WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)
z dnia 23 kwietnia 2009 r.(*)
Dyrektywa 89/104/EWG – Prawo znaków towarowych – Wyczerpanie praw właściciela znaku – Umowa licencyjna – Sprzedaż towarów opatrzonych znakiem towarowym z naruszeniem postanowienia umowy licencyjnej zakazującego niektórych form sprzedaży – Brak zgody właściciela znaku towarowego – Sprzedaż dyskontom – Naruszenie renomy znaku towarowego
W sprawie C‑59/08
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Cour de cassation (Francja) postanowieniem z dnia 12 lutego 2008 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 15 lutego 2008 r., w postępowaniu:
Copad SA
przeciwko
Christian Dior couture SA,
Vincentemu Gladelowi, syndykowi w postępowaniu upadłościowym dotyczącym majątku spółki Société industrielle lingerie (SIL),
Société industrielle lingerie (SIL),
TRYBUNAŁ (pierwsza izba),
w składzie: P. Jann, prezes izby, M. Ilešič, A. Tizzano (sprawozdawca), A. Borg Barthet i J.J. Kasel, sędziowie,
rzecznik generalny: J. Kokott,
sekretarz: M.A. Gaudissart, kierownik wydziału,
uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 19 listopada 2008 r.,
rozważywszy uwagi przedstawione:
– w imieniu Copad SA przez adwokat H. Farge,
– w imieniu Christian Dior couture SA przez adwokatów J.M. Bruguière’a oraz P. Depreza i E. Bouttiera,
– w imieniu rządu francuskiego przez B. Beaupère‑Manokhę oraz G. de Bergues’a i J.C. Niolleta, działających w charakterze pełnomocników,
– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez H. Krämera, działającego w charakterze pełnomocnika,
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 3 grudnia 2008 r.,
wydaje następujący
Wyrok
1 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 7 i art. 8 ust. 2 pierwszej dyrektywy Rady 89/104/EWG z dnia 21 grudnia 1988 r. mającej na celu zbliżenie ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do znaków towarowych (Dz.U. 1989, L 40, s. 1), w brzmieniu zmienionym przez porozumienie o Europejskim Obszarze Gospodarczym z dnia 2 maja 1992 r. (Dz.U. 1994, L 1, s. 3) (zwanej dalej „dyrektywą”).
2 Wniosek ten został złożony w ramach sporu między Copad SA (zwaną dalej „Copad”) a Christian Dior couture SA (zwaną dalej „Dior”), Société industrielle lingerie (zwaną dalej „SIL”) oraz V. Gladelem, syndykiem w postępowaniu upadłościowym dotyczącym majątku spółki SIL, dotyczącego dokonanej przez SIL z naruszeniem postanowienia umowy licencyjnej zawartej z Dior sprzedaży towarów opatrzonych znakiem towarowym Christian Dior na rzecz Copad.
Ramy prawne
Uregulowania wspólnotowe
3 Artykuł 5 ust. 1–3 dyrektywy stanowi:
„1. Zarejestrowany znak towarowy przyznaje właścicielowi wyłączne prawa do tego znaku. Właściciel jest uprawniony do zakazania wszelkim stronom [osobom] trzecim, które nie posiadają jego zgody, używania w obrocie handlowym:
a) oznaczenia identycznego ze znakiem towarowym dla towarów lub usług identycznych z tymi, dla których znak towarowy jest zarejestrowany;
b) oznaczenia, w przypadku którego z powodu jego identyczności lub podobieństwa do znaku towarowego oraz identyczności lub podobieństwa towarów lub usług, których dotyczy znak towarowy i to oznaczenie, istnieje prawdopodobieństwo wprowadzenia w błąd wśród opinii publicznej [odbiorców], które obejmuje prawdopodobieństwo skojarzenia oznaczenia ze znakiem towarowym.
2. Każde państwo członkowskie może również postanowić, że właściciel jest uprawniony do zakazania wszelkim osobom trzecim, które nie posiadają jego zgody, używania w obrocie handlowym: oznaczenia identycznego lub podobnego do wspólnotowego znaku towarowego w odniesieniu do towarów lub usług, które nie są podobne do tych, dla których zarejestrowano wspólnotowy znak towarowy, w przypadku gdy cieszy się on renomą we Wspólnocie i w przypadku gdy używanie tego oznaczenia bez uzasadnionej przyczyny powoduje nienależną korzyść z powodu lub jest szkodliwe dla odróżniającego charakteru lub renomy wspólnotowego znaku towarowego [powoduje czerpanie nienależnej korzyści z odróżniającego charakteru lub renomy znaku towarowego bądź też działa na ich szkodę].
