OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MANUELA CAMPOSA SÁNCHEZA-BORDONY
przedstawiona w dniu 2 kwietnia 2020 r.(1)
Sprawa C‑343/19
Verein für Konsumenteninformation
przeciwko
Volkswagen AG
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Landesgericht Klagenfurt (sąd okręgowy w Klagenfurcie, Austria)]
Odesłanie prejudycjalne – Rozporządzenie (UE) nr 1215/2012 – Jurysdykcja w przypadku odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego – Miejsce zdarzenia wywołującego szkodę – Manipulacja wartościami dotyczącymi emisji spalin przez silniki pojazdów
1. W 1976 r. Trybunał Sprawiedliwości pierwszy raz miał do czynienia z kwestią, którą ustawodawca pozostawił otwartą w art. 5 pkt 3 konwencji brukselskiej(2). Miał rozstrzygnąć, czy dla określenia jurysdykcji „miejscem, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę” było miejsce, w którym szkoda wystąpiła, czy też miejsce, w którym miało miejsce zdarzenie, które ją wywołało(3).
2. W celu zapewnienia użytecznej wykładni dotyczącej podziału jurysdykcji międzynarodowej między państwami członkowskimi, Trybunał Sprawiedliwości wypowiedział się negatywnie co do możliwości korzystania z obu łączników. Rozwiązanie (które było najbardziej racjonalne w tamtej sprawie) stało się paradygmatem. Na poziomie wyłącznie teoretycznym nie można odmówić mu racjonalności, zważywszy na to, że każda odpowiedzialność pozaumowna wymaga wystąpienia zdarzenia, szkody i związku przyczynowego między nimi.
3. W praktyce rozwiązanie to nie jest tak oczywiste z wyjątkiem prostych przypadków, takich jak sprawa, w której zapadł wyrok Bier. Rozwiązanie to nie jest proste, w szczególności, kiedy szkoda, z racji swojej natury, nie ma odzwierciedlenia materialnego: dzieje się tak w przypadku szkód, które nie naruszają integralności fizycznej człowieka lub określonej rzeczy, ale ogólnie jego majątek.
4. Trybunał Sprawiedliwości, który podejmował te problemy przy różnych okazjach i pod różnym kątem(4) ma teraz możliwość doprecyzowania swojego orzecznictwa dotyczącego art. 7 pkt 2 rozporządzenia (UE) nr 1215/2012(5).
I. Ramy prawne. Rozporządzenie nr 1215/2012
5. Motyw 16 tego rozporządzenia brzmi:
„Jurysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym lub w interesie prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Istnienie ścisłego związku powinno zagwarantować pewność prawną oraz uniknięcie możliwości pozywania pozwanego przed sąd państwa członkowskiego, którego pozwany nie mógł rozsądnie przewidzieć. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza w przypadku sporów dotyczących zobowiązań pozaumownych wynikających z naruszenia prywatności i innych dóbr osobistych, w tym zniesławienia”.
6. Rozdział II („Jurysdykcja”) zawiera sekcję „Przepisy ogólne” (art. 4, 5 i 6) oraz sekcję „Jurysdykcja szczególna” (art. 7, 8 i 9)
7. Artykuł 4 stanowi:
„1. Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego.
[…]”
8. Zgodnie z art. 7:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego może być pozwana w innym państwie członkowskim:
[…]
2) w sprawach dotyczących czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego – przed sądy miejsca, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę;
[…]”.
II. Postępowanie główne i pytanie prejudycjalne
9. Verein für Konsumenteninformation (zwana dalej „VKI”) jest organizacją konsumentów z siedzibą w Austrii. Do jej zadań statutowych należy, między innymi, prowadzenie procesów sądowych mających na celu ochronę praw konsumentów. Na potrzeby prowadzenia procesów roszczenia konsumentów są przelewane na powódkę.
10. W dniu 6 września 2018 r. VKI złożyła w sądzie odsyłającym pozew przeciw Volkswagen AG, spółce prawa niemieckiego z siedzibą w Niemczech, gdzie produkowane były pojazdy mechaniczne.
11. VKI w złożonym pozwie dochodzi roszczeń odszkodowawczych przelanych na nią przez pięćset siedemdziesięciu czterech nabywców pojazdów. Ponadto domaga się ustalenia odpowiedzialności spółki Volkswagen za przyszłe szkody, które nie są jeszcze oznaczone co do kwoty. Oba roszczenia związane są z zainstalowaniem w nabytych pojazdach urządzenia ograniczającego skuteczność działania (oprogramowanie mające na celu dokonywanie manipulacji), które maskowało, w punkcie kontroli, rzeczywiste wartości emitowanych spalin, sprzeczne z przepisami prawa Unii(6).
12. VKI podnosi, że wszyscy konsumenci, którzy przelali na nią swoje roszczenia, nabyli w Austrii od zawodowych sprzedawców pojazdów albo od sprzedawców prywatnych pojazdy wyposażone w silnik skonstruowany przez spółkę Volkswagen. Każdy z zakupów miał miejsce przed ujawnieniem w dniu 18 września 2015 r. dokonywanych przez pozwaną manipulacji spalinami.
