Prezentacja
Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich we wspólnotowym porządku prawnym Przedmowa Z dniem wejścia w życie traktatu z Lizbony, tj. 1 grudnia 2009 r., Unia Europejska uzyskała osobowość prawną i przejęła kompetencje powierzone wcześniej Wspólnocie Europejskiej. Prawo wspólnotowe stało się zatem prawem Unii, obejmującym również wszystkie przepisy wydane w przeszłości na podstawie traktatu o Unii Europejskiej w wersji poprzedzającej traktat z Lizbony. W poniższym opracowaniu termin „prawo wspólnotowe" będzie jednak nadal używany przy odniesieniach do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości sprzed wejścia w życie traktatu z Lizbony.
Sekretarz pełni rolę sekretarza generalnego instytucji, kierując jej administracją z upoważnienia prezesa Trybunału. Aby Trybunał mógł właściwie wywiązywać się ze swoich zadań, przyznano mu ściśle określone uprawnienia do orzekania, które wykonuje w ramach procedury odesłania prejudycjalnego i postępowań w przedmiocie różnego rodzaju skarg. Rodzaje postępowań
Trybunał Sprawiedliwości współpracuje ze wszystkimi sądami państw członkowskich, które w zakresie prawa Unii pełnią rolę sądów powszechnych. Aby zapewnić skuteczne i jednolite stosowanie prawa Unii, a także uniknąć jakichkolwiek rozbieżności w jego wykładni, sądy krajowe mogą, a czasami muszą, zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości o dokonanie wykładni danego zagadnienia prawa Unii, aby w ten sposób umożliwić na przykład zweryfikowanie zgodności ich ustawodawstwa krajowego z prawem wspólnotowym. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym może mieć również na celu kontrolę ważności aktu prawa Unii.
Instytucja tej skargi pozwala Trybunałowi sprawować kontrolę nad wypełnianiem przez państwa członkowskie zobowiązań, które na nich ciążą na mocy prawa Unii. Wniesienie sprawy do Trybunału poprzedza wszczynane przez Komisję postępowanie, polegające na umożliwieniu państwu członkowskiemu udzielenia odpowiedzi na stawiane mu zarzuty. Jeśli postępowanie to nie doprowadzi do położenia przez państwo członkowskie kresu uchybieniu, może wówczas zostać wniesiona do Trybunału skarga o stwierdzenie naruszenia prawa wspólnotowego.
Instytucja tej skargi pozwala wnieść o stwierdzenie nieważności aktu prawnego wydanego przez instytucję, organ lub jednostkę organizacyjną Unii (w szczególności rozporządzenia, dyrektywy, decyzji). Dla Trybunału zastrzeżone są sprawy, w których skarga wniesiona została przez państwo członkowskie przeciwko Parlamentowi Europejskiemu lub Radzie (z wyjątkiem aktów prawnych Rady z zakresu pomocy państwa, dumpingu i uprawnień wykonawczych) lub przez jedną instytucję Unii przeciwko drugiej instytucji. Z kolei Sąd jest właściwy do orzekania w pierwszej instancji w pozostałych sprawach tego rodzaju, w tym w szczególności dotyczących skarg wniesionych przez jednostki.
Umożliwia ona kontrolę legalności zaniechania działania przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii. Jest ona jednak dopuszczalna tylko wtedy, gdy dana instytucja została uprzednio wezwana do działania. Jeżeli bezprawność zaniechania zostanie stwierdzona, instytucja ta jest zobowiązana do podjęcia właściwych środków zmierzających do położenia kresu owej bezczynności. Uprawnienia do orzekania w przedmiocie skargi na bezczynność podzielone są między Trybunał i Sąd według takich samych kryteriów, jak w przypadku skarg o stwierdzenie nieważności..
Trybunał Sprawiedliwości może rozpoznawać odwołania, ograniczone wyłącznie do kwestii prawnych, od wyroków i postanowień Sądu. Jeżeli odwołanie jest dopuszczalne i zasadne, Trybunał uchyla orzeczenie Sądu. Jeżeli stan postępowania na to pozwala, Trybunał może sam wydać rozstrzygnięcie. W przeciwnym wypadku przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi, który jest związany orzeczeniem wydanym w postępowaniu odwoławczym.