3. Na podstawie ust. 1 i 2 mogą być zabronione, między innymi, następujące działania:
a) umieszczanie oznaczenia na towarach lub ich opakowaniach;
b) oferowanie towarów, wprowadzanie ich do obrotu lub ich magazynowanie w tym celu pod takim oznaczeniem lub oferowanie i świadczenie usług pod tym oznaczeniem;
c) przywóz lub wywóz towarów pod takim oznaczeniem;
d) używanie oznaczenia w dokumentach handlowych i w reklamie”.
4 Artykuł 7 dyrektywy w swym pierwotnym brzmieniu stanowił:
„1. Znak towarowy nie uprawnia właściciela do zakazania używania tego znaku w odniesieniu do towarów, które zostały wprowadzone do obrotu na terytorium Wspólnoty pod tym znakiem towarowym przez właściciela lub za jego zgodą.
2. Ustęp 1 nie ma zastosowania, jeżeli właściciel ma prawnie uzasadnione powody, aby sprzeciwiać się dalszemu obrotowi towarami, szczególnie w przypadku gdy stan towarów zmienił się lub pogorszył po wprowadzeniu ich do obrotu”.
5 Na podstawie art. 65 ust. 2 porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) w związku z załącznikiem XVII pkt 4 do tego porozumienia w art. 7 ust. 1 dyrektywy w pierwotnym brzmieniu na potrzeby wspomnianego porozumienia wyrażenie „na terytorium Wspólnoty” zostaje zastąpione wyrażeniem „na terytorium umawiającej się strony”.
6 Artykuł 8 dyrektywy przewiduje:
„1. Znak towarowy może być przedmiotem licencji udzielonej w odniesieniu do części lub wszystkich towarów lub usług, dla których został zarejestrowany, oraz w odniesieniu do całego lub części danego państwa członkowskiego. Licencja może być wyłączna lub niewyłączna.
2. Właściciel znaku towarowego może powoływać się na prawa nadane przez znak towarowy wobec licencjobiorcy, który narusza którekolwiek z postanowień umowy licencyjnej odnoszące się [odnoszących się] do okresu jej obowiązywania, formy [postaci] objętej rejestracją, w jakiej znak towarowy może być używany, zakresu towarów lub usług, dla jakiej [których] licencja jest udzielona, terytorium, na którym znak towarowy może być używany, lub jakości towarów wytwarzanych lub usług świadczonych przez licencjobiorcę”.
Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne
7 W dniu 17 maja 2000 r. Dior zawarła z SIL umowę licencyjną na znak towarowy dotyczącą wytwarzania i sprzedaży prestiżowych wyrobów gorseciarskich opatrzonych znakiem towarowym Christian Dior, którego właścicielem jest spółka Dior.
8 Artykuł 8.2 § 5 tej umowy przewiduje, że „w celu zachowania stopnia rozpoznawalności i prestiżu znaku licencjobiorca zobowiązuje się nie dokonywać sprzedaży na rzecz hurtowników, zakładów zbiorowych, dyskontów oraz przedsiębiorstw zajmujących się handlem wysyłkowym lub obwoźnym, o ile licencjodawca wcześniej nie wyrazi pisemnie na to zgody, i podejmie wszelkie właściwe działania celem wyegzekwowania przestrzegania niniejszego postanowienia przez swoich dystrybutorów i sprzedawców detalicznych”.
9 Z uwagi na trudności finansowe SIL zwróciła się do Dior o wyrażenie zgody na sprzedaż towarów opatrzonych jej znakiem towarowym poza własną selektywną siecią dystrybucji. Pismem z dnia 17 czerwca 2002 r. Dior odmówiła wyrażenia zgody na tę propozycję.
10 Mimo tej odmowy i działając w naruszeniu swych zobowiązań umownych, SIL sprzedała na rzecz Copad, przedsiębiorstwa działającego jako dyskont, towary opatrzone znakiem towarowym Christian Dior.
11 W konsekwencji Dior wytoczyła przeciwko SIL i Copad postępowanie o naruszenie praw do znaku towarowego przed Tribunal de grande instance de Bobigny, który orzekł, że naruszenie umowy licencyjnej, którego dopuściła się SIL, nie stanowi naruszenia prawa do znaku towarowego i pociąga za sobą wyłącznie odpowiedzialność umowną tej ostatniej spółki.
