OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
MACIEJA SZPUNARA
przedstawiona w dniu 22 września 2022 r.(1)
Sprawa C‑395/21
D.V.
przeciwko
M.A.
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sąd najwyższy Litwy)]
Odesłanie prejudycjalne – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Dyrektywa 93/13/EWG – Warunek umowny określający wysokość wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych za pomocą stawki godzinowej
I. Wprowadzenie
1. Odesłanie prejudycjalne w niniejszej sprawie sformułowane zostało na kanwie postępowania o zapłatę wynagrodzenia mającego przypadać osobie wykonującej zawód adwokata z tytułu świadczenia usług prawnych na rzecz konsumenta.
2. Powziąwszy wątpliwość co do możliwości uznania, że warunki spornych umów dotyczące wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych stanowią warunki nieuczciwe w rozumieniu dyrektywy 93/13/EWG(2), sąd odsyłający wystąpił do Trybunału z sześcioma pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi wykładni przepisów tej dyrektywy. Na wniosek Trybunału niniejsza opinia ogranicza się do analizy piątego i szóstego z pytań prejudycjalnych.
3. Piąte i szóste pytanie prejudycjalne sformułowane zostały na wypadek udzielenia przez Trybunał na cztery pierwsze pytania prejudycjalne takich odpowiedzi, w świetle których należało będzie uznać, że warunki spornych umów dotyczące wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych są nieuczciwe. Sąd odsyłający stoi na stanowisku, że sporne umowy nie mogą dalej obowiązywać po wyeliminowaniu tych warunków. Pytania piąte i szóste dotyczą konsekwencji, jakie, bez naruszania dyrektywy 93/13, można wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru tych warunków w sytuacji, w której usługi prawne zostały już wykonane.
II. Ramy prawne
A. Prawo Unii
4. Zgodnie z brzmieniem art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13:
„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.
5. Artykuł 7 ust. 1 tej dyrektywy stanowi:
„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu [dalszemu] stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami”.
B. Prawo litewskie
6. Przepisy dyrektywy 93/13 transponowane zostały do litewskiego kodeksu cywilnego. Wynika z nich, że w przypadku uznania przez sąd warunku umownego za nieuczciwy, warunek ten jest nieważny od chwili zawarcia umowy, ale pozostałe warunki umowy pozostają wiążące dla stron, o ile możliwe jest dalsze wykonywanie umowy.
7. Artykuł 50 ust. 3 Advokatūros įstatymas (ustawy o zawodzie adwokata) z dnia 18 marca 2004 r. (Žin. 2004, nr 50‑1632) przewiduje:
„Przy określaniu wysokości wynagrodzenia należnego adwokatowi z tytułu usług prawnych należy uwzględnić stopień skomplikowania sprawy, kwalifikacje i doświadczenie zawodowe adwokata, sytuację finansową klienta, a także inne istotne okoliczności”.
8. Zalecenia dotyczące maksymalnej wysokości opłaty za pomoc świadczoną przez adwokata (advokatas) lub aplikanta adwokackiego przyznawanej w sprawach cywilnych zatwierdzone zostały zarządzeniem nr 1R‑85 ministra sprawiedliwości Republiki Litewskiej z dnia 2 kwietnia 2004 r. oraz uchwałą Litewskiej Rady Adwokackiej z dnia 26 marca 2004 r. (w wersji obowiązującej od dnia 20 marca 2015 r.). Zalecenia te znajdują zastosowanie przy orzekaniu o kosztach zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego.
III. Okoliczności faktyczne w postępowaniu głównym
9. Pozwany w postępowaniu głównym zawarł z powódką w tym postępowaniu pięć umów o świadczenie usług prawnych. Dotyczyły one reprezentacji pozwanego w postępowaniu głównym (i) w sprawie cywilnej związanej z ustaleniem, że pewne składniki majątkowe objęte są reżimem współwłasności, (ii) w sprawie cywilnej dotyczącej ustalenia miejsca zamieszkania małoletnich dzieci, prawa do kontaktów z nimi i wysokości alimentów, (iii) przy wszczęciu dochodzenia prowadzonego przed komendą policji i prokuraturą i (iv) w dochodzeniu przed tymi organami oraz (v) w sprawie rozwodowej.
10. Umowy te stanowią, że adwokat zobowiązuje się do udzielania konsultacji ustnych lub pisemnych, przygotowywania projektów dokumentów prawnych i ich podpisywania, dokonywania kontroli prawnej dokumentów oraz reprezentowania klienta przed różnymi organami, wykonując związane z tym czynności.
11. Przewidują one zarazem, że wysokość wynagrodzenia adwokata wynosi 100 EUR za każdą godzinę konsultacji udzielonej klientowi lub świadczenia usług prawnych. Część tego wynagrodzenia miała być płatna niezwłocznie po przedstawieniu przez adwokata rachunku za usługi prawne, przy uwzględnieniu liczby godzin poświęconych na konsultacje lub świadczenie usług prawnych.
12. Ponadto, zgodnie z treścią poszczególnych umów, pozwany w postępowaniu głównym miał zapłacić określone kwoty tytułem zaliczki. Na tej podstawie zapłacił on kwotę 5600 EUR.
13. Powódka w postępowaniu głównym świadczyła usługi w okresie od kwietnia do grudnia 2018 r. oraz od stycznia do marca 2019 r.
14. W dniach 21 i 26 marca 2019 r. przedstawiła ona rachunki za usługi prawne, które świadczyła na rzecz pozwanego w postępowaniu głównym.
15. W dniu 10 kwietnia 2019 r. powódka w postępowaniu głównym wystąpiła przed sąd pierwszej instancji z żądaniem zasądzenia na jej rzecz od pozwanego w postępowaniu głównym kwoty 9900 EUR tytułem wykonania usług prawnych i kwoty 194,30 EUR tytułem zwrotu poniesionych przez nią wydatków, wraz z odsetkami i kosztami postępowania.
