ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑ
GIOVANNI PITRUZZELLA
της 15ης Απριλίου 2021(1)
Υπόθεση C‑882/19
Sumal, S.L.
κατά
Mercedes Benz Trucks España, S.L.
[αίτηση του Audiencia Provincial de Barcelona
(περιφερειακού εφετείου Βαρκελώνης, Ισπανία)
για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως]
«Προδικαστική παραπομπή – Ανταγωνισμός – Επιχείρηση – Έννοια – Οικονομική ενότητα – Αγωγή αποζημιώσεως ασκηθείσα κατά θυγατρικής της εταιρίας στην οποία η Επιτροπή επέβαλε κυρώσεις λόγω παραβάσεως του άρθρου 101 ΣΛΕΕ – Παραδεκτό – Προϋποθέσεις»
1. Με την αίτηση προδικαστικής αποφάσεως που αποτελεί αντικείμενο των παρουσών προτάσεων, το Δικαστήριο καλείται να διευκρινίσει αν η αστική ευθύνη για τη ζημία που οφείλεται σε αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού πρακτική μπορεί να προβληθεί, από την οντότητα που ισχυρίζεται ότι υπέστη τη ζημία, έναντι της θυγατρικής της εταιρίας η οποία μετέσχε στην εν λόγω πρακτική και στην οποία η Επιτροπή επέβαλε κυρώσεις για τον λόγο αυτό, με απόφαση η οποία δεν αφορά τη θυγατρική, στην περίπτωση που οι εταιρίες αυτές συνιστούν «οικονομική ενότητα».
2. Ως γνωστόν, η θεωρία της οικονομικής ενότητας έχει παγιωθεί στη νομολογία του Δικαστηρίου και του Γενικού Δικαστηρίου, στην οποία χρησιμοποιήθηκε προς επιβολή κυρώσεων στη μητρική εταιρία για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά των θυγατρικών της, μέσω μιας «από τη βάση προς την κορυφή» διαδικασίας μετάβασης από τις δεύτερες στην πρώτη. Αντιθέτως, στην υπόθεση που υποβλήθηκε στην κρίση του Δικαστηρίου από το αιτούν δικαστήριο πρέπει να προσδιοριστεί αν η ίδια έννοια της «οικονομικής ενότητας» μπορεί να δικαιολογήσει διαδικασία καταλογισμού της ευθύνης «από την κορυφή προς τη βάση», στο πέρας της οποίας η θυγατρική ευθύνεται για τη ζημία που οφείλεται στην αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας.
3. Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς η οποία ανέκυψε μεταξύ της Sumal SL (στο εξής: Sumal) και της Mercedes Benz Trucks España SL (στο εξής: MBTE) με αντικείμενο την αποκατάσταση της ζημίας που η πρώτη ισχυρίζεται ότι υπέστη λόγω της συμμετοχής της Daimler AG (στο εξής: Daimler), μητρικής εταιρίας της MBTE, σε σύμπραξη κατά παράβαση του άρθρου 101 ΣΛΕΕ.
I. Τα πραγματικά περιστατικά, η διαδικασία της κύριας δίκης, τα προδικαστικά ερωτήματα και η διαδικασία ενώπιον του Δικαστηρίου
4. Στο διάστημα από το 1997 έως το 1999, η Sumal, εκκαλούσα της κύριας δίκης, απέκτησε, με σύμβαση χρηματοδοτικής μίσθωσης, δύο φορτηγά του ομίλου Daimler από την MBTE, εφεσίβλητη της κύριας δίκης, μέσω της Stern Motor S.L., παραχωρησιούχου.
5. Στις 19 Ιουλίου 2016, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε την απόφαση C(2016) 4673 final σχετικά με διαδικασία βάσει του άρθρου 101 ΣΛΕΕ και του άρθρου 53 της Συμφωνίας ΕΟΧ (2) (στο εξής: απόφαση του 2016), στην οποία διαπίστωσε την ύπαρξη ενιαίας και διαρκούς παράβασης του άρθρου 101 ΣΛΕΕ και του άρθρου 53 της Συμφωνίας ΕΟΧ συνιστάμενη, μεταξύ άλλων, σε αθέμιτες ρυθμίσεις μεταξύ των κύριων κατασκευαστών φορτηγών, περιλαμβανομένης της Daimler, σχετικά με τις τιμές και τις αυξήσεις της μεικτής τιμής στον ΕΟΧ για τα φορτηγά, οι οποίες, όσον αφορά την Daimler, εφαρμόστηκαν από τις 17 Ιανουαρίου 1997 έως τις 18 Ιανουαρίου 2011.