12 Cour d’appel de Paris oddalił odwołanie wniesione przez Dior od tego wyroku. W szczególności uznał on, że dokonana przez SIL sprzedaż nie stanowiła naruszenia prawa do znaku towarowego ze względu na to, że przestrzeganie postanowienia zawartej między tą spółką a Dior umowy licencyjnej, dotyczącego warunków dystrybucji, nie mieściło się w zakresie stosowania krajowych przepisów prawa znaków towarowych, w drodze których dokonano transpozycji art. 8 ust. 2 dyrektywy. Stwierdził on niemniej, że sprzedaż ta nie doprowadziła do wyczerpania przysługujących Dior praw do znaku towarowego w rozumieniu krajowego przepisu stanowiącego transpozycję art. 7 ust. 1 dyrektywy.
13 Od wyroku Cour d’appel de Paris Copad wniosła kasację do Cour de cassation, podnosząc między innymi, że przysługujące Dior prawa do znaku towarowego zostały wyczerpane z uwagi na wprowadzenie do obrotu przez SIL towarów oznaczonych tym znakiem. Również Dior wniosła kasację, zarzucając Cour d’appel de Paris, że błędnie wykluczył jakiekolwiek naruszenie praw do znaku towarowego zarówno ze strony SIL, jak i Copad.
14 W tych okolicznościach Cour de cassation, powziąwszy wątpliwość w przedmiocie wykładni właściwych przepisów prawa wspólnotowego, zdecydował się zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy art. 8 ust. 2 [dyrektywy] należy rozumieć w ten sposób, że właściciel znaku towarowego może powoływać się na prawa do tego znaku wobec licencjobiorcy naruszającego postanowienie umowy licencyjnej zakazujące, z powodów dotyczących prestiżu znaku, sprzedaży towaru dyskontom?
2) Czy art. 7 ust. 1 tej dyrektywy należy rozumieć w ten sposób, że wprowadzenie do obrotu przez licencjobiorcę w [EOG] towarów opatrzonych znakiem towarowym z naruszeniem postanowienia umowy licencyjnej zakazującego, z powodów dotyczących prestiżu znaku, ich sprzedaży dyskontom odbywa się bez zgody właściciela znaku?
3) W przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej, czy właściciel znaku może powoływać się na takie postanowienie, aby sprzeciwić się dalszemu obrotowi towarami na podstawie art. 7 ust. 2 tej dyrektywy?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytania pierwszego
15 W pytaniu pierwszym sąd krajowy zmierza w istocie do wyjaśnienia, czy postanowienie umowy licencyjnej zakazujące licencjobiorcy, z powodów dotyczących prestiżu znaku, sprzedaży dyskontom towarów opatrzonych znakiem towarowym stanowiącym przedmiot tej umowy objęte jest zakresem stosowania art. 8 ust. 2 dyrektywy.
16 Copad, rząd francuski i Komisja Wspólnot Europejskich zasugerowały Trybunałowi udzielenie na to pytanie odpowiedzi przeczącej, wskazując zasadniczo, że będące przedmiotem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym postanowienie umowne nie figuruje między postanowieniami wyczerpująco wymienionymi we wspomnianym art. 8 ust. 2 dyrektywy. Dior natomiast opowiada się za twierdzeniem przeciwnym.
17 W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy na wstępie określić, czy zawarta w art. 8 ust. 2 dyrektywy lista postanowień umownych ma charakter wyczerpujący, czy czysto orientacyjny.
18 W tym względzie należy stwierdzić, że przepis ten nie zawiera żadnego przysłówka czy wyrażenia takiego jak „między innymi” lub „w szczególności”, które mogłyby nadać tej liście charakter czysto orientacyjny.
19 W pozostałym zakresie warto przypomnieć, że to właśnie z uwagi na użycie przysłówka „w szczególności” Trybunał uznał, że sytuacje objęte hipotezą przepisu art. 7 ust. 2 dyrektywy mają charakter orientacyjny (zob. wyroki: z dnia 11 lipca 1996 r. w sprawach połączonych C‑427/93, C‑429/93 i C‑436/93 Bristol-Myers Squibb i in., Rec. s. I‑3457, pkt 39; z dnia 4 listopada 1997 r. w sprawie C‑337/95 Parfums Christian Dior, Rec. s. I‑6013, pkt 42).