13. VKI twierdzi, że szkoda wyrządzona właścicielom pojazdów polega na tym, iż gdyby wiedzieli oni o powoływanych manipulacjach, to albo w ogóle nie nabyliby tych pojazdów, albo nabyliby je za niższą cenę. Kwota różnicy między ceną zmanipulowanego pojazdu, a ceną rzeczywiście zapłaconą stanowi szkodę wynikającą z nadużycia zaufania, która powinna zostać naprawiona. Pomocniczo VKI opiera swoje żądanie na tym, że wartość zmanipulowanego pojazdu na rynku samochodów nowych jak i pojazdów używanych jest znacznie niższa niż pojazdu, który nie został zmanipulowany.
14. VKI podnosi również, że szkoda, której doznali nabywcy pojazdów, uległa zwiększeniu z powodu podwyższonego zużycia paliwa, gorszej wydajności jazdy i silnika lub wyższego zużycia. Poza tym należy liczyć się z dalszym spadkiem wartości rynkowej zmanipulowanych pojazdów, które są zagrożone również innymi wadami, choćby w postaci zakazów wjazdu lub cofnięcia dopuszczenia do ruchu. W chwili wniesienia powództwa, niektóre ze szkód nie są jeszcze oznaczone co do kwoty lub jeszcze się nie urzeczywistniły, a co za tym idzie żądanie VKI ma w tym aspekcie charakter czysto deklaratoryjny.
15. Z perspektywy jurysdykcji międzynarodowej sądu, do którego wystąpiono z powództwem, VKI powołuje się na art. 7 pkt 2 rozporządzenia.
16. Volkswagen wnosi o odrzucenie żądań VKI i sprzeciwia się jurysdykcji międzynarodowej sądu odsyłającego.
17. W związku z powyższym, Landesgericht Klagenfurt (sąd okręgowy w Klagenfurcie, Austria) zwraca się z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy art. 7 pkt 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych należy interpretować w ten sposób, że w okolicznościach takich, jak w postępowaniu głównym, pod pojęciem „miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” można rozumieć miejsce znajdujące się w państwie członkowskim, w którym nastąpiła szkoda, jeżeli szkoda ta polega wyłącznie na stracie finansowej stanowiącej bezpośredni skutek czynu niedozwolonego, do którego doszło w innym państwie członkowskim?”
III. Analiza
A. Wprowadzenie
18. Artykuł 7 pkt 2 rozporządzenia, w którym wskazano powodowi sąd inny niż ogólnie właściwy (tj. sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego na terytorium państwa członkowskiego, wskazany w art. 4 pkt 1) stanowił zawsze wyzwanie interpretacyjne(7).
19. W związku z wielością i zróżnicowaniem sytuacji mogących stanowić podstawę wytoczenia powództwa „dotyczącego czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego”, Trybunał Sprawiedliwości musiał stawić czoła wykładni tego przepisu w różnych kontekstach, a z upływem czasu, w kontekstach innych niż zakładane w chwili przyjęcia przepisów(8). W związku z pytaniami prejudycjalnymi, z którymi występowały państwa członkowskie, Trybunał musiał ten przepis dostosować i wzbogacić(9).
20. Istnieją jednak różne niezmienne wytyczne co do interpretacji przepisu: główna rola przyświecających mu zasad, tj. przewidywalności zasad jurysdykcji (dla stron) oraz bliskości sądu właściwego i sporu; przestrzeganie zastosowania zasady szczególnej, co do rozdziału jurysdykcji, tak aby jednak nie upoważniało to do zastosowania wykładni rozszerzającej(10); oraz neutralność tej zasady w stosunku do stron. W każdym wypadku wykładnia jest samodzielna i niezależna zarówno od definicji „zdarzenia” i „szkody” w prawie krajowym, jak i od przepisów materialnych mających zastosowanie do odpowiedzialności cywilnej(11).
21. Artykuł 7 pkt 2 rozporządzenia zakłada szczególnie ścisły łącznik między sądem a sporem. Istnienie tego ścisłego łącznika ma zapewnić pewność prawa oraz zapobieżenie pozywaniu przed sąd państwa członkowskiego, którego pozwany nie mógł rozsądnie przewidzieć. Ponadto ułatwia prawidłowe administrowanie wymiarem sprawiedliwości i prowadzenie procesu we właściwy sposób(12).
22. Jeśli czyn zabroniony i jego następstwa są zlokalizowane w różnych państwach członkowskich zakres jurysdykcji jest podzielony i przyjmuje się, że w kwestii odpowiedzialności pozaumownej oba miejsca wykazują istotny łącznik ze sporem. W tych okolicznościach powód składając pozew może wybrać pomiędzy dwoma jurysdykcjami.
23. Kryterium ujęte w art. 7 pkt 2 rozporządzenia zachowuje w ten sposób swoją skuteczność, która zostałaby utracona, gdyby interpretować przepis jedynie jako obejmujący miejsce zdarzenia powodującego szkodę, ponieważ zwykle jest ono tożsame z miejscem zamieszkania pozwanego(13). Podwójna jurysdykcja nie została w żadnym przypadku pominięta(14).