6. Η Sumal άσκησε, ενώπιον του Juzgado de lo Mercantil n. 7 de Barcelona (7ου δικαστηρίου εμπορικών διαφορών Βαρκελώνης, Ισπανία), αγωγή αποζημιώσεως κατά της MBTE με αίτημα την καταβολή ποσού 22 204,35 ευρώ για την αποκατάσταση της ζημίας που υπέστη από την παράβαση των κανόνων προστασίας του ανταγωνισμού η οποία διαπιστώθηκε με την απόφαση του 2016, για την οποία τη θεωρεί υπεύθυνη ως θυγατρική εταιρία της Daimler. Η MBTE αντέκρουσε την αγωγή επικαλούμενη, μεταξύ άλλων, έλλειψη παθητικής νομιμοποιήσεως, καθόσον μόνη υπεύθυνη για την παράβαση έπρεπε να θεωρηθεί η Daimler, η οποία έχει αυτοτελή νομική προσωπικότητα σε σχέση με την MBTE.
7. Με απόφαση της 23ης Ιανουαρίου 2019, το Juzgado de lo Mercantil n. 7 de Barcelona (7ο δικαστήριο εμπορικών διαφορών Βαρκελώνης) απέρριψε την αγωγή, κρίνοντας ότι η εναγομένη δεν νομιμοποιείτο παθητικώς, καθότι η Daimler ήταν η μόνη νομική οντότητα την οποία αφορούσε η διοικητική διαδικασία επιβολής κυρώσεων που κίνησε η Επιτροπή με αντικείμενο τη σύμπραξη στην οποία βασίζονταν οι αξιώσεις αποζημιώσεως της Sumal.
8. Η Sumal άσκησε έφεση κατά της αποφάσεως του Juzgado de lo Mercantil n. 7 de Barcelona (7ου δικαστηρίου εμπορικών διαφορών Βαρκελώνης) ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, του Audiencia Provincial de Barcelona (περιφερειακού εφετείου Βαρκελώνης, Ισπανία). Το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι το Δικαστήριο δεν έχει αποφανθεί ακόμη επί του ζητήματος αν αγωγή αποζημιώσεως που βασίζεται σε απόφαση με την οποία διαπιστώθηκε παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού, εκδοθείσα από την Επιτροπή ή από εθνική αρχή προστασίας του ανταγωνισμού, μπορεί να ασκηθεί κατά εταιρίας την οποία δεν αφορά η εν λόγω απόφαση, η οποία ανήκει όμως εξ ολοκλήρου στην εταιρία η οποία υποδεικνύεται, στην εν λόγω απόφαση, ως παραβάτης. Η Sumal υπογραμμίζει τις αντιφάσεις της εθνικής νομολογίας επί του ζητήματος αυτού. Κατ’ αυτήν, ορισμένα ισπανικά δικαστήρια δέχονται τη δυνατότητα εφαρμογής της «θεωρίας της οικονομικής ενότητας», ενώ άλλα την απορρίπτουν εκτιμώντας ότι η θεωρία αυτή, μολονότι παρέχει τη δυνατότητα καταλογισμού στη μητρική εταιρία της αστικής ευθύνης για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά θυγατρικής, δεν προβλέπει την αντίθετη δυνατότητα, ελλείψει ελέγχου της θυγατρικής επί της μητρικής εταιρίας.
9. Υπό τις συνθήκες αυτές, το Audiencia Provincial de Barcelona (περιφερειακό εφετείο Βαρκελώνης) ανέστειλε την ενώπιόν του διαδικασία και υπέβαλε στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:
«Είναι επιτρεπτή, σύμφωνα με την αρχή της οικονομικής ενότητας που απορρέει από τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η επέκταση της ευθύνης της μητρικής εταιρίας στη θυγατρική ή εφαρμόζεται η εν λόγω αρχή μόνον για την επέκταση της ευθύνης των θυγατρικών στη μητρική εταιρία;
Στο πλαίσιο των ενδοομιλικών σχέσεων, πρέπει η διεύρυνση της έννοιας της οικονομικής ενότητας να πραγματοποιείται με αποκλειστικό γνώμονα την άσκηση ελέγχου ή μπορεί να στηρίζεται και σε άλλα κριτήρια, όπως, μεταξύ άλλων, το ενδεχόμενο όφελος της θυγατρικής εταιρίας από την παράβαση;
Σε περίπτωση που γίνει δεκτό ότι η ευθύνη της μητρικής εταιρίας μπορεί να επεκταθεί στη θυγατρική, υπό ποιες προϋποθέσεις θα ήταν τούτο δυνατό;
