Przedmowa

Skład

Kompetencje

Postępowanie

Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich we wspólnotowym porządku prawnym

Przedmowa

Z dniem wejścia w życie traktatu z Lizbony, tj. 1 grudnia 2009 r., Unia Europejska uzyskała osobowość prawną i przejęła kompetencje powierzone wcześniej Wspólnocie Europejskiej. Prawo wspólnotowe stało się zatem prawem Unii, obejmującym również wszystkie przepisy wydane w przeszłości na podstawie traktatu o Unii Europejskiej w wersji poprzedzającej traktat z Lizbony. W poniższym opracowaniu termin „prawo wspólnotowe" będzie jednak nadal używany przy odniesieniach do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości sprzed wejścia w życie traktatu z Lizbony.

Obok Unii europejskiej nadal istnieje Europejska Wspólnota Energii atomowej. Z uwagi na to, że kompetencje Trybunału Sprawiedliwości w zakresie Euratom są zasadniczo takie same jak w ramach Unii Europejskiej - a także dla celów większej przejrzystości poniższego opracowania - wszystkie odniesienia do prawa Unii europejskiej obejmują również prawo Euratom.

Skład

W skład Trybunału Sprawiedliwości wchodzi 27 sędziów i 11 rzeczników generalnych. Sędziowie i rzecznicy generalni są mianowani za wspólnym porozumieniem przez rządy państw członkowskich, po konsultacji z komitetem, którego zadaniem jest opiniowanie, czy kandydaci są odpowiedni do pełnienia danej funkcji. Mandat jest sześcioletni i odnawialny. Są oni wybierani spośród osobistości o niekwestionowanej niezależności i mających wymagane w ich państwach kwalifikacje do zajmowania najwyższych stanowisk sądowych, lub są prawnikami o uznanych kompetencjach.

Sędziowie Trybunału Sprawiedliwości wybierają spośród siebie prezesa i wiceprezesa na okres trzech lat. Jego mandat jest odnawialny. Prezes kieruje pracami Trybunału Sprawiedliwości, a także przewodniczy posiedzeniom i obradom w największych składach orzekających. Wiceprezes wspiera prezesa Trybunału w wykonywaniu obowiązków i zastępuje go, jeżeli w odniesieniu do prezesa wystąpi przeszkoda w wykonywaniu obowiązków.

Rzecznicy generalni wspomagają Trybunał. Ich zadaniem jest przedstawianie, w sposób całkowicie bezstronny i niezależny, opinii prawnej, określanej jako „opinia rzecznika generalnego" w sprawach, które zostaną im przydzielone.

Sekretarz pełni rolę sekretarza generalnego instytucji, kierując jej administracją z upoważnienia prezesa Trybunału.

Trybunał może obradować w pełnym składzie, w składzie wielkiej izby (piętnastu sędziów) albo w izbach złożonych z pięciu lub trzech sędziów. Trybunał obraduje w pełnym składzie w przypadkach określonych w Statucie Trybunału (w szczególności kiedy ma za zadanie zdymisjonować rzecznika praw obywatelskich lub orzec o dymisji członka Komisji, który naruszył ciążące na nim zobowiązania) oraz jeśli Trybunał uzna, że wniesiona sprawa ma wyjątkowe znaczenie. W składzie wielkiej izby Trybunał obraduje na żądanie państwa członkowskiego albo instytucji, które są stroną w postępowaniu, a także w sprawach szczególnie ważnych lub skomplikowanych. Inne sprawy są rozpatrywane przez izby składające się z pięciu lub trzech sędziów. Prezesi izb złożonych z pięciu sędziów wybierani są na trzy lata, a prezesi izb złożonych z trzech sędziów na jeden rok.

Kompetencje

Aby Trybunał mógł właściwie wywiązywać się ze swoich zadań, przyznano mu ściśle określone uprawnienia do orzekania, które wykonuje w ramach procedury odesłania prejudycjalnego i postępowań w przedmiocie różnego rodzaju skarg.