24. Artykuł 7 pkt 2 rozporządzenia nie został pomyślany jako środek ochrony powoda. Mimo, że pod względem systemowym mógłby być rozumiany jako kompensacja zasady actor sequitor rei(15), nie oznacza to, że powinien być systemowo stosowany do sądów państwa właściwego ze względu na miejsce zamieszkania poszkodowanego (forum actoris)(16). Zostało to dopuszczone jedynie gdy (i z tego powodu, że) miejscem zamieszkania poszkodowanego jest też miejsce, w którym szkoda się urzeczywistniła(17).
25. Na podstawie powołanych czynników, łącząc je, Trybunał Sprawiedliwości opracował wytyczne odnośnie do wykładni art. 7 pkt 2 rozporządzenia w kwestii odnoszącej się do „miejsca urzeczywistnienia się szkody”, niekiedy o charakterze ogólnym, a niekiedy odnoszące się do konkretnych obszarów:
- Zgodnie z ogólnymi wytycznymi w przedmiotowej sprawie wykluczył nieistotne kategorie szkód: w rozumieniu przepisu ważna jest szkoda pierwotna, a nie szkoda wtórna(18); szkoda poniesiona przez bezpośredniego poszkodowanego, a nie szkoda poniesiona przez inną osobę „rykoszetem”(19).
- W odniesieniu do niektórych konkretnych obszarów (np. odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych w Internecie) Trybunał dopuścił kryterium głównego ośrodka interesów życiowych poszkodowanego(20). Miało to na celu zachowanie równowagi na korzyść uprawnionego z tytułu dóbr osobistych, kompensując globalny charakter zasięgu Internetu(21).
26. Kiedy podnoszona szkoda ma charakter czysto finansowy, Trybunał Sprawiedliwości wskazał kryteria, do których odniosę się później.
B. Odpowiedź na pytanie prejudycjalne
27. Aby odpowiedzieć na pytanie sądu odsyłającego, podobne do pytania, które leżało u podstaw wydania wyroku w sprawie Universal, należy wyjaśnić na wstępie charakter dochodzonej szkody: czy jest ona pierwotna, czy wtórna i czy jest materialna, czy czysto finansowa(22). Należy ustalić również, czy podmioty, które przelały swoje roszczenia na VKI, jako wierzyciele żądanego odszkodowania, są poszkodowanymi bezpośrednimi czy pośrednimi.
28. Następnie, w zależności od kwalifikacji szkody, należy wskazać miejsce właściwe w celu ustalenia jurysdykcji.
29. Sąd odsyłający pyta ponadto, czy można zmienić odpowiedź na poprzednie pytanie, mając na uwadze zasady przewidywalności i bliskości. Uważam za ważne zaznaczenie już teraz, że odpowiedź twierdząca oznaczałaby istotną zmianę w wykładni i zastosowaniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia w stosunku do dotychczas przeważających.
30. W swoich uwagach strony występujące w charakterze interwenientów wyraziły inne wątpliwości dotyczące wykładni przepisu, ale, ponieważ nie są one zawarte w postanowieniu odsyłającym, nie będę się do nich odnosił(23).
1. Charakter szkody: pierwotna czy wtórna, materialna czy majątkowa. Poszkodowani bezpośredni czy pośredni
31. Sąd odsyłający upatruje szkody w samym oprogramowaniu, które, jako zintegrowane z pojazdem, stanowi jego wadę. Kwalifikuje ją jako szkodę pierwotną, a pomniejszenie majątku nabywców uznaje za szkodę wyłącznie wtórną(24).
32. Odnosi się również do osób, które doznały szkody: czy konsumenci reprezentowani przez VKI, czy też wszyscy nabywcy pojazdów, zaczynając od pierwszych zawodowych sprzedawców i importerów. Przy drugim założeniu podmioty, których praw broni VKI ostatnie w łańcuchu sprzedaży, nie byłyby bezpośrednimi poszkodowanymi.
33. Pytając o charakter szkody, należy rozróżnić obszar zdarzenia będącego przyczyną wystąpienia szkody od obszaru wystąpienia skutków (szkód):
– Wytworzenie przedmiotu, z uszkodzeniami lub bez, mieści się w pierwszym obszarze. Tak stwierdził Trybunał Sprawiedliwości w wyroku Zuid-Chemie w przedmiocie odpowiedzialności za szkody spowodowane wadliwą rzeczą(25).
– Szkody (rectius, krzywdy) są negatywnymi konsekwencjami zdarzeń w obszarze chronionych interesów prawnych powoda(26).
34. W oparciu o tę przesłankę w niniejszej sprawie zdarzeniem powodującym szkodę byłoby zainstalowanie w trakcie procesu wytwarzania pojazdu oprogramowania, które zmieniało dane dotyczące emisji spalin przez ten pojazd.