Σε περίπτωση που, με την απάντηση επί των ανωτέρω ερωτημάτων, γίνει δεκτή η δυνατότητα επέκτασης της ευθύνης για τις πράξεις των μητρικών εταιριών στις θυγατρικές εταιρίες, θα ήταν σύμφωνη με την εν λόγω αρχή του δικαίου της Ένωσης εθνική διάταξη, όπως αυτή του άρθρου [71, παράγραφος 2, του Ley 15/2007 de Defensa de la Competencia (νόμου 15/2007 περί προστασίας του ανταγωνισμού, στο εξής: LDC) (3)], η οποία προβλέπει μόνον τη δυνατότητα επέκτασης της ευθύνης της θυγατρικής εταιρίας στη μητρική, και τούτο υπό την προϋπόθεση ότι η μητρική εταιρία ασκεί έλεγχο στη θυγατρική;»
10. Γραπτές παρατηρήσεις κατέθεσαν στην υπό κρίση υπόθεση κατά την έννοια του άρθρου 23 του Οργανισμού του Δικαστηρίου, η MBTE, η Ιταλική και η Ισπανική Κυβέρνηση καθώς και η Επιτροπή. Στο πλαίσιο μέτρου οργανώσεως της διαδικασίας κατά το άρθρο 61, παράγραφος 1, του Κανονισμού Διαδικασίας του, το Δικαστήριο κάλεσε τους διαδίκους της κύριας δίκης και τους κατά το άρθρο 23 του Οργανισμού ενδιαφερομένους να απαντήσουν γραπτώς σε ορισμένες ερωτήσεις. Η Sumal, η MBTE, η Ισπανική Κυβέρνηση και η Επιτροπή ανταποκρίθηκαν στο μέτρο αυτό. Το Δικαστήριο αποφάσισε επίσης να μη διεξαχθεί η επ’ ακροατηρίου συζήτηση που είχε οριστεί για την 1η Δεκεμβρίου 2020 και να θέσει στους διαδίκους και τους ενδιαφερομένους περαιτέρω ερωτήσεις προς γραπτή απάντηση. Η Sumal, η MBTE, η Ισπανική και η Ιταλική Κυβέρνηση καθώς και η Επιτροπή απάντησαν στις ερωτήσεις αυτές.
II. Ανάλυση
Α. Επί του παραδεκτού της αιτήσεως προδικαστικής αποφάσεως
11. Η MBTE προβάλλει ένσταση απαραδέκτου της αιτήσεως προδικαστικής αποφάσεως επικαλούμενη δύο λόγους.
12. Πρώτον, η απόφαση περί παραπομπής δεν πληροί τις προβλεπόμενες στο άρθρο 94 του Κανονισμού Διαδικασίας του Δικαστηρίου απαιτήσεις, καθότι δεν περιλαμβάνει ούτε συνοπτική έκθεση των σχετικών διαπιστωθέντων από το αιτούν δικαστήριο πραγματικών περιστατικών ούτε έκθεση των πραγματικών στοιχείων στα οποία στηρίζονται τα προδικαστικά ερωτήματα, αλλά περιορίζεται σε επανάληψη των σχετικών επιχειρημάτων που προέβαλαν οι διάδικοι της κύριας δίκης. Τέλος, η απόφαση περί παραπομπής παρέχει ασαφή, αποσπασματική και ανακριβή εικόνα της σχετικής εθνικής νομολογίας (4).
13. Κατά πάγια νομολογία, η ανάγκη να δοθεί ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης που να είναι χρήσιμη για τον εθνικό δικαστή απαιτεί να ορίζει αυτός το πραγματικό και κανονιστικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται τα ερωτήματα που υποβάλλει ή, τουλάχιστον, να εκθέτει τα πραγματικά περιστατικά στα οποία στηρίζονται τα ερωτήματα αυτά. Οι απαιτήσεις αυτές ισχύουν ειδικότερα στον τομέα του ανταγωνισμού ο οποίος χαρακτηρίζεται από περίπλοκες πραγματικές και νομικές καταστάσεις (5). Εν προκειμένω, εν αντιθέσει προς όσα υποστηρίζει η MBTE, η παράθεση, στην απόφαση περί παραπομπής, των πραγματικών περιστατικών της διαφοράς της κύριας δίκης αρκεί για να καταδειχθούν οι λόγοι που οδήγησαν το αιτούν δικαστήριο να υποβάλει τα τρία πρώτα προδικαστικά ερωτήματα και για να γίνει αντιληπτό το περιεχόμενό τους. Εξάλλου, η παράθεση αυτή παρέσχε στους διαδίκους και τους κατά το άρθρο 23 του Οργανισμού του Δικαστηρίου ενδιαφερομένους τη δυνατότητα να υποβάλουν γραπτές παρατηρήσεις επί των ερωτημάτων αυτών.