Rodzaje postępowań

•  Odesłanie prejudycjalne

Trybunał Sprawiedliwości współpracuje ze wszystkimi sądami państw członkowskich, które w zakresie prawa Unii pełnią rolę sądów powszechnych. Aby zapewnić skuteczne i jednolite stosowanie prawa Unii, a także uniknąć jakichkolwiek rozbieżności w jego wykładni, sądy krajowe mogą, a czasami muszą, zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości o dokonanie wykładni danego zagadnienia prawa Unii, aby w ten sposób umożliwić na przykład zweryfikowanie zgodności ich ustawodawstwa krajowego z prawem wspólnotowym. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym może mieć również na celu kontrolę ważności aktu prawa Unii.

Trybunał Sprawiedliwości nie ogranicza się do zwykłego udzielenia opinii, lecz jego odpowiedź ma postać wyroku lub postanowienia z uzasadnieniem. Sąd krajowy będący adresatem orzeczenia jest związany dokonaną wykładnią przy rozstrzyganiu rozpatrywanej przez siebie sprawy. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości wiąże w ten sam sposób inne sądy krajowe, które zetkną się z identycznym problemem.

To właśnie również w ramach odesłań prejudycjalnych każdy obywatel europejski może uzyskać sprecyzowanie dotyczących go przepisów prawa Unii. Bowiem chociaż jedynie sąd krajowy może skierować odesłanie, to każdy z występujących przed tym sądem uczestników, państwa członkowskie, a także instytucje Unii mogą brać udział we wszczętym przed Trybunałem Sprawiedliwości postępowaniu. W ten oto sposób, na podstawie pytań prejudycjalnych, przedkładanych niejednokrotnie przez sądy krajowe pierwszej instancji, sformułowanych zostało wiele spośród najważniejszych zasad prawa Unii.

•  Skarga o stwierdzenie uchybienia

Instytucja tej skargi pozwala Trybunałowi sprawować kontrolę nad wypełnianiem przez państwa członkowskie zobowiązań, które na nich ciążą na mocy prawa Unii. Wniesienie sprawy do Trybunału poprzedza wszczynane przez Komisję postępowanie, polegające na umożliwieniu państwu członkowskiemu udzielenia odpowiedzi na stawiane mu zarzuty. Jeśli postępowanie to nie doprowadzi do położenia przez państwo członkowskie kresu uchybieniu, może wówczas zostać wniesiona do Trybunału skarga o stwierdzenie naruszenia prawa wspólnotowego.

Skargę tę może wnieść Komisja - co w praktyce jest najczęściej spotykanym przypadkiem - bądź inne państwo członkowskie. Jeżeli Trybunał stwierdzi istnienie uchybienia, dane państwo zobowiązane jest do bezzwłocznego położenia mu kresu. Jeśli wskutek kolejnej skargi Komisji Trybunał Sprawiedliwości stwierdzi, że owo państwo członkowskie nie zastosowało się do jego wyroku, może nałożyć na nie karę w postaci ryczałtu lub okresową karę pieniężną. Jednak w sytuacji nieprzekazania Komisji krajowych środków transpozycji dyrektywy Trybunał może - na jej wniosek - nałożyć na państwo członkowskie karę pieniężną już na etapie pierwszego wyroku stwierdzającego uchybienie.

•  Skarga o stwierdzenie nieważności

Instytucja tej skargi pozwala wnieść o stwierdzenie nieważności aktu prawnego wydanego przez instytucję, organ lub jednostkę organizacyjną Unii (w szczególności rozporządzenia, dyrektywy, decyzji). Dla Trybunału zastrzeżone są sprawy, w których skarga wniesiona została przez państwo członkowskie przeciwko Parlamentowi Europejskiemu lub Radzie (z wyjątkiem aktów prawnych Rady z zakresu pomocy państwa, dumpingu i uprawnień wykonawczych) lub przez jedną instytucję Unii przeciwko drugiej instytucji. Z kolei Sąd jest właściwy do orzekania w pierwszej instancji w pozostałych sprawach tego rodzaju, w tym w szczególności dotyczących skarg wniesionych przez jednostki.