Niezależnie od charakteru sprawy postępowanie składa się z etapu pisemnego, a zazwyczaj również z etapu ustnego, który jest jawny. Należy jednak odróżnić procedurę odesłania prejudycjalnego od procedury w pozostałych sprawach (skarg bezpośrednich i odwołań). Wszczęcie postępowania i procedura pisemna
Sąd krajowy przedkłada Trybunałowi Sprawiedliwości pytania dotyczące wykładni albo ważności przepisu prawa Unii, przeważnie w formie postanowienia wydanego zgodnie z przepisami proceduralnymi danego państwa. Po przetłumaczeniu wniosku przez służby tłumaczeń Trybunału na wszystkie języki Unii sekretarz doręcza je uczestnikom biorącym udział w sprawie przed sądem krajowym, a także wszystkim państwom członkowskim i instytucjom Unii. Zapewnia również publikację w Dzienniku Urzędowym komunikatu, zawierającego między innymi informacje na temat stron w sprawie i treści pytań. Uczestnicy, państwa członkowskie i instytucje mają dwa miesiące na przedłożenie Trybunałowi Sprawiedliwości swoich uwag na piśmie.
Skargę wnosi się do Trybunału pismem skierowanym do sekretariatu Trybunału. Sekretarz zapewnia publikację w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej komunikatu dotyczącego skargi, przedstawiając w nim zarzuty i żądania strony skarżącej. Skargę doręcza się pozostałym stronom, które mają dwa miesiące na złożenie odpowiedzi na skargę lub odpowiedzi na odwołanie. W stosownym przypadku skarżący ma prawo do repliki, a pozwany do dupliki. Strony zobowiązane są przestrzegać tych terminów. W obu rodzajach postępowań do sprawy przydziela się sędziego sprawozdawcę i rzecznika generalnego, których zadanie polega na śledzeniu przebiegu postępowania. Wyznaczają ich odpowiednio prezes oraz pierwszy rzecznik generalny. Środki przygotowawczeWe wszystkich rodzajach postępowań po zamknięciu etapu pisemnego strony mogą wskazać, w terminie trzech tygodni, czy chciałyby wyznaczenia rozprawy oraz z jakich powodów. Na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego Trybunał podejmuje decyzję, czy konieczne przeprowadzenie środków dowodowych, któremu składowi orzekającemu należy przydzielić sprawę oraz czy powinna odbyć się rozprawa, której termin wyznacza prezes. Rozprawa jawna i opinia rzecznika generalnegoJeżeli zapadła decyzja o przeprowadzeniu rozprawy, sprawa jest rozpoznawana na posiedzeniu jawnym w obecności sędziów składu orzekającego i rzecznika generalnego. Sędziowie i rzecznik generalny mogą zadawać uczestnikom pytania, które uznają za celowe. Po kilku tygodniach, również na posiedzeniu jawnym, rzecznik generalny przedstawia przed Trybunałem Sprawiedliwości swoją opinię. Dokonuje on w niej szczegółowej analizy sporu, w szczególności jego kwestii prawnych, oraz w sposób całkowicie niezależny proponuje Trybunałowi właściwe w jego przekonaniu rozwiązanie przedstawionego problemu. W ten sposób etap ustny postępowania dobiega końca. Jeśli Trybunał uzna, że w sprawie nie występuje nowe zagadnienie prawne, po wysłuchaniu rzecznika generalnego może zadecydować o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii. WyrokiSędziowie przeprowadzają naradę w oparciu o projekt wyroku przygotowany przez sędziego sprawozdawcę. Każdy z sędziów składu orzekającego w danej sprawie może zaproponować zmiany. Wyroki Trybunału zapadają większością głosów, a ewentualne zdania odrębne nie są odnotowywane. Wyrok podpisują wyłącznie sędziowie, którzy brali udział w naradzie ustnej, na której przyjęto wyrok, z zastrzeżeniem zasady, zgodnie z którą najmłodszy stażem sędzia składu orzekającego nie podpisuje wyroku, jeżeli w tym składzie sędziowie są obecni w liczbie parzystej. Wyroki są ogłaszane na posiedzeniu jawnym. Wyroki oraz opinie rzeczników generalnych dostępne są na stronie CURIA w dniu ogłoszenia lub odczytania. W większości są one następnie publikowane w Zbiorze Orzeczeń. Procedury szczególne
W przypadku gdy pytanie prejudycjalne jest identyczne jak pytanie, w przedmiocie którego Trybunał już orzekał, lub jeżeli odpowiedź na nie pozostawia żadnych uzasadnionych wątpliwości albo można ją jasno wyprowadzić z istniejącego orzecznictwa, Trybunał może, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, orzec postanowieniem z uzasadnieniem, zawierającym w szczególności odesłanie do wcześniej wydanego wyroku dotyczącego tego zagadnienia lub do istotnego dla tej sprawy orzecznictwa.