35. W mojej ocenie szkoda wynikająca z tego zdarzenia ma charakter pierwotny i majątkowy.
36. W normalnych okolicznościach (braku jakichkolwiek wad) nabycie przedmiotu przysparza wartości dodanej majątkowi, którego częścią się staje w wysokości równoważnej przynajmniej wartości, która z majątku ubywa (w przypadku sprzedaży jest ona wyrażana w cenie, którą płaci się za przedmiot).
37. Jeśli wartość pojazdu jest niższa niż uiszczona cena już w chwili zakupu, ponieważ nabycie dotyczy pojazdu od początku obciążonego wadą, zapłacona cena nie odpowiada otrzymanej wartości. Różnica między uiszczoną ceną, a wartością dobra materialnego otrzymanego w zamian, stanowi szkodę majątkową powstającą w chwili nabycia pojazdu (która jednak zostanie wykryta później).
38. Czy istnienie pojazdu, jako przedmiotu materialnego nie pozwala zakwalifikować szkody jako majątkowej? Nie sądzę. Kiedy ujawniły się rzeczywiste cechy pojazdu, jego nabywcy nie odkryli, że mają mniej pojazdu lub, że mają inny pojazd, lecz odkryli, że mają pojazd o mniejszej wartości: ostatecznie, mniejszy majątek. Pojazd, jako przedmiot fizyczny, symbolizuje uszczuplenie majątku i pozwala wskazać pochodzenie tego uszczerbku. Ale nie zmienia w tym przypadku niematerialnej istoty szkody, którą manipulowanie oprogramowaniem wyrządziło kupującym.
39. Ten uszczerbek w majątku jest, powtarzam, pierwotny i niewtórny: wynika bezpośrednio ze zdarzenia wywołującego szkodę (manipulowanie silnikiem), a nie z wcześniejszej szkody doznanej przez powoda i spowodowanej tym samym zdarzeniem.
40. Jeśli chodzi o status poszkodowanych, rozumiem, że osoby, które dokonały zakupu pojazdu (i przeniosły swoje prawa na VKI aby dochodziła ich na drodze sądowej) są poszkodowanymi bezpośrednimi w rozumieniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia. Uszczerbek, na który się powołują, nie jest wynikiem wcześniejszej szkody doznanej przed nimi przez inne podmioty.
41. Utrata wartości pojazdów nie ujawniła się bowiem dopóki manipulacja silnikami nie została upubliczniona. Powodami mogą być w niektórych przypadkach użytkownicy końcowi, którzy otrzymali pojazd od innego, wcześniejszego kupca, który nie doznał jednak żadnej szkody, ponieważ była ona w tamtym czasie ukryta i ujawniła się w późniejszym okresie, dotykając ówczesnego właściciela. Z tego powodu nie można mówić o skutkach szkód między pierwszymi kupującymi a kolejnymi.
2. Miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę
42. Sąd krajowy pyta jedynie o miejsce, w którym szkoda się urzeczywistniła, a nie o miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. W postanowieniu odsyłającym sąd ten jasno stwierdza, że jego zdaniem zdarzenie stanowiące przyczynę (zdarzenie wywołujące szkodę) miało miejsce tam, gdzie były produkowane zmanipulowane pojazdy, tj. w Niemczech.
43. W związku z powyższym, zgodnie z zasadą ogólną, producent pojazdów, jako podmiot mający siedzibę w Niemczech, byłby co do zasady pozywany przez sądy tego państwa członkowskiego. Ale, ponieważ podstawą roszczenia jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego, możliwe jest również pozwanie tego podmiotu w innym państwie, a mianowicie przed sądy miejsca, w którym urzeczywistniła się szkoda.
3. Miejsce, w którym urzeczywistnia się szkoda
a) Podejście ogólne
1) Miejsce szkody czysto finansowej w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości
44. Roszczenie VKI nie opiera się, jak już wspomniałem, na szkodzie majątkowej na osobie lub mieniu, ale na szkodzie czysto finansowej.
45. W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości miejscem urzeczywistnienia się szkody jest miejsce, gdzie zamanifestują się w wyraźny sposób szkodliwe skutki zdarzenia będącego powodem powstania szkody(27).
46. Brak szkód fizycznych utrudnia wskazanie takiego miejsca i skutkuje wątpliwościami już od początku procesu. Równocześnie ten sam brak budzi wątpliwości dotyczące możliwości obstawania przy wskazanym miejscu dla ustalania jurysdykcji w rozumieniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia. Nie dziwi fakt, że zgodnie z pytaniami prejudycjalnymi poprzedzającymi obecne sugerowano Trybunałowi Sprawiedliwości zaniechanie wyboru pomiędzy miejscem wystąpienia zdarzenia i miejscem wystąpienia szkody przy rozpatrywaniu kwestii dotyczących szkód jedynie majątkowych(28).