• Skarga na bezczynność

Umożliwia ona kontrolę legalności zaniechania działania przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii. Jest ona jednak dopuszczalna tylko wtedy, gdy dana instytucja została uprzednio wezwana do działania. Jeżeli bezprawność zaniechania zostanie stwierdzona, instytucja ta jest zobowiązana do podjęcia właściwych środków zmierzających do położenia kresu owej bezczynności. Uprawnienia do orzekania w przedmiocie skargi na bezczynność podzielone są między Trybunał i Sąd według takich samych kryteriów, jak w przypadku skarg o stwierdzenie nieważności..

• Odwołanie

Trybunał Sprawiedliwości może rozpoznawać odwołania, ograniczone wyłącznie do kwestii prawnych, od wyroków i postanowień Sądu. Jeżeli odwołanie jest dopuszczalne i zasadne, Trybunał uchyla orzeczenie Sądu. Jeżeli stan postępowania na to pozwala, Trybunał może sam wydać rozstrzygnięcie. W przeciwnym wypadku przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi, który jest związany orzeczeniem wydanym w postępowaniu odwoławczym.

Postępowanie

Niezależnie od charakteru sprawy postępowanie składa się z etapu pisemnego, a zazwyczaj również z etapu ustnego, który jest jawny. Należy jednak odróżnić procedurę odesłania prejudycjalnego od procedury w pozostałych sprawach (skarg bezpośrednich i odwołań).

Wszczęcie postępowania i procedura pisemna

•   Odwołania prejudycjalne

Sąd krajowy przedkłada Trybunałowi Sprawiedliwości pytania dotyczące wykładni albo ważności przepisu prawa Unii, przeważnie w formie postanowienia wydanego zgodnie z przepisami proceduralnymi danego państwa. Po przetłumaczeniu wniosku przez służby tłumaczeń Trybunału na wszystkie języki Unii sekretarz doręcza je uczestnikom biorącym udział w sprawie przed sądem krajowym, a także wszystkim państwom członkowskim i instytucjom Unii. Zapewnia również publikację w Dzienniku Urzędowym komunikatu, zawierającego między innymi informacje na temat stron w sprawie i treści pytań. Uczestnicy, państwa członkowskie i instytucje mają dwa miesiące na przedłożenie Trybunałowi Sprawiedliwości swoich uwag na piśmie.

•  Skargi bezpośrednie i odwołania

Skargę wnosi się do Trybunału pismem skierowanym do sekretariatu Trybunału. Sekretarz zapewnia publikację w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej komunikatu dotyczącego skargi, przedstawiając w nim zarzuty i żądania strony skarżącej. Skargę doręcza się pozostałym stronom, które mają dwa miesiące na złożenie odpowiedzi na skargę lub odpowiedzi na odwołanie. W stosownym przypadku skarżący ma prawo do repliki, a pozwany do dupliki. Strony zobowiązane są przestrzegać tych terminów.

W obu rodzajach postępowań do sprawy przydziela się sędziego sprawozdawcę i rzecznika generalnego, których zadanie polega na śledzeniu przebiegu postępowania. Wyznaczają ich odpowiednio prezes oraz pierwszy rzecznik generalny.

Środki przygotowawcze

We wszystkich rodzajach postępowań po zamknięciu etapu pisemnego strony mogą wskazać, w terminie trzech tygodni, czy chciałyby wyznaczenia rozprawy oraz z jakich powodów. Na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego Trybunał podejmuje decyzję, czy konieczne przeprowadzenie środków dowodowych, któremu składowi orzekającemu należy przydzielić sprawę oraz czy powinna odbyć się rozprawa, której termin wyznacza prezes.

