzeczenie w sprawie Kraus, pkt. 15), że postanowienia Traktatu w zakresie swobodnego przepływu pracowników a w szczególności art. 48 nie mogą mieć zastosowania w odniesieniu do sytuacji czysto wewnętrznych danego Państwa Członkowskiego, to jest w braku wszelkich czynników związanych z jakąkolwiek sytuacją, którą uwzględnia prawo wspólnotowe.

90     Jednakże z faktów ustalonych przez cour d´appel de Liège wynika, że pan Bosman zawarł umowę o pracę z klubem w innym Państwie Członkowskim w celu świadczenia pracy najemnej na terytorium tego Państwa. Jak słusznie podniósł zainteresowany, czyniąc to, ubiegał się o miejsce pracy w rozumieniu art. 48 ust. 3 lit. a).

91     Ponieważ sytuacji będącej przedmiotem głównych sporów nie można uznać za sytuację czysto wewnętrzną, argument UEFA należy oddalić.

 Istnienie przeszkód w swobodnym przepływie pracowników

92     Należy więc sprawdzić, czy reguły dotyczące transferów stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, zabronioną przez art. 48 Traktatu.

93     Jak Trybunał stwierdził wielokrotnie, swobodny przepływ pracowników stanowi jedną z podstawowych zasad Wspólnoty a postanowienia Traktatu, które ją gwarantują, mają skutek bezpośredni od końca okresu przejściowego.

94     Trybunał uznał również, że ogół postanowień Traktatu dotyczących swobodnego przepływu pracowników ma na celu ułatwienie obywatelom Wspólnoty wykonywanie każdego rodzaju działalności zawodowej na terytorium Wspólnoty i wyklucza stosowanie środków, które mogłyby stawiać w mniej korzystnej sytuacji tych obywateli, którzy chcą podjąć działalność gospodarczą na terytorium innego Państwa Członkowskiego (patrz orzeczenia z dnia 7 lipca 1988 r., w sprawie 143/87 Stanton, Zb.Orz. str. 3877, pkt. 13 i z dnia 7 lipca 1992 r.w sprawie C-370/90 Singh, Zb.Orz. str. I-4265, pkt. 16).

95     W tym kontekście obywatele Państw Członkowskich dysponują w szczególności wynikającym bezpośrednio z Traktatu prawem opuszczenia swego kraju pochodzenia i udania się do innego Państwa Członkowskiego i przebywania tam w celu wykonywania działalności gospodarczej (patrz w szczególności orzeczenia z dnia 5 lutego 1991 r. w sprawie C-363/89 Roux, Zb.Orz. str. I-273, pkt. 9 i cytowane orzeczenie Singh, pkt. 17).

96     Postanowienia, które uniemożliwiają lub zniechęcają obywatela Państwa Członkowskiego do opuszczenia kraju pochodzenia i wykonywania prawa swobodnego przepływu pracowników stanowią zatem przeszkody w tej swobodzie nawet, jeżeli mają one zastosowanie niezależnie od obywatelstwa osób zainteresowanych (patrz w szczególności orzeczenie z dnia 7 marca 1991 r., w sprawie C-10/90 Masgio, Zb.Orz. str. I-1119, pkt. 18 - 19).

97     Ponadto Trybunał wskazał w orzeczeniu z dnia 27 września 1988 r. w sprawie 81/87 Daily Mail and General Trust ( Zb.Orz. str. 5483, pkt. 16), że o ile postanowienia Traktatu dotyczące swobody przedsiębiorczości zmierzają w szczególności do zapewnienia traktowania narodowego w Państwie Członkowskim przyjmującym, o tyle sprzeciwiają się również, by Państwo pochodzenia utrudniało prowadzenie działalności w innym Państwie Członkowskim swemu obywatelowi lub spółce utworzonej zgodnie z prawem tego Państwa i odpowiadającej ponadto definicji określonej w art. 58. Prawa zagwarantowane w art. 52 i następnych artykułach byłyby pozbawione treści, gdyby państwo pochodzenia mogło zabronić przedsiębiorstwom opuszczania jego terytorium w celu prowadzenia działalności w innym Państwie Członkowskim. Takie same twierdzenia narzucają się w związku z art. 48 Traktatu w odniesieniu do reguł, które ograniczają swobodny przepływ obywateli jednego z Państw Członkowskich, którzy chcieliby prowadzić działalność zarobkową w innym Państwie Członkowskim.