20 W konsekwencji wbrew temu, co utrzymuje Dior, z brzmienia samego art. 8 ust. 2 dyrektywy wynika, że wspomniana lista ma charakter wyczerpujący.
21 Wyjaśniwszy tę kwestię, należy następnie określić, czy postanowienie umowne takie jak będące przedmiotem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym stanowi jedno z postanowień wymienionych wyraźnie w art. 8 ust. 2 dyrektywy.
22 Jeżeli chodzi o postanowienia umowy licencyjnej dotyczące „jakości towarów wytwarzanych […] przez licencjobiorcę”, do których odnosi się ten przepis, należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem podstawową funkcją znaku towarowego jest zagwarantowanie konsumentowi czy końcowemu odbiorcy, że dany towar lub dana usługa pochodzi z określonego przedsiębiorstwa, umożliwiając mu – bez ryzyka wprowadzenia w błąd – odróżnienie tego towaru lub tej usługi od towarów lub usług pochodzących z innych przedsiębiorstw. Aby znak towarowy mógł pełnić swoją rolę podstawowego elementu systemu niezakłóconej konkurencji, którego wprowadzenie i zachowanie jest jednym z celów traktatu WE, musi on stanowić gwarancję, że wszystkie oznaczone nim towary lub usługi zostały wyprodukowane lub są świadczone pod kontrolą jednego przedsiębiorstwa, któremu można przypisać odpowiedzialność za ich jakość (zob. w szczególności wyroki: z dnia 23 maja 1978 r. w sprawie 102/77 Hoffmann‑La Roche, Rec. s. 1139, pkt 7; z dnia 18 czerwca 2002 r. w sprawie C‑299/99 Philips, Rec. s. I‑5475, pkt 30; z dnia 17 marca 2005 r. w sprawie C‑228/03 Gillette Company i Gillette Group Finland, Zb.Orz. s. I‑2337, pkt 26).
23 W związku z powyższym art. 8 ust. 2 dyrektywy umożliwia właścicielowi znaku towarowego powołanie się na przysługujące mu do tego znaku prawa wobec licencjobiorcy, jeżeli ten ostatni narusza zawarte w umowie licencyjnej postanowienia dotyczące w szczególności jakości wytwarzanych towarów.
24 Otóż, jak to zostało wskazane przez rzecznika generalnego w pkt 31 opinii, o jakości towarów prestiżowych, z jakimi mamy do czynienia w postępowaniu przed sądem krajowym, świadczą nie tylko ich cechy materialne, ale również prezencja i wizerunek prestiżu, nadające tym towarom aurę luksusu (zob. również podobnie ww. wyrok w sprawie Parfums Christian Dior, pkt 45).
25 Skoro bowiem towary prestiżowe stanowią produkty wysokiej klasy, otaczająca je aura luksusu jest jednym z zasadniczych elementów pozwalających konsumentom na odróżnienie ich od innych podobnych towarów.
26 A zatem szkoda wywołana przez działanie pomniejszające tę aurę luksusu może wpłynąć na samą jakość tych towarów.
27 W tym kontekście należy zatem zbadać, czy w postępowaniu przed sądem krajowym dokonywana przez licencjobiorcę sprzedaż towarów prestiżowych na rzecz dyskontów, które nie należały do selektywnej sieci dystrybucji określonej w umowie licencyjnej, może stanowić taką szkodę.
28 Trybunał orzekł już w tym względzie, wbrew twierdzeniom Copad i Komisji, że cechy selektywnego systemu dystrybucji i regulujące go zasady mogą same w sobie wpływać na zachowanie jakości danych towarów i zapewnienie ich właściwego wykorzystania (zob. podobnie wyrok z dnia 11 grudnia 1980 r. w sprawie 31/80 L’Oréal, Rec. s. 3775, pkt 16).
29 W istocie sposób, w jaki zorganizowany jest selektywny system dystrybucji, taki jak rozpatrywany w postępowaniu przed sądem krajowym, który zgodnie z samymi postanowieniami umowy licencyjnej zawartej między Dior a SIL ma na celu zapewnienie, by towary te były eksponowane w punktach sprzedaży w sposób uwydatniający ich wartość, „zwłaszcza jeśli chodzi o umieszczenie, promocję, prezentację towarów i politykę handlową”, może wpływać, co zresztą przyznaje Copad, na reputację danych towarów, a co za tym idzie – na utrzymanie związanego z nimi poczucia luksusu.