Tryb przyspieszony pozwala Trybunałowi na szybkie orzekanie w sprawach niecierpiących zwłoki dzięki maksymalnemu skróceniu terminów i przyznaniu sprawom absolutnego pierwszeństwa pominięciu pewnych etapów postępowania. W następstwie wniosku złożonego przez jedną ze stron, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po wysłuchaniu drugiej strony oraz rzecznika generalnego, prezes Trybunału podejmuje decyzję, czy szczególnie pilny charakter sprawy uzasadnia skorzystanie z trybu przyspieszonego. Tryb przyspieszony jest również przewidziany dla odesłań prejudycjalnych. Wówczas o zastosowanie go występuje sąd krajowy, który skierował do Trybunału odesłanie, wskazując okoliczności niecierpiące zwłoki uzasadniające rozpoznanie pytania prejudycjalnego w tym trybie.
Ten tryb umożliwia Trybunałowi Sprawiedliwości rozpoznawanie w znacząco skróconym terminie najbardziej wrażliwych kwestii z zakresu przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (współpraca policyjna i sądowa w sprawach cywilnych i karnych, a także wizy, azyl, imigracja i inne polityki związane ze swobodnym przepływem osób). Sprawy podlegające PPU są przydzielane specjalnie wyznaczonej izbie złożonej z pięciu sędziów, a faza pisemna przebiega co do zasady z wykorzystaniem elektronicznych środków komunikacji i jest maksymalnie zredukowana zarówno jeżeli chodzi o czas jej trwania, jak i o liczbę uczestników uprawnionych do przedkładania uwag na piśmie, gdyż większość uczestników występuje w j fazie ustnej postępowania, która jest obowiązkowa.
Wnioski o zastosowanie środków tymczasowych mają na celu uzyskanie zawieszenia wykonania aktu wydanego przez instytucję, który jest również przedmiotem skargi, lub zastosowanie innego środka tymczasowego, który jest niezbędny w celu uniknięcia poważnej i nieodwracalnej szkody, jaką poniosłaby jedna ze stron. Koszty postępowaniaPostępowanie przed Trybunałem jest wolne od opłat. Trybunał nie pokrywa natomiast kosztów adwokata lub radcy prawnego, uprawnionego do występowania przed sądami jednego z państw członkowskich, przez którego strony muszą być reprezentowane. Jeśli jednak dana strona nie jest w stanie w całości lub w części ponieść kosztów postępowania, może ona złożyć wniosek o przyznanie pomocy prawnej, który nie jest objęty przymusem adwokackim. Wniosek powinien zawierać wszelkie niezbędne informacje, z których wynika, konieczność uzyskania pomocy prawnej. System językowyW przypadku skarg bezpośrednich, językiem postępowania w danej sprawie, tj. językiem, w którym będzie się ono toczyć, jest co do zasady język skargi (może to być jeden z 24 języków urzędowych Unii Europejskiej). W przypadku odwołań językiem postępowania jest język wyroku lub postanowienia, które są przedmiotem odwołania. W przypadku odesłań prejudycjalnych językiem postępowania jest język sądu krajowego, który skierował odesłanie do Trybunału Sprawiedliwości. Wymiana stanowisk w toku rozpraw tłumaczona jest wedle potrzeby symultanicznie na różne języki urzędowe Unii Europejskiej. Sędziowie naradzają się bez tłumaczy w jednym wspólnym języku, którym zgodnie z tradycją jest język francuski. Schemat procedury
Fakultatywne etapy procedury zostały umieszczone w nawiasach. Trybunał Sprawiedliwości w porządku prawnym Unii Europejskiej Dążąc do zbudowania zjednoczonej Europy, Państwa Członkowskie (obecnie w liczbie 27) zawarły traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie, a następnie Unię Europejską, wyposażone w instytucje tworzące przepisy prawne dotyczące określonych dziedzin. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest instytucją sądowniczą Unii i europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EWEA). Składa się z dwóch sądów: Trybunału Sprawiedliwościi i Sądu, których głównym zadaniem jest kontrola legalności aktów wspólnotowych i zapewnienie jednolitej wykładni i stosowania prawa wspólnotowego. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości stopniowo wypracowało obowiązek pełnego stosowania przez krajowe organy administracji i sądy, w ramach ich właściwości, prawa Unii oraz ochrony praw przyznanych przez nie obywatelom (bezpośrednie stosowanie prawa Unii) poprzez niestosowanie jakichkolwiek sprzecznych z nim przepisów prawa krajowego, niezależnie od tego, czy są one wcześniejsze, czy późniejsze niż przepis Unii (pierwszeństwo prawa Unii przed prawem krajowym). Podstawowe zasady ustanowione przez orzecznictwoW części orzecznictwa (zapoczątkowanej w 1963 r. wyrokiem w sprawie Van Gend en Loos) Trybunał wprowadził zasadę bezpośredniego skutku prawa wspólnotowego w państwach członkowskich, dając obywatelom europejskim możliwość bezpośredniego powoływania się na przepisy prawa Unii w postępowaniu przed sądem krajowym. Trybunał w życiu obywatela UniiWiększość spośród tysięcy wydanych przez Trybunał wyroków, w tym wszystkie wydane w trybie prejudycjalnym, ma oczywiście istotny wpływ na codzienne życie obywateli Unii. Tytułem przykładu poniżej wymieniono niektóre z wyroków wydanych w najważniejszych dziedzinach prawa Unii.