98     Natomiast prawdą jest, że omawiane reguły dotyczące transferów będące przedmiotem głównych sporów mają zastosowanie również w odniesieniu do zawodników klubów należących do różnych stowarzyszeń narodowych w obrębie tego samego Państwa Członkowskiego, i że analogiczne reguły regulują transfery pomiędzy klubami należącymi do tego samego stowarzyszenia narodowego.

99     Jednakże, jak zauważył pan Bosman, rząd Danii oraz rzecznik generalny w pkt. 209 – 210 swej opinii, zasady te mogą ograniczać swobodę przepływu zawodników, którzy chcieliby wykonywać działalność w innym Państwie Członkowskim uniemożliwiając im lub zniechęcając ich do opuszczenia klubu, do którego przynależą, nawet po wygaśnięciu umowy o pracę, która wiąże ich z tymi klubami.

100   W istocie w sytuacji, gdy te reguły przewidują, że zawodowy piłkarz piłki nożnej nie może wykonywać działalności w klubie pozyskującym znajdującym się w innym Państwie Członkowskim, jeżeli ten klub nie przekazał klubowi odstępującemu ekwiwalentu za transfer, którego wysokość została ustalona przez kluby lub określona zgodnie z regulaminami stowarzyszeń sportowych, stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników.

101   Jak słusznie podniósł sąd krajowy, na to stwierdzenie nie wpływa okoliczność, iż reguły dotyczące transferów przyjęte przez UEFA w 1990 r. przewidywały, że stosunki biznesowe między dwoma klubami nie będą miały wpływu na działalność zawodnika, który będzie mógł grać w klubie pozyskującym. W istocie ten ostatni klub jest nadal zobowiązany do zapłacenia ekwiwalentu pod groźbą sankcji, która może nawet polegać na wykluczeniu go z listy klubów za długi, co uniemożliwia mu w równie skuteczny sposób zatrudnienie zawodnika pochodzącego z klubu znajdującego się w innym Państwie Członkowskim bez uiszczenia ekwiwalentu.

102   Stwierdzenia tego nie podważa również orzecznictwo Trybunału przywoływane przez URBSFA i UEFA, które wyklucza, by art. 30 Traktatu miał zastosowanie w odniesieniu do środków, które ograniczają lub zakazują pewnych warunków sprzedaży, chyba, że mają one zastosowanie w odniesieniu do wszystkich podmiotów zainteresowanych wykonujących działalność na terytorium kraju a także obejmują w ten sam sposób prawnie i faktycznie sprzedaż produktów krajowych i produktów pochodzących z pozostałych Państw Członkowskich (patrz orzeczenie z dnia 24 listopada 1993 r. w sprawach C-267/91 i C-268/91 Keck i Mithouard, Zb.Orz. str. I-6097, pkt. 16).

103   W istocie wystarczy podnieść, że o ile zasady, będące przedmiotem głównych spraw, mają również zastosowanie w odniesieniu do transferów pomiędzy klubami należącymi do różnych stowarzyszeń narodowych w obrębie tego samego Państwa Członkowskiego i są one analogiczne do reguł obowiązujących w odniesieniu do transferów pomiędzy klubami należącymi do tego samego stowarzyszenia narodowego, o tyle warunkują one bezpośrednio dostęp zawodników do rynku pracy w pozostałych Państwach Członkowskich, a w ten sposób mogą utrudniać swobodny przepływ pracowników. Nie mogą więc być równoznaczne z regulacjami dotyczącymi warunków sprzedaży towarów, które zgodnie z orzeczeniem Keck i Mithouard mogą być wyłączone z zakresu stosowania art. 30 Traktatu (patrz również w zakresie swobody świadczenia usług orzeczenie z dnia 10 maja 1995 r. w sprawie C-384/93 Alpine Investments, Zb.Orz. str. I-1141, pkt. 36-38).