47. Istnieją rzeczywiście argumenty przemawiające za taką propozycją. Podział jurysdykcji nie jest wymogiem przy stosowaniu przepisu; uzasadnia się z jakiego powodu, i czy przyznawanie jurysdykcji służy „[jakiejś] obiektywnej potrzebie z punktu widzenia postępowania dowodowego lub organizacji procesu”(29). Wykładnia ustalona w wyroku Bier nie miała na celu sumowania jurysdykcji dla pozwów dotyczących odpowiedzialności pozaumownej, ale raczej miała na celu niewykluczanie łączników mających znaczenie przy analizie elementów – zdarzenia powodującego szkodę i szkody.
48. W tym znaczeniu być może wybór wskazujący „miejsce, gdzie szkoda się zmaterializowała [urzeczywistniła]” nie powinna funkcjonować w określonych przypadkach(30): a) kiedy charakter tej szkody nie pozwala w prosty sposób ocenić, gdzie ona wystąpiła(31); b) kiedy wskazanie miejsca wystąpienia szkody może być dokonane jedynie hipotetycznie(32); oraz c) kiedy badanie okoliczności szkody zmierza do wskazania przypadkowego miejsca jej wystąpienia lub do miejsca, które może być manipulowane przez powoda(33).
49. W ten sam sposób przypominam, że w wyroku z dnia 19 lutego 2002 r., Besix, Trybunał Sprawiedliwości wyłączył zastosowanie art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej (obecnie art. 7 pkt 1 rozporządzenia) odnośnie do zobowiązania, którego „nie można zlokalizować w konkretnym miejscu ani przypisać sądowi, który jest szczególnie właściwy dla rozpatrzenia sporów związanych z zobowiązaniem”(34).
50. Jako że pkt 1 i 2 art. 7 rozporządzenia zmierzają do realizacji tych samych celów bliskości sądu i przewidywalności, rozwiązanie, które może być zastosowane dla pkt 1, mogłoby być właściwe również dla pkt 2.
51. Oczywiście Trybunał Sprawiedliwości nie wyłączył jurysdykcji sądów miejsca, w którym urzeczywistniła się szkoda, jeśli ma ona charakter jedynie majątkowy(35). Jednakże, o ile nie odrzuca wprost tej możliwości, skłania się w niektórych przypadkach do tego rozwiązania. Sposób argumentacji nie jest jednolity, jak wynika ze spraw, w których szkoda majątkowa jest wynikiem naruszenia prawa konkurencji(36), porównując go ze sprawami, w których wynika ona z nieudanej inwestycji.
52. W niektórych przypadkach Trybunał Sprawiedliwości wiąże szkodę z zaniechaniem lub zdarzeniem spowodowanymi bezpośrednio i logicznie wcześniejszą niż szkoda działalnością pozwanego, co do których możliwość ich dostrzeżenia jest większa, ale nie całkowita, jak ma to miejsce w przypadku, gdy szkoda wynika z czegoś co się nie dzieje.
– Tak było w wyroku z dnia 21 grudnia 2016 r., Concurrence, w kontekście sieci dystrybucji selektywnej: szkoda, której dystrybutor mógł dochodzić polegała na spadku sprzedaży i późniejszej utracie zysków(37).
– Podobnie w wyroku z dnia 5 lipca 2018 r., AB flyLAL-Lithuanian Airlines, zbadano stratę finansową wraz ze zmniejszeniem sprzedaży firmy(38).
– W wyroku z dnia 29 lipca 2019 r., Tibor-Trans, uznano szkodę polegającą na nadwyżce w zapłaconej za ciężarówki cenie, która została sztucznie zawyżona: Trybunał Sprawiedliwości nie skoncentrował się na miejscu, w którym zapłacono nadwyżkę lecz na nabyciu ciężarówek na rynku dotkniętym działaniem kartelu(39).
53. Wystąpienie szkody majątkowej przez odesłanie do widocznego działania lub widocznego zdarzenia pomaga umiejscowić ją fizycznie na danym terenie lub, wprost, pozwala uniknąć konieczności jej umiejscowienia. Nie widzę z jakiego powodu ta metoda nie miałaby mieć charakteru ogólnego(40), jednak uważam za właściwe wspomnieć o towarzyszących jej ryzykach: rozszerzenie szkody majątkowej na poprzedzającą ją najbliższą szkodę materialną może prowadzić do dziwnych dyskusji o kategoriach szkody „pierwotnej” i „wtórnej”(41).
54. Sama strata majątkowa widnieje na pierwszym planie w innych wyrokach, w których Trybunał Sprawiedliwości przyznał, że urzeczywistnienie się szkody ma miejsce na koncie, na którym widnieje rachunkowe odzwierciedlenie straty finansowej. Dzieje się tak najczęściej w obszarze inwestycji(42).
55. Niemniej jednak w tych przypadkach względy bliskości pomiędzy sporem a sądem lub względy przewidywalności dla stron, wymagają, aby okoliczności sprawy inne niż miejsce urzeczywistnienia się szkody, potwierdziły, oceniane łącznie, możliwość przypisania jurysdykcji danemu miejscu. To gdzie powstały lub występują te okoliczności, będzie można potwierdzić (lub przeciwnie, będzie należało odrzucić) przekonanie co do miejsca wskazanego jako miejsce szkody finansowej.
