Sprawa C‑104/16 P
Rada Unii Europejskiej
przeciwko
Front populaire pour la libération de la saguia-el-hamra et du rio de oro (Front Polisario)
Odwołanie – Stosunki zewnętrzne – Porozumienie między Unią Europejską i Królestwem Marokańskim dotyczące wzajemnych środków liberalizacyjnych w dziedzinie rolnictwa i rybołówstwa – Decyzja zatwierdzająca zawarcie porozumienia międzynarodowego – Skarga o stwierdzenie nieważności – Dopuszczalność – Legitymacja procesowa – Obowiązywanie terytorialne porozumienia – Wykładnia porozumienia – Zasada samostanowienia – Zasada względnej skuteczności traktatów
Streszczenie – wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 21 grudnia 2016 r.
1. Postępowanie sądowe – Ustny etap postępowania – Otwarcie na nowo – Obowiązek otwarcia na nowo ustnego etapu postępowania, aby umożliwić stronom przedstawienie uwag w przedmiocie kwestii prawnych, które zostały podniesione w opinii rzecznika generalnego – Brak
(art. 255 akapit drugi TFUE; statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 23; regulamin postępowania przed Trybunałem, art. 83)
2. Odwołanie – Interes prawny – Odwołanie uprzywilejowanego podmiotu wnoszącego odwołanie
(statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 56 akapit drugi, trzeci)
3. Umowy międzynarodowe – Umowy Unii – Układ eurośródziemnomorski o stowarzyszeniu WE–Maroko – Wykładnia – Stosowanie odpowiednich norm prawa międzynarodowego – Zasada samostanowienia
(Układ eurośródziemnomorski o stowarzyszeniu WE–Maroko)
4. Umowy międzynarodowe – Umowy Unii – Układ eurośródziemnomorski o stowarzyszeniu WE–Maroko – Terytorialny zakres stosowania – Nierządzący się samodzielnie obszar Sahary Zachodniej niepodlegający suwerenności stron – Wykluczenie
(Układ eurośródziemnomorski ustanawiający stowarzyszenie WE–Maroko, art. 94)
5. Umowy międzynarodowe – Umowy Unii – Układ eurośródziemnomorski o stowarzyszeniu WE–Maroko – Terytorialny zakres stosowania – Stosowanie układu do ludu Sahary Zachodniej bez jego zgody – Wykluczenie
(Układ eurośródziemnomorski ustanawiający stowarzyszenie WE–Maroko, art. 94)
6. Umowy międzynarodowe – Umowy Unii – Porozumienie o liberalizacji Wspólnota–Maroko – Wykładnia – Pierwszeństwo postanowień układu eurośródziemnomorskiego o stowarzyszeniu WE–Maroko, niezmienionych przez porozumienie o liberalizacji
(Układ eurośródziemnomorski ustanawiający stowarzyszenie WE–Maroko, art. 94; porozumienie o liberalizacji UE–Maroko)
7. Umowy międzynarodowe – Umowy Unii – Wykładnia – Uwzględnienie późniejszej praktyki stosowania tej umowy – Zakres – Rozszerzenie przez sąd Unii terytorialnego zakresu stosowania umowy bez wykazania istnienia praktyki wskazującej na istnienie zmierzającego do tego porozumienia między stronami – Niedopuszczalność – Niezgodność z zasadą wykonywania umów w dobrej wierze
8. Skarga o stwierdzenie nieważności – Osoby fizyczne lub prawne – Akty dotyczące ich bezpośrednio i indywidualnie – Decyzja Rady dotycząca zawarcia umowy z państwem trzecim, niewywołującej skutków prawnych na terytorium kontrolowanym przez to państwo, które nie ma międzynarodowo uznanej suwerenności nad tym terytorium – Skarga ruchu uznanego za reprezentujący lud tego terytorium, biorącego udział w prowadzonych pod egidą Narodów Zjednoczonych negocjacjach mających na celu określenie statusu wspomnianego terytorium – Niedopuszczalność
(art. 263 akapit czwarty TFUE; porozumienie o liberalizacji UE–Maroko)
1. Zobacz tekst orzeczenia.
(zob. pkt 60–65)
2. Zobacz tekst orzeczenia.
(zob. pkt 68, 69)
3. Przy wykładni eurośródziemnomorskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, z jednej strony, a Królestwem Marokańskim, z drugiej strony, aby móc wyciągnąć prawidłowe konsekwencje prawne z braku postanowienia wykluczającego Saharę Zachodnią z terytorialnego zakresu stosowania owego układu, sąd Unii powinien przestrzegać nie tylko zasad interpretacji w dobrej wierze, o których mowa w art. 31 ust. 1 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r., lecz również zasady przewidzianej w jej art. 31 ust. 3 lit. c), zgodnie z którą interpretacja traktatu powinna uwzględniać wszelkie odpowiednie normy prawa międzynarodowego mające zastosowanie w stosunkach między stronami tego traktatu.