104   W konsekwencji reguły dotyczące transferów stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników zakazaną w zasadzie przez art. 48 Traktatu. Byłoby inaczej jedynie, gdyby te reguły zmierzały do słusznego celu, zgodnego z Traktatem i były uzasadnione poważnymi względami interesu ogólnego. Ale w takim przypadku koniecznym byłoby, aby stosowanie tych reguł było właściwe dla zagwarantowania realizacji danego celu i nie wykraczało poza to, co niezbędne dla jego osiągnięcia (patrz w szczególności cytowane orzeczenie Kraus, pkt 32 i orzeczenie z dnia 30 listopada 1995 r. w sprawie C-55/94 Gebhard, Zb.Orz. str. I-4165, pkt. 37).

 Istnienie uzasadnień

105   Początkowo URBSFA, UEFA oraz rządy Francji i Włoch utrzymywały, że reguły dotyczące transferów uzasadnione są potrzebą utrzymania równowagi finansowej i równowagi we współzawodnictwie między klubami oraz poszukiwania talentów i szkolenia młodych zawodników.

106   Z uwagi na duże społeczne znaczenie sportu a w szczególności piłki nożnej we Wspólnocie, cele utrzymania równowagi między klubami poprzez zachowanie pewnego stopnia równości i niepewności co do rezultatów i zachęcania do rekrutacji i szkolenia młodych zawodników muszą być uznane za legalne.

107   W odniesieniu do pierwszego z wymienionych celów pan Bosman uznał słusznie, że stosowanie reguł dotyczących transferów nie stanowi właściwego środka dla zapewnienia utrzymania równowagi finansowej i równowagi we współzawodnictwie w świecie piłkarskim. Reguły te nie uniemożliwiają najbogatszym klubom pozyskiwania najlepszych zawodników ani nie przeszkadzają temu, by dostępne środki finansowe były decydującym czynnikiem we współzawodnictwie, co poważnie narusza równowagę w stosunkach między klubami.

108   W odniesieniu do drugiego celu trzeba przyznać, że perspektywa pobierania ekwiwalentów za transfer, promocję lub wyszkolenie ma rzeczywiście wspierać poszukiwanie talentów przez kluby i szkolenie młodych zawodników.

109   Jednakże, ponieważ nie można dokładnie przewidzieć przyszłości sportowej młodych zawodników i z powodu ograniczonej liczby tych zawodników, którzy podejmują działalność zawodową, ekwiwalenty te mają charakter ewentualny i przybliżony i są, w każdym przypadku, niezależne od rzeczywistych kosztów poniesionych przez kluby zarówno na wyszkolenie przyszłych zawodowych piłkarzy jak i tych, którzy nigdy nie zostaną zawodowymi piłkarzami. W tych warunkach perspektywa otrzymywania takich ekwiwalentów nie może być elementem decydującym zachęcającym do rekrutacji i szkolenia młodych zawodników ani odpowiednim środkiem dla sfinansowania tej działalności, w szczególności w przypadku małych klubów.

110   Ponadto, jak podniósł rzecznik generalny w pkt. 226 i następnych swej opinii, te same cele można osiągnąć w co najmniej równie skuteczny sposób za pomocą innych środków, które nie stanowią przeszkody w swobodnym przepływie pracowników.

111   Następnie podniesiono, że reguły dotyczące transferów są niezbędne dla ochrony światowej organizacji futbolu.

112   W tym względzie należy podnieść, że niniejsze postępowanie dotyczy stosowania tych reguł w obrębie Wspólnoty i nie dotyczy stosunków pomiędzy stowarzyszeniami narodowymi Państw Członkowskich i stowarzyszeniami z krajów trzecich. Ponadto stosowanie różnych reguł w odniesieniu do transferów między klubami należącymi do stowarzyszeń narodowych we Wspólnocie i do transferów pomiędzy tymi klubami a klubami należącymi do stowarzyszeń narodowych państw trzecich nie powinno stwarzać szczególnych problemów. W istocie, jak wynika z pkt. 22 – 23 powyżej, zasady, które do tego momentu regulowały transfery w obrębie stowarzyszeń narodowych niektórych Państw Członkowskich, różnią się od zasad stosowanych na płaszczyźnie międzynarodowej.