30 Z powyższego wynika, że nie można wykluczyć, iż dokonana przez licencjobiorcę sprzedaż towarów prestiżowych na rzecz podmiotów, które nie należą do selektywnej sieci dystrybucji, będzie wpływać na samą jakość tych towarów, przy czym przy takim założeniu postanowienie zakazujące takiej sprzedaży należałoby uznać za objęte zakresem stosowania art. 8 ust. 2 dyrektywy.
31 Do sądu krajowego należy określenie, czy w świetle okoliczności zawisłej przed nim sprawy naruszenie przez licencjobiorcę postanowienia umownego takiego jak będące przedmiotem rozpatrywanego przezeń sporu niesie za sobą pomniejszenie poczucia luksusu związanego z towarami prestiżowymi, wpływając w ten sposób na ich jakość.
32 W tym zakresie w szczególności istotne jest rozważenie z jednej strony charakteru towarów prestiżowych opatrzonych danym znakiem towarowym, rozmiaru sprzedaży tych towarów dokonanej przez licencjobiorcę na rzecz dyskontów, które nie należały do selektywnej sieci dystrybucji, oraz okoliczności, czy sprzedaż była dokonywana systematycznie czy sporadycznie, a z drugiej strony charakteru towarów sprzedawanych zwykle przez te dyskonty oraz form sprzedaży przyjętych w sektorze ich działalności.
33 Należy ponadto dodać, że dokonanej w poprzednich punktach niniejszego wyroku wykładni art. 8 ust. 2 dyrektywy nie podważają argumenty Dior, zgodnie z którymi postanowienie umowy licencyjnej zakazujące, z powodów dotyczących prestiżu znaku, sprzedaży towarów dyskontom może stanowić inne przewidziane w tym przepisie postanowienie, niezwiązane z „jakością towarów”, a mianowicie postanowienie dotyczące „terytorium, na którym znak towarowy może być używany” albo „jakości […] usług świadczonych przez licencjobiorcę”.
34 W tym zakresie, po pierwsze, należy wskazać, że art. 8 ust. 2 dyrektywy należy postrzegać w związku z ust. 1 tego artykułu, który odnosi się do „[terytorium] danego państwa członkowskiego”, a zatem pojęcie „terytorium” w rozumieniu tych przepisów może mieć wyłącznie znaczenie geograficzne i w rezultacie nie może być interpretowane jako mogące się odnosić do ogółu zatwierdzonych podmiotów, należących do selektywnej sieci dystrybucji.
35 Po drugie, w odniesieniu do drugiej możliwości wskazanej przez Dior należy stwierdzić, że w myśl orzecznictwa Trybunału, chociaż żaden bezwzględny wymóg wynikający z dyrektywy lub z ogólnych zasad prawa wspólnotowego nie stoi na przeszkodzie temu, by usługi świadczone w ramach handlu zostały objęte pojęciem „usługi” w rozumieniu dyrektywy, konieczne jest jeszcze, by rozpatrywany znak towarowy był zarejestrowany dla tych usług (zob. podobnie wyrok z dnia 7 lipca 2005 r. w sprawie C‑418/02 Praktiker Bau- und Heimwerkermärkte, Zb.Orz. s. I‑5873, pkt 35).
36 Żaden z dokumentów zawartych w aktach sprawy nie pozwala jednak Trybunałowi na stwierdzenie, że będący przedmiotem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym znak towarowy Christian Dior został zarejestrowany dla jakiegokolwiek rodzaju usług.
37 Zważywszy na powyższe, na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, iż art. 8 ust. 2 dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że właściciel znaku towarowego może powoływać się na prawa do tego znaku wobec licencjobiorcy naruszającego postanowienie umowy licencyjnej zakazujące, z powodów dotyczących prestiżu znaku, sprzedaży dyskontom towarów takich jak rozpatrywane w postępowaniu przed sądem krajowym, pod warunkiem że zostanie wykazane, iż naruszenie to, z uwagi na okoliczności właściwe danej sprawie, negatywnie wpływa na prezencję i wizerunek prestiżu, nadające tym towarom aurę luksusu.
W przedmiocie pytania drugiego
38 W pytaniu drugim sąd krajowy domaga się w istocie, aby Trybunał wyjaśnił, w jakich okolicznościach wprowadzenie przez licencjobiorcę danych towarów do obrotu z naruszeniem postanowienia umowy licencyjnej zakazującego, z powodów dotyczących prestiżu znaku, ich sprzedaży dyskontom winno być postrzegane jako dokonane bez zgody właściciela znaku w rozumieniu art. 7 ust. 1 dyrektywy.