16. Sąd pierwszej instancji uznał, że powódka w postępowaniu głównym wykonała usługi, za które miało jej przysługiwać wynagrodzenie w kwocie 12 900 EUR. Sąd ten jednocześnie uznał, że warunki umowne dotyczące wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych miały charakter nieuczciwy, i obniżył wysokość wynagrodzenia o połowę, do kwoty 6450 EUR.
17. Biorąc pod uwagę, że pozwany w postępowaniu głównym zapłacił już na rzecz powódki w postępowaniu głównym kwotę 5600 EUR, sąd pierwszej instancji zasądził na jej rzecz kwotę 850 EUR, powiększoną o kwotę 194,30 EUR tytułem poniesionych wydatków. Rozstrzygnął także o odsetkach i kosztach postępowania.
18. Powódka w postępowaniu głównym zaskarżyła orzeczenie sądu pierwszej instancji. Zostało ono utrzymane w mocy orzeczeniem sądu drugiej instancji, od którego powódka w postępowaniu głównym wniosła skargę kasacyjną przed sąd odsyłający.
19. Zdaniem sądu odsyłającego dwa warunki zamieszczone w spornych umowach mają podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu między stronami: (i) warunek umowny dotyczący ustalenia kosztu usług rzeczywiście wykonanych na podstawie stawki godzinowej i (ii) warunek umowny dotyczący ustaleń w zakresie płatności za usługi prawne. Jeżeli w umowie wskazano stawkę godzinową, ale nie omówiono bardziej szczegółowo zakresu i czasu trwania konkretnych usług prawnych oraz przewidywanej wysokości ostatecznych opłat, konsument mógł nie być w stanie ocenić zakresu potrzebnych mu usług i ich ostatecznego kosztu.
20. Choć sąd odsyłający wydaje się w niektórych fragmentach odesłania prejudycjalnego odnosić odrębnie do warunku umownego dotyczącego stawki godzinowej oraz do warunku dotyczącego ustaleń w zakresie płatności za usługi prawne, w ramach niniejszej opinii nie będę traktował ich rozdzielnie, lecz określał je jako warunek umowny dotyczący wynagrodzenia.
21. Pytania prejudycjalne piąte i szóste dotyczą bowiem konsekwencji, jakie, bez naruszenia dyrektywy 93/13, można wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru tego warunku umownego. Sąd odsyłający stoi przy tym na stanowisku, że bez tego warunku sporne umowy nie mogą dalej obowiązywać, co pociąga za sobą konieczność stwierdzenia ich nieważności.
22. Zdaniem sądu odsyłającego konsekwencją, jaka nasuwa się w świetle orzecznictwa dotyczącego dyrektywy 93/13, jest doprowadzenie do sytuacji, w której warunek umowny dotyczący wynagrodzenia traktowany byłby tak, jak gdyby nigdy nie wiązał on konsumenta. Oznaczałoby to, że sąd krajowy mógłby odmówić zasądzenia na rzecz adwokata wynagrodzenia z tytułu wykonania usług prawnych.
23. Sąd odsyłający zastanawia się jednak, po pierwsze, czy wyciągnięcie takiej konsekwencji ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków spornych umów nie stoi w sprzeczności z zasadą odpłatności umów o świadczenie usług. Po drugie, o ile zdaniem sądu odsyłającego taka konsekwencja stanowi odpowiednią sankcję dla przedsiębiorcy za posługiwanie się warunkami nieuczciwymi, o tyle można mieć wątpliwości, czy taka sankcja, w przypadku gdy adwokat w ogóle nie otrzymuje wynagrodzenia za świadczone usługi, nie prowadziłaby do bezpodstawnego wzbogacenia konsumenta i powstania rażąco niesprawiedliwego rezultatu.
24. Z kolei zastanawiając się nad możliwością zasądzenia wynagrodzenia na rzecz adwokata w pewnej wysokości, sąd odsyłający rozważa, czy orzecznictwo sądów krajowych, zgodnie z którym stwierdzenie nieuczciwego warunku dotyczącego ceny umownej umożliwia sądowi obniżenie kosztu świadczonych usług lub zasądzenie ceny kosztowej tych usług lub najniższej możliwej ceny rynkowej, nie eliminuje skutku odstraszającego i nie jest jako takie sprzeczne z długofalowym celem art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13.
IV. Postępowanie przed Trybunałem i pytania prejudycjalne
25. W tych okolicznościach postanowieniem z dnia 23 czerwca 2021 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 28 czerwca 2021 r., Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sąd najwyższy Litwy) postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału sześć pytań prejudycjalnych. Na wniosek Trybunału niniejsza opinia dotyczy pytań prejudycjalnych piątego i szóstego, które brzmią następująco:
„5. Czy okoliczność, że umowa o świadczenie usług prawnych nie jest wiążąca, jak wskazuje art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, gdy warunek umowy dotyczący kosztu został uznany za nieuczciwy, oznacza, że konieczne jest przywrócenie sytuacji, w jakiej znajdowałby się konsument w braku warunku uznanego za nieuczciwy? Czy przywrócenie takiej sytuacji oznaczałoby, że konsument nie jest zobowiązany do zapłaty za wykonane już usługi?
6. Jeżeli charakter umowy o odpłatne świadczenie usług ma ten skutek, że niemożliwe jest przywrócenie sytuacji, w której znajdowałby się konsument w przypadku braku warunku uznanego za nieuczciwy (usługi zostały już wykonane), [to] czy określenie wynagrodzenia za usługi świadczone [przez] adwokata byłoby sprzeczne z celem art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13? W przypadku udzielenia odpowiedzi przeczącej na to pytanie: czy osiągnięto by rzeczywistą równowagę, dzięki której przywraca się równość stron umowy:
(i) gdyby adwokat otrzymał wynagrodzenie za świadczone usługi według stawki godzinowej określonej w umowie;
(ii) gdyby adwokat otrzymał wynagrodzenie w wysokości minimalnego kosztu usług prawnych (określonego na przykład w akcie prawa krajowego, mianowicie w zaleceniach dotyczących maksymalnej wysokości opłaty za pomoc świadczoną przez adwokata);
(iii) gdyby adwokat otrzymał za świadczone usługi wynagrodzenie w rozsądnej wysokości, określonej przez sąd z uwzględnieniem złożoności sprawy, kwalifikacji i doświadczenia adwokata, sytuacji finansowej klienta oraz innych istotnych okoliczności?”.