Rozprawa jawna i opinia rzecznika generalnego

Jeżeli zapadła decyzja o przeprowadzeniu rozprawy, sprawa jest rozpoznawana na posiedzeniu jawnym w obecności sędziów składu orzekającego i rzecznika generalnego. Sędziowie i rzecznik generalny mogą zadawać uczestnikom pytania, które uznają za celowe. Po kilku tygodniach, również na posiedzeniu jawnym, rzecznik generalny przedstawia przed Trybunałem Sprawiedliwości swoją opinię. Dokonuje on w niej szczegółowej analizy sporu, w szczególności jego kwestii prawnych, oraz w sposób całkowicie niezależny proponuje Trybunałowi właściwe w jego przekonaniu rozwiązanie przedstawionego problemu. W ten sposób etap ustny postępowania dobiega końca. Jeśli Trybunał uzna, że w sprawie nie występuje nowe zagadnienie prawne, po wysłuchaniu rzecznika generalnego może zadecydować o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii.

Wyroki

Sędziowie przeprowadzają naradę w oparciu o projekt wyroku przygotowany przez sędziego sprawozdawcę. Każdy z sędziów składu orzekającego w danej sprawie może zaproponować zmiany. Wyroki Trybunału zapadają większością głosów, a ewentualne zdania odrębne nie są odnotowywane. Wyrok podpisują wyłącznie sędziowie, którzy brali udział w naradzie ustnej, na której przyjęto wyrok, z zastrzeżeniem zasady, zgodnie z którą najmłodszy stażem sędzia składu orzekającego nie podpisuje wyroku, jeżeli w tym składzie sędziowie są obecni w liczbie parzystej. Wyroki są ogłaszane na posiedzeniu jawnym. Wyroki oraz opinie rzeczników generalnych dostępne są na stronie CURIA w dniu ogłoszenia lub odczytania. W większości są one następnie publikowane w Zbiorze Orzeczeń.

Procedury szczególne

• Tryb uproszczony

W przypadku gdy pytanie prejudycjalne jest identyczne jak pytanie, w przedmiocie którego Trybunał już orzekał, lub jeżeli odpowiedź na nie pozostawia żadnych uzasadnionych wątpliwości albo można ją jasno wyprowadzić z istniejącego orzecznictwa, Trybunał może, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, orzec postanowieniem z uzasadnieniem, zawierającym w szczególności odesłanie do wcześniej wydanego wyroku dotyczącego tego zagadnienia lub do istotnego dla tej sprawy orzecznictwa.

• Tryb przyspieszony

Tryb przyspieszony pozwala Trybunałowi na szybkie orzekanie w sprawach niecierpiących zwłoki dzięki maksymalnemu skróceniu terminów i przyznaniu sprawom absolutnego pierwszeństwa pominięciu pewnych etapów postępowania. W następstwie wniosku złożonego przez jedną ze stron, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po wysłuchaniu drugiej strony oraz rzecznika generalnego, prezes Trybunału podejmuje decyzję, czy szczególnie pilny charakter sprawy uzasadnia skorzystanie z trybu przyspieszonego. Tryb przyspieszony jest również przewidziany dla odesłań prejudycjalnych. Wówczas o zastosowanie go występuje sąd krajowy, który skierował do Trybunału odesłanie, wskazując okoliczności niecierpiące zwłoki uzasadniające rozpoznanie pytania prejudycjalnego w tym trybie.

• Pilny tryb prejudycjalny (PPU)

Ten tryb umożliwia Trybunałowi Sprawiedliwości rozpoznawanie w znacząco skróconym terminie najbardziej wrażliwych kwestii z zakresu przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (współpraca policyjna i sądowa w sprawach cywilnych i karnych, a także wizy, azyl, imigracja i inne polityki związane ze swobodnym przepływem osób). Sprawy podlegające PPU są przydzielane specjalnie wyznaczonej izbie złożonej z pięciu sędziów, a faza pisemna przebiega co do zasady z wykorzystaniem elektronicznych środków komunikacji i jest maksymalnie zredukowana zarówno jeżeli chodzi o czas jej trwania, jak i o liczbę uczestników uprawnionych do przedkładania uwag na piśmie, gdyż większość uczestników występuje w j fazie ustnej postępowania, która jest obowiązkowa.  