113   Wreszcie, nie można przyjąć argumentu, zgodnie z którym omawiane reguły są niezbędne dla skompensowania kosztów, które musiały ponieść kluby w związku z wypłatą ekwiwalentów w momencie rekrutacji zawodników, w sytuacji, gdy argument ten zmierza do uzasadnienia utrzymania barier w swobodnym przepływie pracowników jedynie w oparciu o to, że podobne reguły mogły istnieć w przeszłości.

114   W konsekwencji należy odpowiedzieć na pierwsze pytanie, że art. 48 Traktatu wyklucza stosowanie reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe, według których zawodowy piłkarz piłki nożnej będący obywatelem jednego z Państw Członkowskich nie może, po wygaśnięciu umowy z klubem, zostać zatrudniony przez klub innego Państwa Członkowskiego, o ile klub pozyskujący nie zapłaci klubowi odstępującemu ekwiwalentu za transfer, wyszkolenie lub promocję.

 Wykładnia art. 48 Traktatu w kontekście klauzul obywatelstwa

115   W drugim pytaniu sędzia krajowy zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 48 wyklucza stosowanie reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe, według których w meczach rozgrywanych w organizowanych przez nie zawodach kluby piłkarskie mogą wystawić do gry na boisku tylko ograniczoną liczbę zawodowych piłkarzy będących obywatelami innego Państwa Członkowskiego.

 Istnienie przeszkód w swobodnym przepływie pracowników

116   Jak Trybunał stwierdził w pkt. 87 powyżej, postanowienia art. 48 Traktatu mają zastosowanie do reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe, które określają warunki, na których zawodowy piłkarz może zostać zatrudniony. Należy więc zbadać, czy klauzule obywatelstwa stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, sprzeczną z postanowieniami art. 48 Traktatu.

117   Art. 48 ust. 2 wyraźnie stanowi, że swobodny przepływ pracowników wymaga zniesienia wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami Państw Członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy.

118   Postanowienie to zostało w szczególności wprowadzone w życie art. 4 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U L 257, str. 2), na podstawie którego przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne Państw Członkowskich, które ograniczają liczbowo lub procentowo zatrudnienie cudzoziemców w przedsiębiorstwie, branży, regionie lub w skali kraju, nie mają zastosowania do obywateli innych Państw Członkowskich.

119   Ta sama zasada wyklucza, by klauzule zapisane w regulaminach stowarzyszeń sportowych ograniczały prawo obywateli pozostałych Państw Członkowskich do uczestnictwa w meczach piłkarskich w charakterze zawodowych piłkarzy (patrz cytowane orzeczenie Donà, pkt 19).

120   W tym względzie okoliczność, że klauzule nie dotyczą zatrudnienia tych zawodników, które nie jest ograniczone, ale możliwości ich wystawiania w meczach oficjalnych przez kluby, jest nieistotna. Ponieważ udział w tych meczach stanowi główny przedmiot działalności zawodowego piłkarza, jest sprawą oczywistą, że zasada, która ją ogranicza, ogranicza również możliwość zatrudnienia tego zawodnika.

 Istnienie uzasadnień

121   Po ustaleniu w ten sposób istnienia przeszkody, należy sprawdzić, czy może ona być uzasadniona w kontekście art. 48 Traktatu.

122   URBSFA, UEFA, jak również rządy Niemiec, Francji i Włoch podnoszą argument, że klauzule obywatelstwa są uzasadnione przyczynami o charakterze pozagospodarczym, związanymi jedynie ze sportem jako takim.

123   W istocie, w ich opinii, po pierwsze służą one utrzymaniu tradycyjnych związków między klubem i jego państwem, jest to czynnik o dużym znaczeniu umożliwiający publiczności utożsamianie się z ulubioną drużyną i zapewniający, że kluby biorące udział w zawodach międzynarodowych efektywnie reprezentują swoje kraje.