26. Powódka w postępowaniu głównym, rządy litewski i niemiecki oraz Komisja Europejska przedstawili uwagi na piśmie. Nie przeprowadzono rozprawy.
V. Analiza
27. Poprzez pytania prejudycjalne piąte i szóste, które należy rozpatrywać łącznie, sąd odsyłający w istocie zwraca się do Trybunału o wyjaśnienie, czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 powinny być interpretowane w ten sposób, że – w sytuacji, w której umowa o świadczenie usług prawnych zawarta przez konsumenta z przedsiębiorcą nie może dalej obowiązywać po wyeliminowaniu nieuczciwego warunku dotyczącego wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych, a usługi te zostały wykonane – przepisy te nie sprzeciwiają się temu, by sąd krajowy zamiast zasądzić na rzecz tego przedsiębiorcy wynagrodzenie z tytułu wykonania usług prawnych w pewnej wysokości, oddalił w całości powództwo o zapłatę wniesione przez tego przedsiębiorcę przeciwko konsumentowi.
28. Wyjaśnić należy w tym miejscu, że sądy pierwszej i drugiej instancji w postępowaniu głównym obniżyły wynagrodzenie za wykonane usługi prawne o połowę(3). Choć sąd odsyłający rozpatruje skargę kasacyjną wniesioną od orzeczenia sądu drugiej instancji, to pytania prejudycjalne piąte i szóste nie ograniczają się do pytania o to, czy dyrektywa 93/13 sprzeciwia się takiemu obniżeniu wynagrodzenia.
29. Prawdą jest, że sąd odsyłający wskazuje w uzasadnieniu wniosku prejudycjalnego, iż ma wątpliwości co do zgodności z dyrektywą orzecznictwa sądów krajowych, które dopuszcza – obok zasądzenia ceny kosztowej tych usług lub najniższej możliwej ceny rynkowej –możliwość obniżenia wynagrodzenia za świadczone usługi(4).
30. Piąte pytanie prejudycjalne zmierza jednak wyłącznie do wyjaśnienia, czy w świetle dyrektywy 93/13 stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego, które pociąga za sobą upadek całej umowy, może prowadzić do sytuacji, w której przedsiębiorca w ogóle nie uzyska wynagrodzenia za wykonane usługi prawne.
31. Z kolei w treści szóstego pytania prejudycjalnego sąd odsyłający wymienia trzy ewentualności, które odnoszą się do określenia wysokości takiego wynagrodzenia na podstawie (i) spornych umów lub (ii) minimalnego kosztu usług prawnych, określanego zgodnie z aktem prawa krajowego(5), lub (iii) okoliczności mających pozwolić na określenie tego wynagrodzenia w „rozsądnej” wysokości. Sąd odsyłający nie wyjaśnia przy tym, czy rozpatrywane przez niego ewentualności mają polegać na utrzymaniu w mocy spornych umów i zmianie ich treści, czy też na orzekaniu o wynagrodzeniu za usługi prawne w oparciu o inne przepisy prawa litewskiego dotyczące świadczeń spełnionych bez podstawy prawnej.
32. Odesłanie prejudycjalne nie zawiera informacji co do zakresu kontroli realizowanej przez sąd odsyłający przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej. W każdym wypadku pytania prejudycjalne piąte i szóste dotyczą tego samego zagadnienia, które podniesione zostało przed tym sądem. Jest ono związane z konsekwencjami, do jakich prowadzi stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego, pociągające za sobą nieważność umowy. Proponuję zatem rozpatrywać te pytania łącznie.
33. Przed przystąpieniem do analizy pytań prejudycjalnych przedstawię stanowiska zaprezentowane przez zainteresowanych w ich uwagach na piśmie. Omówię następnie orzecznictwo Trybunału dotyczące konsekwencji stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego i znaczenie tego orzecznictwa dla niniejszej sprawy. Na tej podstawie sformułuję propozycję odpowiedzi na postawione pytania.
A. Stanowiska zainteresowanych
34. Powódka w postępowaniu głównym stoi na stanowisku, że warunki spornych umów dotyczące wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych dotyczą „głównego przedmiotu umowy” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 i zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem, a jako takie nie może podlegać badaniu pod kątem ich uczciwości.
35. Stąd tylko uzupełniająco powódka w postępowaniu głównym podejmuje rozważania dotyczące piątego i szóstego pytania prejudycjalnego. Jest ona zdania, że – skoro usługi prawne zostały już wykonane na podstawie spornych umów – z uwagi na naturę umowy o odpłatne wykonanie usług niemożliwe jest przywrócenie sytuacji, w jakiej znajdowałby się konsument, gdyby warunek ten nie został zamieszczony w spornych umowach. Przeciwna interpretacja, pozwalająca sądowi krajowemu na zmianę kwalifikacji prawnej stosunku łączącego strony i przekształcenie go w umowę o świadczenie nieodpłatnych usług, podważałaby istotę spornych umów. Powódka w postępowaniu głównym wydaje się zarazem utrzymywać, że obniżenie wysokości wynagrodzenia w taki sposób, w jaki dokonał tego sąd pierwszej instancji w postępowaniu głównym, nie osłabia skutku odstraszającego wymaganego przez dyrektywę 93/13.