56. W tym (niedawnym) orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, które do dziś sprowadza się do trzech wyroków(43), iter argumentacji w świetle art. 7 pkt 2 rozporządzenia ma dwa etapy: sprawdzenie, gdzie urzeczywistniła się szkoda jest tylko jednym z nich. To miejsce, po jego wskazaniu, nie jest automatycznie reprezentatywne dla wymaganych zasad bliskości i przewidywalności, lecz staje się punktem wyjścia, który musi zostać potwierdzony przez pozostałe szczególne okoliczności sporu, w łącznej ocenie(44).
57. Chociaż powyższe rozumowanie jest złożone i różni się od stosowanego przy innych rodzajach szkód, nie uważam, aby rozważania Trybunału Sprawiedliwości znacznie się zmieniły. Analiza nie stawia na pierwszym planie zasady bliskości lub przewidywalności ani nie upoważnia osoby dokonującej interpretacji do porównywania wagi okoliczności sprawy celem wskazania sądu najbardziej właściwego w świetle tych parametrów. Ta kwestia budziła zastrzeżenia sądu odsyłającego(45), w związku z czym w dalszej części odniosę się do tego tematu bardziej szczegółowo.
2) Zasięg kryterium „okoliczności szczególnych”
58. W dotychczasowym orzecznictwie, Trybunał Sprawiedliwości odwołuje się do „okoliczności szczególnych” sprawy celem określenia kryterium jurysdykcji dotyczącego „miejsca szkody”.
59. Jak wyjaśniłem, działanie to łączy się ze sprawdzeniem występowania danych, które zapewniają, że miejsce wskazane jako „miejsce szkody” jest bliskie i przewidywalne, zgodnie z założeniami rozporządzenia. W ten sposób zaspokaja się wymogi ochrony sądowej obu stron oraz dotyczące zarządzania procesem. Konieczność tego sprawdzenia nie ma charakteru ogólnego, tj., nie jest obowiązkowa dla wszystkich rodzajów szkód; istnieje lub może istnieć w przypadku szkód czysto majątkowych.
60. Kryterium nie jest stosowane również po to, aby sąd, do którego wniesiono sprawę, porównywał „miejsce zdarzenia powodującego szkodę” i „miejsce szkody” i wybierał miejsce najdogodniejsze z nich.
61. Nie podnoszę, że równoważność w zakresie bliskości i przewidywalności między miejscami zdarzenia i szkody określona w wyroku Bier jest teoretyczna lub idealna. W tym samym wyroku wskazano, że nie jest właściwe pozostawanie przy jednym z tych miejsc i wyłączanie drugiego, ponieważ każde z nich może „w zależności od okoliczności”(46) przysporzyć wskazówek użytecznych pod względem dowodowym i organizacji procesu.
62. Jednakże szczególny charakter okoliczności sprawy nie jest właściwym kryterium (ani Trybunał Sprawiedliwości go nie przyjął) dla decydowania między jurysdykcją miejsca zdarzenia wywołującego szkodę i miejsca szkody. Taka możliwość została świadomie pozostawiona w rękach powoda, co oznacza, że należy zaakceptować fakt, iż będzie on odpowiadał przede wszystkim według własnego uznania.
63. Względny charakter celów polegających na zapewnieniu bliskości sądu i pewności prawa jest poza tym strukturalnym aspektem systemu podziału kompetencji w rozporządzeniu. Każda z jurysdykcji przewidzianych w art. 7 odzwierciedla rozważania ex ante, abstrakcyjne, dokonane przez ustawodawcę, między wymogami przewidywalności i bliskości.
64. Wynik tych rozważań stanowi racjonalne zrównoważenie między dwoma zasadami i powinien być uwzględniany w momencie praktycznego zastosowania reguły. Trybunał Sprawiedliwości wskazał w przeszłości, że nie da się wykluczyć rezultatu, do jakiego doprowadzi zastosowanie kryterium określonego w art. 7 rozporządzenia, również wtedy gdy w konkretnym przypadku doprowadzi do przypisania sprawy sądowi nieposiadającemu łącznika ze sporem. Pozwany może być wezwany przed sąd miejsca wskazanego w przepisach nawet wtedy, gdy sąd w ten sposób określony nie ma najbliższego łącznika ze sporem(47).
65. Dosłowne odwołanie do „sądu, który obiektywnie jest w stanie najlepiej ocenić, czy spełnione są przesłanki odpowiedzialności pozwanego”(48) nie oznacza ani z punktu widzenia metody, ani rezultatu, porównania między różnymi jurysdykcjami, które mogłyby być właściwe dla miejsca zdarzenia powodującego szkodę i dla szkody, w momencie poszukiwania najlepiej umiejscowionego w każdej sprawie sądu.
66. To sformułowanie jest odzwierciedleniem wyważenia pomiędzy pewnością prawa a zasadą bliskości względem przedmiotu sporu, która krystalizuje się w podstawie jurysdykcji zagwarantowanej w przepisach prawa. W innych wyrokach Trybunał Sprawiedliwości stosuje różne sformułowania, jak na przykład to mówiące o „łącznika wynikającego ze szczególnie ścisłego związku pomiędzy sądami a sporem”, gdzie nie stosuje się porównania. O ile te inne sformułowania nie wprowadzają w błąd, co do zadań organu stosującego przepisy, są one w mojej opinii bardziej właściwe(49).