124   Po drugie, klauzule są niezbędne do zapewnienia wystarczającej liczby zawodników rezerwowych, dla dostarczenia drużynom narodowym najwyższej klasy zawodników mogących grać na wszystkich pozycjach na boisku.

125   Po trzecie, pomagają one utrzymać równowagę we współzawodnictwie pomiędzy klubami poprzez zapobieganie pozyskiwaniu najlepszych zawodników przez najbogatsze kluby.

126   Wreszcie UEFA podkreśla, że reguła „3 + 2” została wypracowana wspólnie z Komisją i powinna być regularnie weryfikowana w zależności od zmiany polityki wspólnotowej.

127   W tym względzie należy przypomnieć, że w cytowanym orzeczeniu Donà, pkt. 14 – 15 Trybunał uznał, że postanowienia Traktatu w zakresie swobodnego przepływu osób, nie wykluczają stosowania regulaminów lub praktyk uzasadnionych względami o charakterze pozagospodarczym, związanych ze specyficznym charakterem niektórych meczów, a więc związanych wyłącznie ze sportem jako takim, podobnie jak ma to miejsce w odniesieniu do meczów pomiędzy drużynami narodowymi z różnych krajów. Jednakże podkreślił on, że to ograniczenie zakresu stosowania omawianych postanowień powinno być zawężone do jego celu

128   W tym przypadku klauzule obywatelstwa nie dotyczą szczególnych meczów, w których rywalizują ze sobą reprezentacje poszczególnych krajów, ale mają one zastosowanie w odniesieniu do ogółu międzyklubowych meczów oficjalnych a zatem do podstawowej działalności wykonywanej przez zawodowych piłkarzy.

129   W tych warunkach klauzuli obywatelstwa nie można uznać za zgodną z postanowieniami art. 48 Traktatu, gdyż czyniłyby te postanowienia bezskutecznymi i likwidowałyby podstawowe prawo swobodnego dostępu do zatrudnienia, jakim dysponuje indywidualnie każdy pracownik ze Wspólnoty (patrz w odniesieniu do ostatniego punktu, orzeczenie z dnia 15 października 1987 r. w sprawie 222/86 Heylens, Zb.Orz. str. 4097, pkt. 14).

130   Żaden z argumentów podniesionych przez stowarzyszenia sportowe i przez rządy, które przedstawiły swe uwagi nie podważa takiego wniosku.

131   Po pierwsze należy podnieść, że związek między klubem piłkarskim i Państwem Członkowskim, w którym klub prowadzi działalność, nie może być uznany za nieodłącznie związany z działalnością sportową, podobnie jak związek, który łączy ten klub z daną dzielnicą, miastem czy regionem lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa, z terytorium działania każdej z czterech federacji. Natomiast, podczas gdy w czasie mistrzostw krajowych rywalizują ze sobą kluby z różnych regionów, różnych miast lub różnych dzielnic, żadna zasada nie pozbawia klubów prawa do wystawiania w meczach zawodników z innych regionów, miast lub dzielnic.

132   Ponadto w rozgrywkach międzynarodowych uczestniczą wyłącznie kluby, które uzyskały pewne wyniki sportowe w poszczególnych krajach niezależnie od obywatelstwa zawodników, którzy w nich grają.

133   Po drugie należy zauważyć, że o ile w drużynach narodowych mogą grać wyłącznie zawodnicy posiadający obywatelstwo danego kraju, o tyle zawodnicy ci niekoniecznie muszą być zakwalifikowani do klubów tego kraju. Ponadto stosownie do regulaminów stowarzyszeń sportowych, kluby, które zatrudniają zawodników zagranicznych, zobowiązane są do umożliwienia im udziału w niektórych meczach drużyny narodowej ich kraju.