36. Utrzymane w tym duchu jest stanowisko rządu niemieckiego, który również tylko uzupełniająco odnosi się do szóstego pytania prejudycjalnego. Zdaniem tego rządu nieuczciwy warunek umowny dotyczący wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych można zastąpić przepisem dyspozytywnym dotyczącym wynagrodzenia za świadczenie takich usług.
37. Z kolei rząd litewski jest zdania, że w sytuacji, w której usługi prawne zostały wykonane przez adwokata w wykonaniu umowy, której warunki zostały uznane za nieuczciwe, sąd krajowy powinien przyznać adwokatowi wynagrodzenie biorąc pod uwagę okoliczności danego przypadku, stopień skomplikowania sprawy, kompetencje i doświadczenie adwokata, sytuację finansową klienta i inne istotne okoliczności, mając wzgląd na dążenie do zapobiegania posługiwaniu się warunkami nieuczciwymi.
38. Odmienne stanowisko zajmuje Komisja. Uważa ona, że warunki umowne dotyczące wynagrodzenia, które zostały uznane za nieuczciwe, nie mogą wywoływać skutków prawnych. Odwołując się do orzecznictwa Trybunału, zgodnie z którym sąd krajowy może zapobiec upadkowi umowy poprzez zastąpienie nieuczciwego warunku umownego przepisem dyspozytywnym, tak by zapobiec narażeniu konsumenta na „szczególnie niekorzystne konsekwencje”, Komisja jest zdania, że w niniejszej sprawie nie zachodzi potrzeba sięgania do rozwiązania wypracowanego w tym orzecznictwie. W ocenie Komisji nie ma podstaw, by sądzić, że unieważnienie spornych umów mogłoby mieć tego rodzaju „konsekwencje” dla konsumenta.
B. Orzecznictwo dotyczące konsekwencji wyeliminowania nieuczciwego warunku umownego w sytuacji, w której umowa może dalej obowiązywać bez tego warunku
39. Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sprzeciwia się temu, by w sytuacji, w której umowa może dalej obowiązywać po wyeliminowaniu nieuczciwego warunku umownego, sąd krajowy mógł zmienić treść tego warunku zamiast po prostu go nie stosować do oceny praw i obowiązków stron umowy zawartej z konsumentem(6). Sąd krajowy nie może także co do zasady zastosować w miejsce nieuczciwego warunku umownego przepisu prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, który reguluje prawa i obowiązki stron, do których odnosi się ten warunek.
40. Potwierdza to wyrok Dexia Nederland(7), w którym Trybunał wyjaśnił, że dyrektywa 93/13 sprzeciwia się temu, by – po uznaniu za nieuczciwy warunku przewidującego zapłatę odszkodowania na rzecz przedsiębiorcy w wypadku niewykonania przez konsumenta ciążących na nim obowiązków umownych – przedsiębiorca mógł dochodzić ustawowego odszkodowania przewidzianego w przepisie prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, który miałby zastosowanie w braku wspomnianego warunku.
41. Obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot.
42. Orzecznictwo Trybunału poruszające zagadnienie roszczeń restytucyjnych dotyczy przede wszystkim roszczeń, które konsument kieruje przeciwko przedsiębiorcy. Można to tłumaczyć treścią art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, który nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, by nieuczciwe warunki „nie [były] wiążące dla konsumenta”, nie zaś by nie były także wiążące dla przedsiębiorcy. Trybunał podkreśla, że stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego powinno prowadzić, przynajmniej co do zasady, do przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku tego warunku (art. 6 ust. 1 dyrektywy)(8). Chodzi tu nie tyle o doprowadzenie do ekwiwalentności świadczeń konsumenta i przedsiębiorcy, ile o zagwarantowanie, iż stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego nie będzie miało znaczenia tylko symbolicznego, a konsument nie będzie wciąż ponosił skutków wynikających z zamieszczenia w umowie warunku kształtującego prawa i obowiązki jej stron ze szkodą dla jego interesów. Trybunał dodaje zresztą, że brak skutku restytucyjnego jest w stanie podważyć skutek zniechęcający, za pomocą którego dyrektywa dąży do zapewniania, by przedsiębiorcy nie posługiwali się nieuczciwymi warunkami umownymi (art. 6 ust. 1 dyrektywy w zw. z art. 7 ust. 1)(9).
43. Prawdą jest, że w wyroku Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria(10) Trybunał orzekł, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, aby w razie nieważności nieuczciwego warunku umownego obciążającego konsumenta obowiązkiem pokrycia całości kosztów ustanowienia i wykreślenia hipoteki sąd krajowy odmówił konsumentowi zwrotu kwot uiszczonych na podstawie takiego warunku, chyba że przepisy prawa krajowego, które znalazłyby zastosowanie w braku takiego warunku, nakładają na konsumenta obowiązek pokrycia całości lub części tych kosztów.
44. Choć w nauce prawa wyrok ten wywołuje pewne wątpliwości interpretacyjne(11), to w trosce o jego zgodność z orzecznictwem dotyczącym dyrektywy 93/13 wydaje się, że należy go rozumieć w ten sposób, iż odnosi się on do roszczeń restytucyjnych, nie zaś do zastąpienia warunku umownego przepisem dyspozytywnym czy do zmiany treści umowy. Wydaje się, że chodziło o roszczenia restytucyjne o zwrot wydatków poniesionych ostatecznie nie na rzecz przedsiębiorcy będącego stroną umowy (nawet jeżeli pośrednio środki na sfinansowanie tych wydatków miałyby zostać przekazane temu przedsiębiorcy), lecz na rzecz osób trzecich.