3) Wyjaśnienia w przedmiocie „pozostałych szczególnych okoliczności”
67. To jakie są „pozostałe szczególne okoliczności”, które muszą wystąpić na poparcie miejsca wystąpienia szkody, kiedy ma ona charakter czysto finansowy, zależy oczywiście od każdego sporu: to sformułowanie zawiera w sobie ideę przypadkowości i odsyła do konkretnej sprawy. Mając powyższe na względzie, na zasadach ogólnych, można w mojej ocenie uznać za okoliczności szczególne:
– elementy istotne dla prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości i organizacji procesu; i
– czynniki, które mogły przyczynić się do ukształtowania przekonania stron o miejscu prowadzenia postępowania sądowego bądź ewentualnie miejscu, gdzie mogą być pozywane w następstwie swoich działań(50).
68. W taki sposób lepiej wyjaśnia się okoliczności, które Trybunał Sprawiedliwości wylicza w wyroku Löber(51), paradygmacie nowego sposobu postępowania. Wśród tych okoliczności ujęte jest pochodzenie płatności (zlokalizowanie rachunków bankowych osobistych i rozliczeniowych); rynek rozpowszechniania prospektów oraz wprowadzania do obrotu i nabywania certyfikatów; miejsce, w którym znajdowali się partnerzy bezpośredni inwestorki, a nawet ich siedziba.
69. Przypuszczalnie te elementy przyczynią się do udowodnienia czynu zabronionego, szkody oraz związku przyczynowego między jednym a drugim. Ponadto, są to okoliczności, które uwzględniają perspektywę stron sporu: dla pani Löber – powódki – wskazywały, że jej inwestycja nie miała charakteru transgranicznego(52), dla Barclays Bank – pozwanego – miały uświadomić mu możliwość, że poszczególne osoby w niektórych państwach członkowskich nie będąc wystarczająco poinformowanymi, podejmą się inwestycji, które zakończą się powstaniem szkód.
b) W niniejszym sporze
1) Miejsce urzeczywistnienia się szkody
70. W świetle powyższego należy być ostrożnym w ocenie, czy zamierza się objąć każdy pozew związany z dochodzeniem roszczeń odszkodowawczych za szkody czysto majątkowe zakresem modus operandi, który przy zastosowaniu art. 7 pkt 2 rozporządzenia zobowiązuje, po pierwsze, do wskazania miejsca urzeczywistnienia się szkody, a następnie do potwierdzenia (lub nie) jego przydatności jako kryterium jurysdykcji przy łącznej ocenie okoliczności szczególnych sprawy.
71. W przypadku tego sporu rozumiem, że istnieją analogie do spraw zakończonych wyrokami Kolassa, Universal lub Löber. Uważam również, że elementem, który mógłby uzasadnić zastosowanie tej samej metody nie jest pojazd.
72. Kiedy szkoda majątkowa ma swój wyraz w konkretnym przedmiocie fizycznym, można byłoby uznać, że ten przedmiot i jego lokalizacja służą za punkt wyjścia do ustalenia jurysdykcji w kontekście art. 7 pkt 2 rozporządzenia(53). Jednak miejsce, w którym znajduje się fizycznie przedmiot w momencie, w którym szkoda następuje(54) jest, tak jak w przypadku rachunku bankowego, niewystarczające: tym bardziej, kiedy mówimy o przedmiocie ruchomym.
73. Z perspektywy pozwanego lokalizacja pojazdu jest nieprzewidywalna. W zakresie bliskości między sądem a sporem samochód ma mniejsze znaczenie niż dowód jego własności i od chwili jego zakupu, szczególnie jeśli, jak wskazano w postanowieniu odsyłającym, badanie każdego konkretnego pojazdu nie jest konieczne w celu oceny szkody (oszacowano taki sam procent ceny dla wszystkich poszkodowanych)(55).
74. Właściwy punkt wyjścia znajduje się natomiast w czynności, na podstawie której dobro stało się częścią majątku poszkodowanego i spowodowało uszczerbek tego majątku. Miejsce urzeczywistnienia się szkody znajduje się tam, gdzie transakcja została zawarta; sądy tego miejsca będą właściwe (międzynarodowo i miejscowo), jeśli pozostałe okoliczności szczególne zdarzenia wskazują również na przyznanie im właściwości.
75. Wśród tych okoliczności, które powinien zinterpretować i rozważyć sąd odsyłający, powinny figurować nie tylko te dotyczące poszkodowanego(56), lecz również te określające cel pozwanego polegający na sprzedaży pojazdów w państwie członkowskim, którego jurysdykcja jest przedmiotem dyskusji(57) (oraz, tak dalece jak to możliwe, na określonych obszarach tego państwa)(58).