134   Ponadto, o ile skutkiem swobodnego przepływu pracowników poprzez otwarcie rynku pracy danego Państwa Członkowskiego dla obywateli pozostałych Państw Członkowskich jest ograniczenie szans znalezienia zatrudnienia na terytorium Państwa jego obywatelom, o tyle oferuje on w zamian nowe perspektywy zatrudnienia tym samym pracownikom w pozostałych Państwach Członkowskich. Takie stwierdzenia mają zastosowanie oczywiście także w odniesieniu do zawodowych piłkarzy.

135   Po trzecie w odniesieniu do utrzymania równowagi we współzawodnictwie należy zauważyć, że klauzule obywatelstwa, które uniemożliwiłyby najbogatszym klubom zatrudnienie najlepszych zawodników zagranicznych nie mogą spełnić tego celu w sytuacji, gdy żadna reguła nie ogranicza możliwości rekrutowania przez te kluby najlepszych zawodników narodowych, co w równej mierze zaburza tę równowagę.

136   Wreszcie w odniesieniu do argumentu wynikającego z udziału Komisji w opracowywaniu reguły „3 + 2” należy przypomnieć, że poza przypadkami, w których takie kompetencje nadano Komisji w sposób wyraźny, nie jest ona upoważniona do udzielania gwarancji dotyczących zgodności określonego postępowania z Traktatem (patrz również orzeczenie z dnia 27 maja 1981 r. w sprawach 142/80 i 143/80 Essevi i Salengo, Zb.Orz. str. 1413, pkt. 16). W żadnym przypadku nie posiada ona prawa do wyrażenia zgody na postępowanie niezgodne z Traktatem.

137   Z powyższego wynika, że art. 48 wyklucza stosowanie reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe, według których w meczach rozgrywanych w organizowanych przez nie zawodach kluby piłkarskie mogą wystawić do gry na boisku tylko ograniczoną liczbę zawodowych piłkarzy będących obywatelami innych Państw Członkowskich.

 Wykładnia art. 85 i 86 Traktatu

138   Ponieważ dwa rodzaje reguł, o których mowa w pytaniach prejudycjalnych, są sprzeczne z postanowieniami art. 48, rozstrzygnięcie kwestii wykładni art. 85 i 86 Traktatu nie jest konieczne.

 Skutki niniejszego orzeczenia w czasie

139   W uwagach pisemnych i ustnych UEFA i URBSFA zwróciły uwagę Trybunału na poważne konsekwencje, które mogłyby wyniknąć z jego orzeczenia dla całej organizacji futbolu w przypadku, gdyby Trybunał uznał, że reguły dotyczące transferów i klauzule obywatelstwa są niezgodne z Traktatem.

140   Ze swej strony pan Bosman, zauważając, że takie rozwiązanie nie jest konieczne, wspomniał o możliwości ograniczenia w czasie skutków orzeczenia wydanego przez Trybunał w części odnoszącej się do reguł dotyczących transferów.

141   Zgodnie ze utrwalonym orzecznictwem, wykładnia zasady prawa wspólnotowego dokonana przez Trybunał w wykonaniu właściwości powierzonych mu na podstawie art. 177 Traktatu, wyjaśnia i precyzuje, gdy zachodzi taka potrzeba, znaczenie i zakres takiej zasady, określając sposób, w jaki powinna być rozumiana i stosowana przez samego sędziego w odniesieniu do stosunków prawnych powstałych przed wydaniem orzeczenia w sprawie wykładni, jeżeli ponadto spełnione są wszystkie warunki pozwalające na wniesienie do właściwych sądów skargi dotyczącej stosowania tej zasady (patrz w szczególności orzeczenie z dnia 2 lutego 1988 r. w sprawie 24/86 Blaizot, Zb.Orz. str. 379, pkt. 27).

142   Jedynie wyjątkowo, stosując zasadę ogólną pewności prawa nieodłącznie związaną z ustawodawstwem wspólnotowym,, Trybunał może ograniczyć możliwości powołania się przez osobę zainteresowaną na postanowienie, którego wykładni dokonał, w celu podważenia stosunków prawnych ustanowionych w dobrej wierze. Podobne ograniczenie może wprowadzić wyłącznie Trybunał w samym orzeczeniu, w którym podaje wykładnię, o którą się do niego zwrócono (patrz w szczególności cytowane orzeczenia Blaizot, pkt. 28 i Legros e.a., pkt. 30).