45. Można zatem odczytywać ów wyrok w ten sposób, że chodziło w nim o warunek umowny, na podstawie którego konsument był zobowiązany do poniesienia całości kosztów ustanowienia i wykreślenia hipoteki. Skoro taki warunek nie wywołuje skutków wobec tego konsumenta w jego relacji z przedsiębiorcą, to przy rozpatrywaniu roszczeń restytucyjnych do głosu mogą dojść przepisy krajowe przewidujące, że to konsument ma obowiązek poniesienia kosztów przypadających na rzecz osób trzecich. W takiej sytuacji uwzględnienie roszczenia restytucyjnego konsumenta wymagałoby w istocie niedopuszczalnego w świetle orzecznictwa zastąpienia warunku umownego przepisem dyspozytywnym lub zmiany treści spornego warunku, tak by móc uznać, że przedsiębiorca jest zobowiązany do zwolnienia konsumenta z długu, który spoczywa na konsumencie na podstawie tych przepisów krajowych.
46. Niezależnie od tego, w jaki sposób należy rozumieć wyrok Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria(12), nie można z niego wyciągać zbyt daleko idących wniosków dla niniejszej sprawy. Chodziło w nim o zastosowanie przepisu krajowego, który dotyczył nie wzajemnych praw i obowiązków przedsiębiorcy oraz konsumenta, lecz obowiązków tego ostatniego w stosunku do osób trzecich. Co ważniejsze, wyrok ten dotyczy sytuacji, w której umowa może dalej obowiązywać po wyeliminowaniu z niej nieuczciwego warunku umownego, podczas gdy na tle niniejszej sprawy możliwość dalszego obowiązywania spornych umów bez warunku umownego dotyczącego wynagrodzenia wydaje się wątpliwa.
C. Orzecznictwo dotyczące sytuacji, w których w świetle prawa krajowego umowa nie może dalej obowiązywać
47. Przyjrzyjmy się orzecznictwu dotyczącemu konsekwencji stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego w sytuacji, w której w świetle prawa krajowego umowa nie może dalej obowiązywać bez tego warunku. Z odesłania prejudycjalnego wynika, że bez warunku dotyczącego wynagrodzenia nie jest możliwe dalsze wykonywanie spornych umów, co pociąga za sobą ich nieważność. Definitywna ocena tej kwestii pozostawiona jest sądowi krajowemu(13).
48. Z dotychczasowego orzecznictwa Trybunału płynie wniosek, że w sytuacji, w której sąd krajowy uzna, iż zgodnie z przepisami prawa krajowego utrzymanie w mocy umowy bez zawartych w niej nieuczciwych warunków nie jest możliwe, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 zasadniczo nie stoi na przeszkodzie unieważnieniu tej umowy(14).
49. Na przeszkodzie unieważnieniu umowy stać mogą natomiast konsekwencje, jakie to unieważnienie powoduje dla konsumenta.
50. Zgodnie z wyrokiem Kásler(15), który zapoczątkował linię orzeczniczą rozwijaną i doprecyzowywaną w kolejnych orzeczeniach prejudycjalnych, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, by sąd krajowy miał możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym albo przepisem mającym zastosowanie, gdy strony danej umowy wyrażą na to zgodę. Możliwość takiego zastąpienia ograniczano w orzecznictwie do przypadków, w których na skutek unieważnienia umowy konsument mógłby zostać narażony na „szczególnie niekorzystne konsekwencje”(16).
51. W miejsce nieuczciwych warunków umownych można zastosować takie przepisy, które odzwierciedlają równowagę, jaką prawodawca krajowy starał się ustanowić między całością praw i obowiązków stron określonych umów na wypadek, gdyby strony nie odstąpiły od standardowej normy ustanowionej przez ustawodawcę krajowego dla danych umów. Nie można natomiast zastąpić nieuczciwych warunków umownych wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, które nie były przedmiotem szczególnej analizy prawodawcy w celu określenia równowagi między całością praw i obowiązków stron umowy, a które to przepisy przewidują, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności przez skutki wynikające z zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów(17).
52. W jednym z postanowień Trybunał wydaje się aprobować możliwość ochrony konsumenta przed „szczególnie niekorzystnymi konsekwencjami” w drodze określenia – na podstawie decyzji sądu – okoliczności, w których przedsiębiorca może powoływać się na uprawnienia wynikające z nieuczciwych warunków umownych w sposób odbiegający od okoliczności, które opisane zostały w umowie(18).
53. W trosce o spójność tego postanowienia z omawianą tu linią orzeczniczą należy postanowienie to rozumieć, jak sądzę, w ten sposób, że w każdym razie i w takim wypadku musiałoby chodzić o takie określenie tych okoliczności, które spełniać będzie wymogi stawiane w odniesieniu do zastępowania nieuczciwych warunków umownych przepisami dyspozytywnymi, i przede wszystkim – że taka ingerencja sądu nie będzie zagrażała skuteczności dyrektywy 93/13 i realizacji zakładanych przez nią celów.
54. W tym duchu wydają się być także utrzymane rozważania zamieszczone w wyroku Banca B.(19), gdzie Trybunał wyjaśnił, że dyrektywa 93/13 nie ma na celu proponowania jednolitych rozwiązań w odniesieniu do konsekwencji, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego.
55. Sąd powinien czuwać nad tym, po pierwsze, aby możliwe było przywrócenie równości stron umowy, której istnienie zostało podane w wątpliwość w wyniku stosowania nieuczciwego warunku wobec konsumenta. Po drugie, należy upewnić się, że przedsiębiorca zostanie zniechęcony do wprowadzania takich warunków w umowach oferowanych konsumentom(20).
56. Zasadniczo te cele zakładane przez tę dyrektywę mogą zostać osiągnięte, „w zależności od konkretnej sytuacji i krajowych ram prawnych”, po prostu poprzez niestosowanie wobec konsumenta danego nieuczciwego warunku lub, jeżeli umowa nie mogłaby dalej obowiązywać bez warunku uznanego za nieuczciwy, poprzez zastąpienie go przepisami krajowymi o charakterze dyspozytywnym. Takie konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego nie wyczerpują jednak wszystkich możliwych rozwiązań(21).