39 Copad i Komisja podnoszą w tym względzie, że braku zgody właściciela znaku towarowego można dopatrywać się jedynie w przypadku naruszenia jednego z postanowień umowy licencyjnej wymienionych w art. 8 ust. 2 dyrektywy. Dior i rząd francuski uważają z kolei, że jakiekolwiek naruszenie umowy licencyjnej powstrzymuje wyczerpanie praw do znaku towarowego przysługujących jego właścicielowi.
40 W celu udzielenia odpowiedzi na niniejsze pytanie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem art. 5–7 dyrektywy dokonują całkowitej harmonizacji przepisów dotyczących praw przyznanych przez znak towarowy i określają prawa, jakie przysługują właścicielom znaków towarowych w obrębie Wspólnoty (wyroki: z dnia 16 lipca 1998 r. w sprawie C‑355/96 Silhouette International Schmied, Rec. s. I‑4799, pkt 25, 29; z dnia 20 listopada 2001 r. w sprawach połączonych od C‑414/99 do C‑416/99 Zino Davidoff i Levi Strauss, Rec. s. I‑8691, pkt 39).
41 W szczególności art. 5 dyrektywy przyznaje właścicielowi znaku towarowego wyłączne prawo, pozwalające mu między innymi na zakazanie osobom trzecim dokonywania przywozu towarów opatrzonych znakiem towarowym, ich oferowania, wprowadzania do obrotu lub ich magazynowania w tym celu. Artykuł 7 ust. 1 zawiera wyjątek od tej zasady, przewidując, że prawo właściciela znaku towarowego zostaje wyczerpane, jeżeli towary zostały wprowadzone do obrotu w EOG przez właściciela lub za jego zgodą (zob. ww. wyrok w sprawie Zino Davidoff i Levi Strauss, pkt 40; wyroki: z dnia 8 kwietnia 2003 r. w sprawie C‑244/00 Van Doren + Q, Rec. s. I‑3051, pkt 33; z dnia 30 listopada 2004 r. w sprawie C‑16/03 Peak Holding, Zb.Orz. s. I‑11313, pkt 34).
42 Okazuje się zatem, że zgoda właściciela, która jest równoważna ze zrzeczeniem się przez niego jego wyłącznego prawa w rozumieniu art. 5 dyrektywy, stanowi decydujący element wyczerpania tego prawa i w związku z tym musi zostać wyrażona w sposób, który jednoznacznie odzwierciedla jego wolę zrzeczenia się tego prawa. Taka wola może zwykle zostać wywiedziona w przypadku wyraźnego udzielenia zgody (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Zino Davidoff i Levi Strauss, pkt 41, 45, 46).
43 Z orzecznictwa Trybunału wynika również, że w niektórych przypadkach wyczerpanie tego wyłącznego prawa następuje w przypadku sprzedaży danych towarów przez podmiot gospodarczo powiązany z właścicielem znaku towarowego. Ma to miejsce w szczególności wówczas, gdy sprzedaży dokonuje licencjobiorca (zob. podobnie wyrok z dnia 22 czerwca 1994 r. w sprawie C‑9/93 IHT Internationale Heiztechnik i Danzinger, Rec. s. I‑2789, pkt 34).
44 W takim przypadku bowiem licencjodawca ma możliwość kontrolowania jakości towarów licencjobiorcy poprzez zawarcie w umowie licencyjnej szczególnych postanowień, które zobowiązują licencjobiorcę do przestrzegania jego dyspozycji i pozwalają właścicielowi na zapewnienie ich poszanowania.
45 Zgodnie z orzecznictwem Trybunału taka możliwość wystarczy, by znak towarowy mógł pełnić swą podstawową funkcję, jaką jest – jak to zostało przypomniane w pkt 22 powyżej – zagwarantowanie, że wszystkie towary opatrzone tym znakiem zostały wyprodukowane pod kontrolą jednego przedsiębiorstwa, któremu można przypisać odpowiedzialność za ich jakość (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie IHT Internationale Heiztechnik i Danzinger, pkt 37, 38).
46 W konsekwencji wprowadzenie do obrotu przez licencjobiorcę towarów opatrzonych danym znakiem towarowym co do zasady należy uznać za dokonane za zgodą właściciela tego znaku w rozumieniu art. 7 ust. 1 dyrektywy.