143   W niniejszej sprawie szczególne cechy reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe w odniesieniu do transferów zawodników pomiędzy klubami z różnych Państw Członkowskich jak również okoliczność, że te same lub analogiczne reguły mają zastosowanie zarówno w odniesieniu do transferów między klubami należącymi do tego samego stowarzyszenia narodowego, jak i do transferów między klubami należącymi do różnych stowarzyszeń narodowych w tym samym Państwie Członkowskim mogły wytworzyć stan niepewności w odniesieniu do zgodności tych reguł z prawem wspólnotowym.

144   W tych warunkach poważne względy pewności prawa sprzeciwiają się temu, by sytuacje prawne, których skutki wygasły w przeszłości, mogły zostać podważone. Należy jednak przewidzieć wyjątek dla osób, które we właściwym czasie podjęły kroki na rzecz ochrony swych praw. Należy wreszcie określić, że ograniczenie skutków tej wykładni można dopuścić wyłącznie w odniesieniu do ekwiwalentów za transfer, wyszkolenie lub promocję, które w dniu wydania niniejszego orzeczenia zostały już zapłacone lub są należne w wykonaniu zobowiązania powstałego przed tą datą.

145   W konsekwencji należy postanowić, że na skutek bezpośredni art. 48 Traktatu nie można się powoływać przy dochodzeniu roszczeń związanych z ekwiwalentem za transfer, wyszkolenie lub promocję, który w dniu wydania niniejszego orzeczenia został już zapłacony lub jest należny w wykonaniu zobowiązania powstałego przed tą datą z wyłączeniem podmiotów, które przed tą datą skierowały sprawę do sądu lub podniosły równoważne żądanie zgodnie z zasadami właściwego prawa krajowego.

146   Natomiast nie można ograniczyć w czasie skutków niniejszego orzeczenia w odniesieniu do klauzul obywatelstwa. W kontekście cytowanych orzeczeń Walrave i Donà obywatele nie mogliby uznać, że dyskryminacja wynikająca z tych klauzul jest zgodna z postanowieniami art. 48 Traktatu.

 Postanowienie w sprawie kosztów

147   Koszty poniesione przez rządy: Danii, Niemiec, Francji i Włoch oraz przez Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły swe uwagi Trybunałowi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania głównego niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem krajowym, zatem koszty postępowania powinny zostać zasądzone przez sąd krajowy.

Na tej podstawie,

TRYBUNAŁ,

w odpowiedzi na pytania skierowane do niego przez cour d´appel de Liège na mocy postanowienia z dnia 1 października 1993 r., orzeka, co następuje:

1)      Art. 48 Traktatu EWG wyklucza stosowanie reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe, według których zawodowy piłkarz będący obywatelem jednego z Państw Członkowskich nie może, po wygaśnięciu umowy z klubem, zostać zatrudniony przez klub innego Państwa Członkowskiego, o ile klub pozyskujący nie zapłaci klubowi odstępującemu ekwiwalentu za transfer, wyszkolenie lub promocję.

2)      Art. 48 wyklucza stosowanie reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe, według których w meczach rozgrywanych w organizowanych przez nie zawodach kluby piłkarskie mogą wystawiać do gry na boisku tylko ograniczoną liczbę zawodowych piłkarzy będących obywatelami innych Państw Członkowskich.

3)      Na skutek bezpośredni art. 48 Traktatu EWG nie można się powoływać przy dochodzeniu roszczeń związanych z ekwiwalentem za transfer wyszkolenie lub promocję, który w dniu wydania niniejszego orzeczenia został już zapłacony lub jest należny w wykonaniu zobowiązaia powstałego przed tą datą z wyłączeniem podmiotów, które przed tą datą skierowały sprawę do sądu lub podniosły równoważne żądanie zgodnie z zasadami właściwego prawa krajowego.

Ogłoszono na rozprawie jawnej w Luksemburgu, dnia 15 grudnia 1995 r.

1 Język postępowania: francuski.