W tym względzie zwyczajowa zasada samostanowienia przypomniana w szczególności w art. 1 Karty Narodów Zjednoczonych stanowi, jak wskazał Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w swojej opinii doradczej w sprawie Sahary Zachodniej, zasadę prawa międzynarodowego mającą zastosowanie do wszystkich obszarów nierządzących się samodzielnie i do wszystkich ludów, które nie uzyskały jeszcze niepodległości. Stanowi ona ponadto prawo egzekwowalne erga omnes oraz jedną z głównych zasad prawa międzynarodowego. Z tego względu zasada ta należy do norm prawa międzynarodowego mających zastosowanie w stosunkach między Unią i Królestwem Marokańskim, do których uwzględnienia sąd Unii jest zobowiązany.
Mając na uwadze odrębny i różny status przyznany terytorium Sahary Zachodniej, zgodnie z zasadą samostanowienia, w stosunku do terytorium całego państwa, układu o stowarzyszeniu nie można interpretować w taki sposób, że ma on zastosowanie do tego terytorium.
(por. pkt 86, 88, 89, 92)
4. Norma zwyczajowa skodyfikowana w art. 29 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r. przewiduje, że jeżeli odmienny zamiar nie wynika z danego traktatu ani nie jest ustalony w inny sposób, traktat ten wiąże każdą stronę w odniesieniu do całego jej terytorium.
Z normy tej wynika zatem, że dany traktat, co do zasady, wiąże państwo zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać wyrazowi „terytorium”, w związku z poprzedzającym go zaimkiem dzierżawczym „jego”, w odniesieniu do obszaru geograficznego, na którym państwo to sprawuje pełnię uprawnień przyznanych suwerennym podmiotom przez prawo międzynarodowe, z wykluczeniem wszelkich innych terytoriów, takich jak terytoria mogące podlegać wyłącznej jurysdykcji lub wyłącznej odpowiedzialności międzynarodowej rzeczonego państwa. W tym względzie, z praktyki międzynarodowej wynika, że jeżeli traktat ma mieć zastosowanie nie tylko do terytorium danego państwa, lecz również poza obszarem tego terytorium, ów traktat przewiduje to wyraźnie, niezależnie od tego, czy chodzi o terytorium znajdujące się pod jurysdykcją tego państwa, jak stanowi na przykład art. 2 ust. 1 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z dnia 10 grudnia 1984 r., czy o terytorium, za którego stosunki międzynarodowe państwo to odpowiada, zgodnie z postanowieniem na przykład art. 56 ust. 1 europejskiej konwencji praw człowieka.
Zatem co się tyczy wykładni art. 94 układu eurośródziemnomorskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, z jednej strony, a Królestwem Marokańskim, z drugiej strony, zgodnie z którym układ ten stosuje się „do terytorium Królestwa Marokańskiego”, norma zwyczajowa skodyfikowana w art. 29 konwencji wiedeńskiej sprzeciwia się a priori temu, aby Sahara Zachodnia była uważana za objętą terytorialnym zakresem stosowania wspomnianego układu o stowarzyszeniu.
(zob. pkt 94–97)
5. Zgodnie z wchodzącą w zakres powszechnego prawa międzynarodowego zasadą względnej skuteczności traktatów, której szczególnym wyrazem jest norma zawarta w art. 34 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r., traktaty nie mogą szkodzić ani przynosić korzyści podmiotom trzecim bez ich zgody.
Zasadę tą należy uwzględnić w ramach wykładni układu eurośródziemnomorskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, z jednej strony, a Królestwem Marokańskim, z drugiej strony, ponieważ stosowanie tego układu do Sahary Zachodniej powodowałoby, że układ ten miałby wpływ na „podmiot trzeci”. W swojej opinii doradczej w sprawie Sahary Zachodniej, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał bowiem po pierwsze, że Sahara Zachodnia nie była terytorium nienależącym do nikogo (terra nullius) w momencie kolonizacji przez Królestwo Hiszpanii, i po drugie, że dostarczone mu materiały i informacje nie wykazywały istnienia jakiejkolwiek więzi suwerenności terytorialnej pomiędzy terytorium Sahary Zachodniej i Królestwem Marokańskim.