• Wniosek o zastosowanie środków tymczasowych

Wnioski o zastosowanie środków tymczasowych mają na celu uzyskanie zawieszenia wykonania aktu wydanego przez instytucję, który jest również przedmiotem skargi, lub zastosowanie innego środka tymczasowego, który jest niezbędny w celu uniknięcia poważnej i nieodwracalnej szkody, jaką poniosłaby jedna ze stron.

Koszty postępowania

Postępowanie przed Trybunałem jest wolne od opłat. Trybunał nie pokrywa natomiast kosztów adwokata lub radcy prawnego, uprawnionego do występowania przed sądami jednego z państw członkowskich, przez którego strony muszą być reprezentowane. Jeśli jednak dana strona nie jest w stanie w całości lub w części ponieść kosztów postępowania, może ona złożyć wniosek o przyznanie pomocy prawnej, który nie jest objęty przymusem adwokackim. Wniosek powinien zawierać wszelkie niezbędne informacje, z których wynika, konieczność uzyskania pomocy prawnej.

System językowy

W przypadku skarg bezpośrednich, językiem postępowania w danej sprawie, tj. językiem, w którym będzie się ono toczyć, jest co do zasady język skargi (może to być jeden z 24 języków urzędowych Unii Europejskiej). W przypadku odwołań językiem postępowania jest język wyroku lub postanowienia, które są przedmiotem odwołania. W przypadku odesłań prejudycjalnych językiem postępowania jest język sądu krajowego, który skierował odesłanie do Trybunału Sprawiedliwości. Wymiana stanowisk w toku rozpraw tłumaczona jest wedle potrzeby symultanicznie na różne języki urzędowe Unii Europejskiej. Sędziowie naradzają się bez tłumaczy w jednym wspólnym języku, którym zgodnie z tradycją jest język francuski.

Schemat procedury

Fakultatywne etapy procedury zostały umieszczone w nawiasach.
Nazwy dokumenty powszechnie dostępnych zostały oznaczone pogrubioną czcionką

Trybunał Sprawiedliwości w porządku prawnym Unii Europejskiej

Dążąc do zbudowania zjednoczonej Europy, Państwa Członkowskie (obecnie w liczbie 27) zawarły traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie, a następnie Unię Europejską, wyposażone w instytucje tworzące przepisy prawne dotyczące określonych dziedzin.

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest instytucją sądowniczą Unii i europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EWEA). Składa się z  dwóch sądów: Trybunału Sprawiedliwościi i Sądu, których głównym zadaniem jest kontrola legalności aktów wspólnotowych i zapewnienie jednolitej wykładni i stosowania prawa wspólnotowego.

Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości stopniowo wypracowało obowiązek pełnego stosowania przez krajowe organy administracji i sądy, w ramach ich właściwości, prawa Unii oraz ochrony praw przyznanych przez nie obywatelom (bezpośrednie stosowanie prawa Unii) poprzez niestosowanie jakichkolwiek sprzecznych z nim przepisów prawa krajowego, niezależnie od tego, czy są one wcześniejsze, czy późniejsze niż przepis Unii (pierwszeństwo prawa Unii przed prawem krajowym).

Trybunał uznał również zasadę odpowiedzialności państw członkowskich za naruszenie prawa Unii, która w zasadniczy sposób wzmacnia ochronę, jaką przepisy prawa Unii przyznają jednostkom, a jednocześnie jest czynnikiem, który może przyczynić się do staranniejszego wdrażania przepisów Unii przez państwa członkowskie. Przypadki naruszeń ze strony państw członkowskich mogą również skutkować powstaniem obowiązku naprawienia szkody, co niekiedy może mieć poważne skutki dla ich finansów publicznych. Ponadto wszelkie uchybienie prawu Unii przez państwo członkowskie może być przedmiotem skargi do Trybunału, a w razie niewykonania orzeczenia stwierdzającego takie uchybienie Trybunał może nałożyć na nie ryczałt lub karę pieniężną. Jednak w sytuacji nieprzekazania Komisji krajowych środków transpozycji dyrektywy Trybunał może - na jej wniosek - nałożyć na państwo członkowskie karę pieniężną już na etapie pierwszego wyroku stwierdzającego uchybienie.