47 O ile z powyższego wynika, że w takich okolicznościach właściciel znaku towarowego nie może powoływać się na niewłaściwe wykonanie umowy w celu dochodzenia względem licencjobiorcy praw do znaku towarowego, o tyle wbrew twierdzeniom Copad umowa licencyjna nie jest równoznaczna z absolutną i bezwarunkową zgodą właściciela znaku na wprowadzanie do obrotu przez licencjobiorcę towarów opatrzonych tym znakiem.
48 Artykuł 8 ust. 2 dyrektywy wyraźnie przewiduje bowiem, że właściciel znaku towarowego może powoływać się na prawa nadane mu przez znak towarowy wobec licencjobiorcy naruszającego określone postanowienia umowy licencyjnej.
49 Postanowienia te, jak wynika z odpowiedzi udzielonej na pytanie pierwsze, zostały wyczerpująco wymienione w art. 8 ust. 2 dyrektywy.
50 W konsekwencji zgodnie z tym, co wskazuje rzecznik generalny w pkt 47 opinii, jedynie przypadki naruszenia jednego z wyżej wskazanych postanowień umowy licencyjnej stoją na przeszkodzie wyczerpaniu praw do znaku towarowego przysługujących jego właścicielowi w rozumieniu art. 7 ust. 1 dyrektywy.
51 Mając powyższe na uwadze, odpowiedź na pytanie drugie winna brzmieć, iż art. 7 ust. 1 dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że wprowadzenie do obrotu przez licencjobiorcę towarów opatrzonych danym znakiem towarowym z naruszeniem jednego z postanowień umowy licencyjnej nastąpiło bez zgody właściciela tego znaku, jeżeli zostanie wykazane, że to postanowienie umowne odpowiada jednemu z postanowień wymienionych w art. 8 ust. 2 tej dyrektywy.
W przedmiocie pytania trzeciego
52 W pytaniu trzecim sąd krajowy porusza kwestię dotyczącą tego, czy w przypadku gdy wprowadzenie przez licencjobiorcę towarów prestiżowych do obrotu z naruszeniem jednego z postanowień umowy licencyjnej zostanie uznane za dokonane za zgodą właściciela, ten ostatni może niemniej powoływać się na to postanowienie umowne w celu sprzeciwienia się dalszemu obrotowi tymi towarami na podstawie art. 7 ust. 2 dyrektywy.
53 Dior i rząd francuski uważają, że sprzedaż towarów opatrzonych znakiem towarowym Christian Dior na rzecz dyskontu, który nie należy do selektywnej sieci dystrybucji, stanowi działanie na szkodę renomy znaku towarowego mogące uzasadnić zastosowanie wspomnianego art. 7 ust. 2 dyrektywy. Copad i Komisja podnoszą natomiast, że sprzedaży takich towarów na rzecz dyskontów nie można uznać za działanie na szkodę renomy znaku towarowego.
54 W tym względzie na wstępie należy przypomnieć, że w myśl utrwalonego orzecznictwa Trybunału przytoczonego w pkt 19 niniejszego wyroku użycie przysłówka „w szczególności” w art. 7 ust. 2 dyrektywy wskazuje na to, że objęte hipotezą tego przepisu przypadki zmiany lub pogorszenia się stanu towarów opatrzonych danym znakiem towarowym zostały przedstawione jedynie jako przykład okoliczności, które mogą stanowić uzasadnione powody (ww. wyroki: w sprawie Bristol‑Myers Squibb i in., pkt 26, 39; w sprawie Parfums Christian Dior, pkt 42).
55 Wobec tego Trybunał miał już okazję stwierdzić, że działanie na szkodę renomy znaku towarowego może co do zasady stanowić uzasadniony powód w rozumieniu art. 7 ust. 2 dyrektywy, dający podstawy do tego, by właściciel tego znaku sprzeciwił się dalszemu obrotowi towarami prestiżowymi, które zostały wprowadzone do obrotu w EOG przez niego lub za jego zgodą (zob. ww. wyrok w sprawie Parfums Christian Dior, pkt 43; wyrok z dnia 23 lutego 1999 r. w sprawie C‑63/97 BMW, Rec. s. I‑905, pkt 49).