Od czasu wydania w 1979 r. wyroku w sprawie Cassis de Dijon, dotyczącego zasady swobodnego przepływu towarów, importerzy mogą sprowadzać do swoich krajów wszelkie produkty pochodzące z innego państwa Unii, pod warunkiem że zostały one legalnie wyprodukowane i wprowadzone na rynek i że brak jest nadrzędnych względów związanych na przykład z ochroną zdrowia czy też ochroną środowiska, które sprzeciwiałyby się importowi takiego produktu na teren państwa konsumenta.Swobodny przepływ osób
Wiele orzeczeń zostało wydanych w dziedzinie swobodnego przepływu osób.
Wyrok z 1989 r. dotyczący swobodnego przepływu usług został wydany na kanwie wydarzenia z udziałem turysty brytyjskiego, który odniósł poważne obrażenia w wyniku napaści dokonanej na nim w paryskim metrze. Na pytanie sądu francuskiego Trybunał orzekł, że jako turysta był on usługobiorcą, a zatem obejmowała go zapisana w prawie wspólnotowym zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Miał on zatem prawo do takiego samego odszkodowania, jakiego mógłby w podobnej sytuacji oczekiwać obywatel francuski (wyrok w sprawie Cowan).
W jednej ze spraw stewardesa pozwała swego pracodawcę z powodu dyskryminacji w zakresie otrzymywanego wynagrodzenia w porównaniu ze współpracownikami płci męskiej wykonującymi tę samą pracę. Trybunał, orzekając na wniosek sądu belgijskiego, uznał, iż postanowienie Traktatu ustanawiające zasadę równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę wywołuje skutek bezpośredni (wyrok w sprawie Defrenne).
Uznając, że przestrzeganie praw podstawowych stanowi integralną część ogólnych zasad prawnych, których poszanowanie zapewnia, Trybunał znacząco przyczynił się do podwyższenia standardów ochrony tych praw. W tym względzie opiera się on na tradycjach konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich oraz na międzynarodowych instrumentach ochrony praw człowieka, w szczególności na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, w której tworzeniu państwa członkowskie uczestniczyły lub do niej przystąpiły. Od dnia wejścia w życie traktatu z Lizbony będzie mógł stosować i interpretować Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 r., której traktat z Lizbony przyznaje taką samą moc prawną jak traktatom.
W zakresie obywatelstwa Unii, które zgodnie z traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej jest uznawane w stosunku do każdej osoby posiadającej obywatelstwo państwa członkowskiego, Trybunał potwierdził, że oznacza ono prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego. Z tego prawa pobytu korzysta również małoletni obywatel państwa członkowskiego, który ma ubezpieczenie chorobowe i wystarczające środki. Trybunał podkreślił, że prawo wspólnotowe nie wymaga, aby małoletni osobiście dysponował niezbędnymi środkami, oraz że odmowa przyznania w tym samym czasie prawa pobytu jego matce, będącej obywatelką państwa trzeciego, pozbawiłaby prawo pobytu dziecka jakiejkolwiek skuteczności (effet utile) (wyrok w sprawie Zhu i Chen z 2004 r.). |