Trybunał Sprawiedliwości współpracuje z sądami krajowymi, które są sądami powszechnymi prawa Unii. Każdy sąd krajowy, rozpoznając spór dotyczący prawa Unii, może, a niekiedy powinien zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniami prejudycjalnymi. Trybunał dokonuje wówczas wykładni przepisu prawa Unii lub kontroluje jego legalność.

Rozwój orzecznictwa Trybunału jest ilustracją jego wkładu w tworzenie przestrzeni prawnej obywateli poprzez ochronę praw przyznawanych im przez prawodawstwo Unii w różnych dziedzinach życia codziennego.

Podstawowe zasady ustanowione przez orzecznictwo

W części orzecznictwa (zapoczątkowanej w 1963 r. wyrokiem w sprawie Van Gend en Loos) Trybunał wprowadził zasadę bezpośredniego skutku prawa wspólnotowego w państwach członkowskich, dając obywatelom europejskim możliwość bezpośredniego powoływania się na przepisy prawa Unii w postępowaniu przed sądem krajowym.

Przedsiębiorstwo transportowe Van Gend en Loos, importujące towary z Niemiec do Niderlandów, zostało zobowiązane do zapłacenia cła, co uznało za sprzeczne z przepisem Traktatu EWG zakazującym Państwom Członkowskim podnoszenia ceł w ich wzajemnych stosunkach handlowych. Skarga dotyczyła konfliktu między ustawodawstwem krajowym a przepisami Traktatu EWG. Na wniosek sądu niderlandzkiego Trybunał rozstrzygnął ten problem, formułując doktrynę skutku bezpośredniego, gwarantując w ten sposób przedsiębiorcy transportowemu możliwość domagania się od sądu krajowego ochrony jego praw wynikających z prawa wspólnotowego.

W 1964 r. w wyroku w sprawie Costa zostało ustanowione pierwszeństwo prawa wspólnotowego przed prawem krajowym. W sprawie tej włoski sąd zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem, czy włoska ustawa o nacjonalizacji sektora produkcji i dystrybucji energii elektrycznej była zgodna z określonymi przepisami Traktatu EWG. Trybunał wprowadził zasadę pierwszeństwa prawa wspólnotowego, wywodząc ją ze specyficznej natury wspólnotowego porządku prawnego, podlegającego jednolitemu stosowaniu we wszystkich państwach członkowskich.

W 1991 r. w wyroku w sprawie Francovich i in. Trybunał sformułował kolejne pojęcie o fundamentalnym znaczeniu, tj. pojęcie odpowiedzialności państwa członkowskiego wobec jednostek za szkody będące konsekwencją naruszenia przez to państwo członkowskie prawa wspólnotowego. Od 1991 r. obywatelom europejskim przysługuje zatem roszczenie o odszkodowanie przeciw państwu członkowskiemu, które narusza przepis wspólnotowy.

Dwaj obywatele włoscy, którym przysługiwało wynagrodzenie od pracodawców w upadłości, we wniesionych sprawach powołali się na bezczynność państwa włoskiego, które nie dokonało transpozycji przepisów wspólnotowych chroniących pracowników w wypadku niewypłacalności pracodawcy. W odpowiedzi na pytanie sądu włoskiego Trybunał orzekł, że dyrektywa, której sprawa dotyczyła, miała na celu przyznanie podmiotom prywatnym praw, których zostały one pozbawione z powodu bezczynności państwa, które nie dokonało jej transpozycji, i w ten sposób utorował drogę do domagania się odszkodowania od samego państwa członkowskiego.

Trybunał w życiu obywatela Unii

Większość spośród tysięcy wydanych przez Trybunał wyroków, w tym wszystkie wydane w trybie prejudycjalnym, ma oczywiście istotny wpływ na codzienne życie obywateli Unii. Tytułem przykładu poniżej wymieniono niektóre z wyroków wydanych w najważniejszych dziedzinach prawa Unii.