Zważywszy na te okoliczności, lud Sahary Zachodniej powinien być postrzegany jako „podmiot trzeci” w rozumieniu zasady względnej skuteczności traktatów. Na ów podmiot trzeci, jako na taki, stosowanie układu o stowarzyszeniu może mieć wpływ w wypadku objęcia terytorium Sahary Zachodniej zakresem stosowania rzeczonego układu, bez konieczności ustalenia, czy takie stosowanie mogłoby mu zaszkodzić, czy przeciwnie, być dla niego korzystne. W tych okolicznościach stwierdzenie, że terytorium Sahary Zachodniej jest objęte zakresem stosowania układu o stowarzyszeniu, byłoby sprzeczne z wchodzącą w zakres prawa międzynarodowego zasadą względnej skuteczności traktatów, która obowiązuje w stosunkach między Unią i Królestwem Marokańskim.
(zob. pkt 100, 103, 104, 106, 107)
6. Artykuł 30 ust. 2 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r. kodyfikuje normę, która stanowi, że jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu bądź że nie należy uważać go za niezgodny z takim traktatem, postanowienia tego traktatu mają przewagę.
Co się tyczy porozumienia w formie wymiany listów między Unią Europejską a Królestwem Marokańskim dotyczącego wzajemnych środków liberalizacyjnych w odniesieniu do produktów rolnych, przetworzonych produktów rolnych oraz ryb i produktów rybołówstwa, a także zastąpienia protokołów 1, 2 i 3 oraz załączników do nich, jak również zmian do Układu euro-śródziemnomorskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, z jednej strony, a Królestwem Marokańskim, z drugiej strony, jest ono porozumieniem mającym na celu zmianę wcześniejszego układu między Unią i Królestwem Marokańskim, mianowicie układu o stowarzyszeniu, a dokładniej postanowień przewidzianych w tym wcześniejszym układzie w dziedzinie liberalizacji handlu produktami rolnymi i produktami rybołówstwa. W tym celu wspomniane porozumienie o liberalizacji zmieniło cztery z 96 artykułów układu o stowarzyszeniu. wśród których nie ma art. 94 tego układu, i zastąpiło trzy z pięciu protokołów towarzyszących temu układowi. Zmiany te mają charakter wyczerpujący, co potwierdza wymiana listów między Unią i Królestwem Marokańskim, w formie której zostało zawarte porozumienie o liberalizacji.
Wynika z niej, że układ o stowarzyszeniu i porozumienie o liberalizacji stanowią kolejne traktaty zawarte między tymi samymi stronami i że porozumienie o liberalizacji, jako traktat późniejszy dotyczący konkretnych i ograniczonych aspektów dziedziny uregulowanej już szeroko w traktacie wcześniejszym, należy uważać za podporządkowane temu drugiemu traktatowi. Ze względu na taki szczególny związek, zgodnie z normą skodyfikowaną w art. 30 ust. 2 konwencji wiedeńskiej, że postanowienia układu o stowarzyszeniu, które nie zostały w sposób wyraźny zmienione przez porozumienie o liberalizacji, powinny mieć przewagę dla potrzeb stosowania tego porozumienia w celu uniknięcia wszelkiej niezgodności pomiędzy nimi.
(zob. pkt 110–113)
7. Zgodnie z art. 31 ust. 3 lit. b) konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r. należy w szczególności brać pod uwagę, dla celów interpretacji traktatu i jednocześnie z jego kontekstem, każdą późniejszą praktykę stosowania tego traktatu, ustanawiającą porozumienie stron co do interpretacji tego traktatu. W tym kontekście, sąd Unii winien zbadać czy takie stosowanie, w pewnych przypadkach, wskazywałoby na istnienie porozumienia między stronami mającego na celu zmianę interpretacji danego traktatu.
W tym względzie, rzekoma wola Unii znajdująca wyraz w późniejszej praktyce polegająca na uznawaniu układu za mający prawne zastosowanie do obszaru nierządzącego się samodzielnie musi oznaczać przyznanie, że Unia zamierza wykonywać ten układ w sposób niezgodny z zasadami samostanowienia i względnej skuteczności traktatów, pomimo że przypominała ona wielokrotnie o konieczności przestrzegania tych zasad. Tymczasem takie wykonywanie byłoby niewątpliwie nie do pogodzenia z zasadą wykonywania umów w dobrej wierze, która stanowi bezwzględną zasadę powszechnego prawa międzynarodowego mającą zastosowanie do podmiotów tego prawa, które są stronami umawiającymi się traktatu.
(zob. pkt 120, 122–124)
8. Zobacz tekst orzeczenia.
(zob. pkt 130, 132, 133)