57. Stąd w omawianym wyroku Trybunał wyjaśnił, że w braku przepisów dyspozytywnych, za pomocą których można zapobiec upadkowi umowy zawierającej nieuczciwe warunki umowne, a unieważnienie umowy narażałoby tego konsumenta na „szczególnie szkodliwe konsekwencje”, dopuszczalna jest ingerencja sądu krajowego (może on podjąć „wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie danej umowy”), lecz korzystanie przez ten sąd z jego uprawnień nie może wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między stronami umowy, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy, bez uszczerbku dla celów zakładanych przez dyrektywę 93/13(22). Wykluczona pozostaje możliwość swobodnej zmiany lub ograniczania treści nieuczciwych warunków umownych.
D. Konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego dotyczącego wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych
58. Linia orzecznicza zapoczątkowana wyrokiem Kásler kształtowana była na tle spraw, w których – ze względu na pieniężny charakter przesunięć między stronami umów i możliwość dokonania roszczeń restytucyjnych – zasadniczo możliwe wydawało się przywrócenie stanu, jaki istniałby, gdyby umowa nie została zawarta(23). Doprowadzenie do takiej sytuacji wiązałoby się natomiast ze „szczególnie niekorzystnymi konsekwencjami” dla konsumenta właśnie ze względu na roszczenia restytucyjne i przede wszystkim ze względu na związaną z nimi natychmiastową wymagalność roszczenia przedsiębiorcy o zwrot kwoty kapitału udzielonego konsumentowi.
59. Ochrona zapewniana konsumentom przez dyrektywę 93/13 nie idzie bowiem tak daleko, żeby nakładać na państwa członkowskie obowiązek zniesienia wszystkich bez wyjątku skutków czynności prawnej, w której zamieszczono nieuczciwy warunek umowny, tak jak gdyby wszystkie warunki danej umowy były nieuczciwe(24). Wynika to z art. 6 ust. 1 tej dyrektywy, który wiąże przewidzianą w tym przepisie sankcję z nieuczciwym warunkiem umownym, a nie z całością umowy, w której warunek taki jest zamieszczony.
60. Udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, jakie skutki dla stron pociąga za sobą upadek umowy, i w szczególności o to, czy oraz w jaki sposób wymaga się przywrócenia ich sytuacji do stanu, jaki istniałby, gdyby umowa nie została zawarta, pozostawione jest, przynajmniej co do zasady, prawu krajowemu.
61. Co do zasady to prawo krajowe decyduje o tym, że po wyeliminowaniu nieuczciwego warunku umownego zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy umowa nie może dalej obowiązywać. To prawo krajowe decyduje także o skutkach, jakie pociąga za sobą nieważność umowy, chociaż konsekwencje wynikające z jej nieważności nie mogą naruszać skuteczności przepisów dyrektywy i stać w sprzeczności z celami, o których realizację dyrektywa ta zabiega.
62. Z wyroku Lombard Pénzügyi és Lízing(25)wynika, że nawet jeżeli sąd krajowy uzna, że nie jest możliwe przywrócenie sytuacji stron, w jakiej znajdowałyby się one, gdyby umowa ta nie została zawarta, choć wymaga tego prawo krajowe, to ingerencja sądu krajowego w prawa i obowiązki stron nie zwalnia tego sądu z obowiązku zapewnienia, by konsument znalazł się ostatecznie w sytuacji, w jakiej znajdowałby się, gdyby warunek uznany za nieuczciwy nigdy nie istniał.
63. Tak jak to do sądu krajowego należy ostatecznie ustalenie, czy stwierdzenie nieważności umów obejmujących warunki uznane za nieuczciwe naraża konsumenta na „szczególnie niekorzystne konsekwencje”(26), tak do tego sądu należy również ocena, czy możliwe jest przywrócenie sytuacji stron umowy do stanu, w jakim znajdowałyby się, gdyby umowa ta nie została zawarta(27).
64. Z odesłania prejudycjalnego wydaje się płynąć sugestia, że ze względu na naturę spornych umów o świadczenie usług prawnych i biorąc pod uwagę to, że usługi te zostały wykonane, w sprawie w postępowaniu głównym, zdaniem sądu odsyłającego, nie jest możliwe przywrócenie sytuacji, w której konsument znajdowałby się, gdyby nieuczciwe warunki nie zostały w tych umowach zamieszczone.
65. Jeżeli sugestię tę należy rozumieć w ten sposób, że konsument nie może niejako „oddać” usług wykonanych na jego rzecz, to rodzi się pytanie o to, czy prawo krajowe godzi się z takim stanem rzeczy i nie przyznaje w związku z upadkiem umowy żadnych roszczeń tej stronie, która świadczyła te usługi.
66. Jeżeli na tak sformułowane pytanie prawo krajowe udziela odpowiedzi pozytywnej, to dyrektywa 93/13 nie wymaga swoistego „ratowania” umowy przed upadkiem, tak by zapewnić przedsiębiorcy, który zamieścił w niej nieuczciwe warunki umowne, możliwość uzyskania wynagrodzenia, niejako pod pretekstem dążenia do zapewnienia równości praw i obowiązków stron umowy czy przywrócenia sytuacji, w jakiej konsument znajdowałby się w braku nieuczciwego warunku umownego.
67. Po pierwsze, konsekwencje, jakie prawo krajowe wiąże z nieważnością umowy, nie mogą naruszać skuteczności przepisów dyrektywy 93/13 i stać w sprzeczności z celami, o których realizację ta dyrektywa zabiega(28). Jej celem jest ochrona konsumentów. Nie wymaga ona przyznawania przedsiębiorcom określonego poziomu ochrony na wypadek upadku całej umowy, który wynika z posługiwania się przez nich nieuczciwymi warunkami umownymi.
68. Po drugie, jak już wspomniałem w pkt 42 niniejszej opinii, w przywróceniu sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta chodzi o to, by stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego nie miało charakteru symbolicznego, ze szkodą dla konsumenta.