• Swobodny przepływ towarów

Od czasu wydania w 1979 r. wyroku w sprawie Cassis de Dijon, dotyczącego zasady swobodnego przepływu towarów, importerzy mogą sprowadzać do swoich krajów wszelkie produkty pochodzące z innego państwa Unii, pod warunkiem że zostały one legalnie wyprodukowane i wprowadzone na rynek i że brak jest nadrzędnych względów związanych na przykład z ochroną zdrowia czy też ochroną środowiska, które sprzeciwiałyby się importowi takiego produktu na teren państwa konsumenta.Swobodny przepływ osób

• swobodnego przepływu osób.

Wiele orzeczeń zostało wydanych w dziedzinie swobodnego przepływu osób.

W wyroku w sprawie Kraus z 1993 r. Trybunał orzekł, że sytuację obywatela włoskiego, który w innym państwie członkowskim uzyskał dyplom uniwersytecki trzeciego stopnia, ułatwiający dostęp do zawodu lub wykonywania działalności gospodarczej, reguluje prawo wspólnotowe, nawet w zakresie stosunków tego obywatela z jego państwem członkowskim pochodzenia. I tak, o ile państwo członkowskie może uzależnić używanie tytułu na swoim terytorium od uprzedniego zezwolenia administracyjnego, o tyle celem postępowania w sprawie wydania zezwolenia może być jedynie ustalenie, czy tytuł ten został prawidłowo wydany.

Wśród orzeczeń wydanych w tej dziedzinie jednym z najbardziej znanych jest wyrok w sprawie Bosman z 1995 r., w którym Trybunał, rozpoznając sprawę na wniosek sądu belgijskiego, wypowiedział się na temat zgodności przepisów federacji piłkarskich z zasadą swobodnego przepływu pracowników. Trybunał orzekł, iż sport uprawiany zawodowo jest działalnością gospodarczą, której wykonywanie nie może być utrudniane przez przepisy regulujące przenoszenie graczy lub ograniczające liczbę graczy, będących obywatelami innych państw członkowskich. To ostatnie stwierdzenie zostało w kolejnych orzeczeniach rozciągnięte na sytuację sportowców zawodowych pochodzących z państw trzecich, które zawarły umowę o stowarzyszeniu (wyrok w sprawie Deutscher Handballbund z 2003 r.) lub partnerstwie (wyrok w sprawie Simutenkov z 2005 r.) ze Wspólnotami Europejskimi.

• Swoboda świadczenia usług

Wyrok z 1989 r. dotyczący swobodnego przepływu usług został wydany na kanwie wydarzenia z udziałem turysty brytyjskiego, który odniósł poważne obrażenia w wyniku napaści dokonanej na nim w paryskim metrze. Na pytanie sądu francuskiego Trybunał orzekł, że jako turysta był on usługobiorcą, a zatem obejmowała go zapisana w prawie wspólnotowym zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Miał on zatem prawo do takiego samego odszkodowania, jakiego mógłby w podobnej sytuacji oczekiwać obywatel francuski (wyrok w sprawie Cowan).

Orzekając na wniosek sądów luksemburskich, Trybunał stwierdził, że przepisy krajowe odmawiające osobie ubezpieczonej zwrotu kosztów świadczeń dentystycznych ze względu na to, iż zostały one udzielone w innym Państwie Członkowskim, stanowią nieuzasadnioną przeszkodę dla swobodnego przepływu usług (wyrok w sprawie Kohll z 1998 r.) oraz że odmowa zwrotu kosztów związanych z zakupem okularów za granicą jest nieuzasadnioną przeszkodą dla swobodnego przepływu towarów (wyrok w sprawie Decker z 1998 r.).

• Równość traktowania i prawa socjalne

W jednej ze spraw stewardesa pozwała swego pracodawcę z powodu dyskryminacji w zakresie otrzymywanego wynagrodzenia w porównaniu ze współpracownikami płci męskiej wykonującymi tę samą pracę. Trybunał, orzekając na wniosek sądu belgijskiego, uznał, iż postanowienie Traktatu ustanawiające zasadę równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę wywołuje skutek bezpośredni (wyrok w sprawie Defrenne).