2) „Pozostałe okoliczności szczególne” i jurysdykcja sądów austriackich
76. Podkreśliłem już, że nie jest łatwo wskazać w sposób abstrakcyjny, jakie okoliczności powinny wystąpić, aby skłaniać się do jurysdykcji miejsca „szkody”, ani nie jest łatwo wskazać wytyczne przeprowadzenia łącznej analizy. Natomiast brak pewności w tym zakresie pociąga za sobą ryzyko niejednolitego stosowania art. 7 pkt 2 rozporządzenia, a nawet prowadzi do dezorientacji co do stosowanej metody. Tak brzmią uwagi końcowe postanowienia odsyłającego.
77. Sąd a quo ma bowiem wątpliwości, czy zakup i wydanie pojazdów w Austrii są wystarczającą przesłanką na poparcie jurysdykcji sądów austriackich. Zdaniem sądu inne okoliczności związane ze zdarzeniami, które miały miejsce, przemawiają za właściwością sądów miejsca, w którym wystąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (sądy niemieckie). Sądy te „ze względu na sprawną organizację postępowania, a przede wszystkim ze względu na bliskość przedmiotu sporu i łatwiejsze przeprowadzenie dowodu […] obiektywnie lepiej nadawałyby się do zbadania odpowiedzialności za domniemane szkody”(59).
78. Zdaniem sądu odsyłającego wyroki Trybunału Sprawiedliwości dotyczące szkód czysto finansowych potwierdzające obowiązek uwzględniania w świetle art. 7 pkt 2 rozporządzenia kontekstu i okoliczności szczególnych sprawy, pozwalają skłaniać się ku uznaniu jurysdykcji sądów innego państwa członkowskiego (Niemcy). Sąd odsyłający zaznacza również, że uwzględnienie miejsca nabycia i wydania pojazdów zagraża możliwości przewidzenia przez pozwanego, które sądy będą miały jurysdykcję, szczególnie, ponieważ w tym przypadku niektóre z pojazdów zakupiono jako pojazdy używane.
79. Zgadzam się z Landesgericht Klagenfurt (sądem okręgowym w Klagenfurcie) co do tego, że w świetle art. 7 pkt 2 rozporządzenia, niewystarczające byłoby nabycie i wydanie pojazdów na terenie Austrii, gdyby Volkswagen nie mógł racjonalnie przewidzieć, iż ten zakup mógł mieć miejsce w tym państwie członkowskim.
80. Nie zgadzam się natomiast co do analizy sądu odsyłającego w zakresie „okoliczności szczególnych” niniejszej sprawy:
– Z jednej strony producent pojazdów, taki jak Volkswagen, jest w stanie z łatwością przewidzieć, że jego pojazdy będą sprzedawane w Austrii(60).
– Z drugiej strony łączna analiza wskazanych okoliczności powinna mieć jedynie na celu potwierdzenie (lub zaprzeczenie) jurysdykcji sądu miejsca wystąpienia szkody, określonego we wskazany przeze mnie wcześniej sposób. Analiza ta nie ma być natomiast stosowana w celu wyboru, która jurysdykcja (sądu odsyłającego, czy sądów miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody) jest właściwa dla rozstrzygnięcia sprawy z racji jej bliskości lub przewidywalności.
IV. Wnioski
81. W świetle powyższych rozważań sugeruję odpowiedzieć Landesgericht Klagenfurt (sądowi okręgowemu w Klagenfurcie) w następujący sposób:
1) Artykuł 7 pkt 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, należy interpretować w ten sposób, że jeśli czyn niedozwolony popełniony w państwie członkowskim polega na manipulowaniu produktem, co jest okolicznością niejawną, która ujawnia się dopiero po zakupie produktu w innym państwie członkowskim za cenę wyższą od wartości rzeczywistej:
– nabywca tego produktu, który fizycznie posiada go w swoim majątku w chwili ujawnienia wady, jest poszkodowanym bezpośrednim;
– miejscem wystąpienia zdarzenia powodującego szkodę jest miejsce, gdzie dokonano czynności, która pogorszyła jakość produktu; i
– szkoda urzeczywistnia się w miejscu położonym w państwie członkowskim, gdzie poszkodowany nabył produkt od osoby trzeciej, o ile pozostałe okoliczności potwierdzają przyznanie jurysdykcji sądom tego państwa członkowskiego. W każdym przypadku, wśród tych okoliczności musi znaleźć się co najmniej jedna, która pozwoliłaby pozwanemu racjonalnie przewidzieć, że przyszli nabywcy dokonujący zakupu w tym miejscu mogliby wystąpić z powództwem z tytułu odpowiedzialności cywilnej wynikającej z jego czynów.
2) Artykuł 7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012, należy interpretować w ten sposób, że nie upoważnia on sądu miejsca, w którym szkoda się urzeczywistniła do stanowienia o swojej jurysdykcji bądź też do orzekania o jej braku na podstawie oceny pozostałych okoliczności sprawy skierowanej na wskazanie, który sąd – czy ten sam, czy też właściwy ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody – jest lepiej umiejscowiony, w kontekście zasady bliskości i przewidywalności, dla rozstrzygnięcia sporu.