69. Po trzecie, przeciwna interpretacja dyrektywy 93/13 prowadziłaby do sytuacji, w której umowy obejmujące nieuczciwe warunki umowne byłyby systematycznie „uzupełniane” przez sądy krajowe, co stałoby w sprzeczności z celem odstraszającym, o którego realizację zabiega dyrektywa. Z tego właśnie powodu linia orzecznicza zapoczątkowana wyrokiem Kásler ogranicza możliwość zastosowania przepisów dyspozytywnych w miejsce nieuczciwych warunków umownych do sytuacji, w której upadek umowy może prowadzić do „szczególnie niekorzystnych konsekwencji” dla konsumenta.
70. Jednakże sam fakt, że konsument nie może niejako „oddać” wykonanych już usług prawnych, nie musi oznaczać, że prawo krajowe nie wiąże żadnych konsekwencji z wykonaniem tych usług na podstawie umowy, która okazała się nieważna. Odesłanie prejudycjalne nie zawiera żadnych informacji dotyczących tej kwestii. Jeżeli jednak prawo litewskie dopuszcza tego rodzaju rozliczenia(29), to sąd odsyłający stanie wobec konieczności rozważenia, czy unieważnienie umowy nie prowadzi do „szczególnie niekorzystnych konsekwencji”. Poczynić należy zatem kilka obserwacji, które pozwolą sądowi odsyłającemu wykluczyć, że ma on do czynienia z taką sytuacją.
71. To, czy zachodzi potrzeba zabezpieczenia interesów konsumenta przed ewentualnymi „niekorzystnymi konsekwencjami”, ocenić należy w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, w ramach którego podnoszona jest kwestia nieuczciwego charakteru warunków umownych(30). Znaczenie ma to, jak kształtować się będzie sytuacja tego konsumenta na gruncie prawa materialnego w kontekście pozasądowym i sądowym, jak również to, jaka będzie jego sytuacja procesowa w innych postępowaniach(31).
72. Zniesienie skutków czynności prawnej, w wykonaniu której adwokat działał w imieniu i na rzecz swojego klienta, może prowadzić do sytuacji, w której kwestię wykonania owych usług należało będzie rozpatrywać w kontekście innych konstrukcji prawnych, które – w konkretnej sytuacji i świetle krajowych ram prawnych – mogą przewidywać roszczenia o rozliczenie tych usług. W grę mogą wchodzić takie konstrukcje prawne jak uzyskanie świadczenia nienależnego czy prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio). Rozwiązania przyjmowane w tej mierze przez przepisy prawa krajowego mogą przedstawiać się rozmaicie. Mogą one polegać na zwrocie poniesionych nakładów i wydatków lub zapłacie kwoty odpowiadającej cenie rynkowej za wykonanie tych usług.
73. Dla stwierdzenia, że unieważnienie umowy kredytu powoduje „szczególnie niekorzystne konsekwencje”, zwykle wystarczające jest to, iż takie unieważnienie powoduje natychmiastową wymagalność roszczenia przedsiębiorcy o zwrot kapitału udzielonego konsumentowi. Z kolei w przypadku unieważnienia umowy o świadczenie usług prawnych już samo określenie tego, jak będą przedstawiać się rozliczenia stron, może wymagać podjęcia szeregu czynności zmierzających do ustalenia zakresu wykonanych usług i oszacowania ich wartości.
74. Trudno przy tym zakładać, by takie czynności mogły zostać samodzielnie wykonane przez konsumenta. Unieważnienie umowy o świadczenie usług prawnych, które zostały już wykonane, może stawiać konsumenta w sytuacji niepewności prawnej. Jest to o tyle istotne, że nieuczciwy charakter warunku spornych umów w postępowaniu głównym związany ma być z tym, że konsument nie miał możliwości dokonania oceny ostatecznego kosztu usług prawnych. Jeżeli zatem prawo krajowe dopuszcza jakiekolwiek rozliczenie usług prawnych wykonanych na podstawie umowy, która okazała się nieważna, to wyeliminowanie warunku umownego dotyczącego wynagrodzenia i unieważnienie umowy stawia konsumenta w sytuacji podobnej do tej, której zaradzić miała dyrektywa 93/13.
75. Stąd jeżeli w konkretnej sytuacji i w świetle krajowych ram prawnych dopuszcza się jakąkolwiek formę rozliczenia usług prawnych wykonanych na podstawie umowy, która okazała się nieważna, należy skłaniać się do wniosku, że unieważnienie umowy prowadzi do „szczególnie niekorzystnych konsekwencji” dla konsumenta.
76. W uzupełnieniu tych uwag zaznaczyć należy, że usługi prawne mogą polegać na podejmowaniu czynności w imieniu i na rzecz konsumenta w postępowaniach przed sądami i innymi organami władzy publicznej. Podstawę do udzielenia adwokatowi upoważnienia do zastępowania klienta w tych postępowaniach i do działania na jego rzecz stanowić może umowa o świadczenie usług prawnych. Rodzi to pytanie o to, czy nieważność tej umowy pozostaje bez wpływu na ważność i skuteczność dokonanych czynności. Odpowiedzi na to pytanie udziela prawo krajowe. Jeżeli zachodzi wątpliwość co do ważności lub skuteczności takich czynności, to sąd krajowy powinien uznać, że unieważnienie umowy pociąga za sobą „szczególnie niekorzystne konsekwencje” dla konsumenta.
77. Jeżeli w świetle przedstawionych wyżej uwag sąd odsyłający stwierdzi, że unieważnienie umowy może prowadzić do „szczególnie niekorzystnych konsekwencji”, to może on podjąć działania zmierzające do ochrony konsumenta przed tymi konsekwencjami.
78. W grę wchodzić może zastosowanie przepisu, który był przedmiotem szczególnej analizy prawodawcy w celu określenia równowagi między całością praw i obowiązków stron(32), lub taka ingerencja w treść umowy, która nie będzie wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne dla realizacji celów zakładanych przez dyrektywę(33).