Dokonując wykładni przepisów wspólnotowych dotyczących równości traktowania kobiet i mężczyzn, Trybunał przyznał kobietom ochronę przed utratą pracy związaną z macierzyństwem. Pewna kobieta została zwolniona z pracy, ponieważ nie mogła dłużej pracować z powodu trudności związanych z ciążą. W 1998 r. Trybunał orzekł, że zwolnienie to było niezgodne z prawem wspólnotowym. Zwolnienie z pracy kobiety w ciąży z powodu nieobecności w pracy spowodowanych właśnie ciążą jest zabronioną dyskryminacją ze względu na płeć (wyrok w sprawie Brown).

Dla zapewnienia ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników jest rzeczą konieczną, aby przysługiwał im coroczny płatny urlop. W 1999 r. brytyjski związek zawodowy BECTU zaskarżył uregulowanie brytyjskie pozbawiające tego prawa pracowników zatrudnionych na podstawie krótkoterminowych umów o pracę, zarzucając, że nie było ono zgodne ze wspólnotową dyrektywą dotyczącą organizacji czasu pracy. Trybunał orzekł (wyrok w sprawie BECTU z 2001 r.), że prawo do corocznego płatnego urlopu jest uprawnieniem socjalnym przyznanym prawem wspólnotowym wszystkim pracownikom i żadnego pracownika nie można go pozbawić.

• Prawa podstawowe

Uznając, że przestrzeganie praw podstawowych stanowi integralną część ogólnych zasad prawnych, których poszanowanie zapewnia, Trybunał znacząco przyczynił się do podwyższenia standardów ochrony tych praw. W tym względzie opiera się on na tradycjach konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich oraz na międzynarodowych instrumentach ochrony praw człowieka, w szczególności na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, w której tworzeniu państwa członkowskie uczestniczyły lub do niej przystąpiły. Od dnia wejścia w życie traktatu z Lizbony będzie mógł stosować i interpretować Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 r., której traktat z Lizbony przyznaje taką samą moc prawną jak traktatom.

W następstwie licznych ataków terrorystycznych na policjantów w Irlandii Północnej zarządzono noszenie przez nich broni. Jednakże ze względów bezpieczeństwa publicznego na noszenie broni nie zezwolono (na podstawie świadectwa wystawionego przez ministra i niepodlegającego zaskarżeniu do sądu) kobietom zatrudnionym w policji. W konsekwencji w północnoirlandzkiej policji nie zaproponowano już umowy o pracę w pełnym wymiarze żadnej kobiecie. W odpowiedzi na pytanie jednego z sądów Zjednoczonego Królestwa Trybunał orzekł, że wyłączenie spod jakiejkolwiek kontroli sądowej świadectwa wydanego przez organ władzy krajowej jest sprzeczne z zasadą skutecznej ochrony sądowej przysługującej każdemu, kto uważa się za pokrzywdzonego wskutek dyskryminacji ze względu na płeć (wyrok w sprawie Johnston z 1986 r.).

• Obywatelstwo Unii

W zakresie obywatelstwa Unii, które zgodnie z traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej jest uznawane w stosunku do każdej osoby posiadającej obywatelstwo państwa członkowskiego, Trybunał potwierdził, że oznacza ono prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego. Z tego prawa pobytu korzysta również małoletni obywatel państwa członkowskiego, który ma ubezpieczenie chorobowe i wystarczające środki. Trybunał podkreślił, że prawo wspólnotowe nie wymaga, aby małoletni osobiście dysponował niezbędnymi środkami, oraz że odmowa przyznania w tym samym czasie prawa pobytu jego matce, będącej obywatelką państwa trzeciego, pozbawiłaby prawo pobytu dziecka jakiejkolwiek skuteczności (effet utile) (wyrok w sprawie Zhu i Chen z 2004 r.).

W tym samym wyroku Trybunał dodał, że, nawet w przypadku gdy celem uzyskania obywatelstwa państwa członkowskiego jest zapewnienie prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego, jedno państwo członkowskie nie może ograniczyć skutków przyznania obywatelstwa innego państwa członkowskiego.