56 Wynika stąd, że jeżeli licencjobiorca sprzedaje dane towary na rzecz dyskontu z naruszeniem jednego z postanowień umowy licencyjnej, takiej jak umowa będąca przedmiotem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym, należy rozważyć z jednej strony uzasadniony interes właściciela znaku towarowego stanowiącego przedmiot tej umowy w tym, aby być chronionym przed dyskontem, który nie należy do selektywnej sieci dystrybucji i który używa tego znaku w celach handlowych w sposób mogący działać na szkodę jego renomy, a z drugiej strony interes dyskontu w możliwości odsprzedania tych towarów przy użyciu metod powszechnie przyjętych w sektorze jego działalności (zob. analogicznie ww. wyrok w sprawie Parfums Christian Dior, pkt 44).
57 W rezultacie w przypadku gdy sąd krajowy uzna, że sprzedaż dokonana przez licencjobiorcę na rzecz osoby trzeciej nie będzie podważać jakości towarów prestiżowych opatrzonych danym znakiem towarowym, w związku z czym ich wprowadzenie do obrotu zostanie uznane za dokonane za zgodą właściciela tego znaku, sąd ten powinien następnie dokonać oceny, czy w okolicznościach właściwych danej sprawie dalszy obrót towarami prestiżowymi opatrzonymi tym znakiem dokonywany przez osobę trzecią przy użyciu metod powszechnie przyjętych w sektorze jej działalności będzie stanowił działanie na szkodę renomy tego znaku towarowego.
58 W tym zakresie należy wziąć pod uwagę w szczególności okoliczność, komu zostaną odsprzedane te towary, oraz – zgodnie z sugestią rządu francuskiego – szczególne warunki sprzedaży towarów prestiżowych.
59 W świetle powyższych rozważań na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, że w przypadku gdy wprowadzenie do obrotu przez licencjobiorcę towarów prestiżowych z naruszeniem jednego z postanowień umowy licencyjnej należy jednak uznać za dokonane za zgodą właściciela, ten ostatni może powoływać się na to postanowienie umowne w celu sprzeciwienia się dalszemu obrotowi tymi towarami na podstawie art. 7 ust. 2 dyrektywy tylko wówczas, gdy na podstawie okoliczności właściwych danej sprawie zostanie wykazane, że dalszy obrót tymi towarami będzie stanowił działanie na szkodę renomy znaku towarowego.
W przedmiocie kosztów
60 Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.
Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:
1) Artykuł 8 ust. 2 pierwszej dyrektywy Rady 89/104/EWG z dnia 21 grudnia 1988 r. mającej na celu zbliżenie ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do znaków towarowych, w brzmieniu zmienionym przez porozumienie o Europejskim Obszarze Gospodarczym z dnia 2 maja 1992 r., należy interpretować w ten sposób, że właściciel znaku towarowego może powoływać się na prawa do tego znaku wobec licencjobiorcy naruszającego postanowienie umowy licencyjnej zakazujące, z powodów dotyczących prestiżu znaku, sprzedaży dyskontom towarów takich jak rozpatrywane w postępowaniu przed sądem krajowym, pod warunkiem że zostanie wykazane, iż naruszenie to, z uwagi na okoliczności właściwe danej sprawie, negatywnie wpływa na prezencję i wizerunek prestiżu, nadające tym towarom aurę luksusu.
2) Artykuł 7 ust. 1 dyrektywy 89/104, w brzmieniu zmienionym przez porozumienie o Europejskim Obszarze Gospodarczym, należy interpretować w ten sposób, że wprowadzenie do obrotu przez licencjobiorcę towarów opatrzonych danym znakiem towarowym z naruszeniem jednego z postanowień umowy licencyjnej nastąpiło bez zgody właściciela tego znaku, jeżeli zostanie wykazane, że to postanowienie umowne odpowiada jednemu z postanowień wymienionych w art. 8 ust. 2 tej dyrektywy.
3) W przypadku gdy wprowadzenie do obrotu przez licencjobiorcę towarów prestiżowych z naruszeniem jednego z postanowień umowy licencyjnej należy jednak uznać za dokonane za zgodą właściciela, ten ostatni może powoływać się na to postanowienie umowne w celu sprzeciwienia się dalszemu obrotowi tymi towarami na podstawie art. 7 ust. 2 dyrektywy 89/104, w brzmieniu zmienionym przez porozumienie o Europejskim Obszarze Gospodarczym, tylko wówczas, gdy na podstawie okoliczności właściwych danej sprawie zostanie wykazane, że dalszy obrót tymi towarami będzie stanowił działanie na szkodę renomy znaku towarowego.
Podpisy