79. Treść szóstego pytania prejudycjalnego wskazuje, że możliwym do przeprowadzenia na gruncie prawa litewskiego sposobem rozliczenia wykonanych już usług prawnych jest określenie wynagrodzenia za ich świadczenie w wysokości minimalnego kosztu tych usług (stawek minimalnych) określonego w akcie prawa krajowego.
80. Jestem zdania, że dyrektywa 93/13 nie sprzeciwia się rozliczeniu w ten sposób usług prawnych po to, by zapobiec upadkowi umowy powodującemu „szczególnie niekorzystne konsekwencje” dla konsumenta.
81. Po pierwsze, jest to sposób rozliczenia usług prawnych, który prawodawca uznaje za satysfakcjonujący z punktu widzenia równowagi między całością praw i obowiązków stron w kontekście postępowań prowadzonych na podstawie kodeksu postępowania cywilnego.
82. Po drugie, ten sposób rozliczenia wykonanych usług prawnych za pomocą stawek minimalnych określonych w akcie prawa krajowego pozwoli konsumentowi na podjęcie decyzji o skorzystaniu z ochrony gwarantowanej mu przez dyrektywę 93/13 z pełną świadomością co do skutków ekonomicznych, z jakimi ta decyzja się wiąże. Jest to o tyle istotne, że konsument może także zrezygnować z ochrony zapewnianej mu przez tę dyrektywę(34). Sąd krajowy powinien jednak poinformować go o konsekwencjach prawnych, jakie może pociągnąć za sobą stwierdzenie nieważności umowy, narażając ewentualnie konsumenta na roszczenia restytucyjne(35).
83. W treści szóstego pytania prejudycjalnego sąd odsyłający wydaje się ponadto zakładać, że możliwym do przeprowadzenia na gruncie prawa litewskiego sposobem rozliczenia usług jest także określenie „rozsądnego” wynagrodzenia z uwzględnieniem złożoności sprawy, kwalifikacji i doświadczenia adwokata, sytuacji finansowej klienta oraz innych istotnych okoliczności. Choć sąd odsyłający nie wskazuje tego wprost, to okoliczności mające pozwolić na określenie „rozsądnej” wysokości wynagrodzenia w istocie korespondują z tymi, które wymienione zostały w przepisie prawa litewskiego obejmującym wskazówki, które powinny być brane pod uwagę przy ustalaniu wynagrodzenia przez strony umowy o świadczenie usług prawnych(36).
84. Jeżeli możliwym do przeprowadzenia na gruncie prawa krajowego sposobem rozliczenia wykonanych usług prawnych jest określenie wynagrodzenia na podstawie stawek minimalnych i w ten sposób można uchronić konsumenta przed „szczególnie niekorzystnymi konsekwencjami” wynikającymi z upadku umowy, to dyrektywa 93/13 sprzeciwia się temu, by sąd krajowy posłużył się przedstawionym wyżej sposobem rozliczenia usług prawnych w drodze nałożenia na konsumenta obowiązku zapłaty „rozsądnego” wynagrodzenia.
85. Z orzecznictwa wynika(37), że ingerencja sądu krajowego w treść umowy nie może wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między stronami umowy, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy, bez uszczerbku dla celów zakładanych przez tę dyrektywę. Skoro taką równowagę przywraca już ustalenie wynagrodzenia za pomocą stawek minimalnych(38), to dalej idąca ingerencja wydaje się wykraczać poza to, co ściśle konieczne.
86. Wszelkie konsekwencje, jakie sąd krajowy wyciąga ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego, powinny zapewniać realizację celów zakładanych przez dyrektywę 93/13(39). Nawet jeżeli chodzi o ochronę konsumenta przed „szczególnie niekorzystnymi konsekwencjami” wynikającymi z upadku umowy, sąd krajowy powinien mieć zatem na względzie to, czy konsekwencje te nie będą zniechęcały konsumenta do korzystania z ochrony zapewnianej mu przez dyrektywę i prowadziły do sytuacji, w której stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego nie będzie wywoływało skutku odstraszającego w stosunku do przedsiębiorców. Wydaje się, że z taką sytuację mielibyśmy do czynienia, gdyby skutkiem posługiwania się przez przedsiębiorcę dla określenia głównego przedmiotu umowy o świadczenie usług prawnych nieuczciwym warunkiem umownym miałoby być każdorazowo przyznanie mu „rozsądnego” wynagrodzenia.
VI. Wnioski
87. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na przedstawione przez Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sąd najwyższy Litwy) pytania prejudycjalne piąte i szóste Trybunał udzielił następującej odpowiedzi:
Artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich powinny być interpretowane w ten sposób, że – w sytuacji, w której umowa o świadczenie usług prawnych zawarta przez konsumenta z przedsiębiorcą nie może dalej obowiązywać po wyłączeniu z niej nieuczciwego warunku dotyczącego wynagrodzenia za świadczenie usług prawnych, a usługi te zostały wykonane – przepisy te nie sprzeciwiają się temu, by sąd krajowy oddalił w całości powództwo tego przedsiębiorcy o zasądzenie od konsumenta na jego rzecz wynagrodzenia z tytułu wykonania usług prawnych, jeżeli krajowe ramy prawne nie przewidują jakichkolwiek rozliczeń z tytułu wykonania usług prawnych na podstawie umowy, która okazała się nieważna.
Jeżeli unieważnienie umowy o świadczenie usług prawnych pociągałoby za sobą szczególnie niekorzystne konsekwencje dla konsumenta, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie sprzeciwiają się temu, by sąd krajowy zapobiegł upadkowi tej umowy i zasądził na rzecz przedsiębiorcy wynagrodzenie za wykonane już usługi prawne w wysokości minimalnego kosztu tych usług (stawek minimalnych), określonego w akcie prawa krajowego.