14. Δεν ισχύει το ίδιο, ωστόσο, όσον αφορά το τέταρτο προδικαστικό ερώτημα. Συγκεκριμένα, όπως υποστήριξε η MBTE στο πλαίσιο του πρώτου λόγου απαραδέκτου της αιτήσεως προδικαστικής αποφάσεως, το περιεχόμενο του άρθρου 71, παράγραφος 2, LDC –το οποίο παρατίθεται εξάλλου εκτός του συστηματικού πλαισίου στο οποίο εντάσσεται– εκτίθεται συνοπτικώς μόνον κατά τη διατύπωση του τέταρτου προδικαστικού ερωτήματος (6). Στην απόφαση περί παραπομπής δεν περιέχεται καμία πληροφορία σχετικά με την ερμηνεία της διάταξης αυτής εκ μέρους του αιτούντος δικαστηρίου ή σχετικά με τους λόγους για τους οποίους αυτό εκτιμά ότι η εν λόγω διάταξη δεν συνάδει με ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης η οποία θα καθιστούσε δυνατή την άσκηση αγωγής κατά της θυγατρικής με αίτημα την αποκατάσταση της ζημίας που οφείλεται στην αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας (7).
15. Υπό τις συνθήκες αυτές, εκτιμώ ότι η ένσταση απαραδέκτου που προέβαλε η MBTE, η οποία στηρίζεται στη μη συμμόρφωση με τις απαιτήσεις του άρθρου 94 του Κανονισμού Διαδικασίας του Δικαστηρίου, πρέπει να απορριφθεί όσον αφορά τα τρία πρώτα προδικαστικά ερωτήματα και να γίνει δεκτή όσον αφορά το τέταρτο προδικαστικό ερώτημα.
16. Δεύτερον, η MBTE υποστηρίζει ότι τα προδικαστικά ερωτήματα που υπέβαλε το Audiencia Provincial de Barcelona (περιφερειακό εφετείο Βαρκελώνης) είναι αμιγώς υποθετικά. Κατ’ αυτήν, τα τρία πρώτα προδικαστικά ερωτήματα ουδεμία σχέση έχουν με τα πραγματικά περιστατικά της κύριας δίκης, καθόσον η Sumal ούτε προέβαλε ούτε απέδειξε περιστάσεις ικανές να δικαιολογήσουν την επέκταση στην MBTE της ευθύνης για τις παραβάσεις που διέπραξε η Daimler, αλλά στήριξε την αγωγή της αποκλειστικά και μόνο στην απόφαση του 2016.
17. Υπενθυμίζεται συναφώς ότι ο εθνικός δικαστής, ο οποίος έχει επιληφθεί της διαφοράς και φέρει την ευθύνη για τη δικαστική απόφαση που πρόκειται να εκδοθεί, είναι αποκλειστικώς αρμόδιος να εκτιμήσει, με γνώμονα τις ιδιαιτερότητες της υπόθεσης, τόσο το αν η προδικαστική απόφαση είναι αναγκαία για την έκδοση της δικής του απόφασης όσο και το αν τα ερωτήματα που υποβάλλει στο Δικαστήριο είναι λυσιτελή. Κατά συνέπεια, άπαξ και τα υποβαλλόμενα ερωτήματα αφορούν την ερμηνεία κανόνα δικαίου της Ένωσης, το Δικαστήριο οφείλει κατ’ αρχήν να αποφανθεί. Επομένως, τα προδικαστικά ερωτήματα που αφορούν την ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης θεωρούνται κατά τεκμήριο λυσιτελή. Το Δικαστήριο δύναται να αρνηθεί να αποφανθεί επί προδικαστικού ερωτήματος που έχει υποβληθεί από εθνικό δικαστήριο μόνον όταν είναι πρόδηλο ότι η ζητούμενη ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης ουδεμία σχέση έχει με το υποστατό ή με το αντικείμενο της κύριας δίκης, όταν το πρόβλημα είναι υποθετικής φύσεως ή ακόμη όταν το Δικαστήριο δεν διαθέτει πραγματικά ή νομικά στοιχεία που είναι αναγκαία προκειμένου να δώσει χρήσιμη απάντηση στα ερωτήματα που του έχουν υποβληθεί (8).
18. Εν προκειμένω, παρατηρείται ότι τα τρία πρώτα προδικαστικά ερωτήματα αφορούν το παραδεκτό, στο δίκαιο της Ένωσης, αγωγής αποζημιώσεως όπως αυτή της Sumal κατά της MBTE, η οποία ασκείται όχι κατά της εταιρίας στην οποία η Επιτροπή επέβαλε κυρώσεις για την παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού της Ένωσης, αλλά κατά της θυγατρικής η οποία δεν μνημονεύεται στην απόφαση με την οποία διαπιστώθηκε η παράβαση αυτή. Το γεγονός ότι, όπως υποστηρίζει η MBTE, η Sumal, προκειμένου να προβάλει την ευθύνη της MBTE για τη ζημία που οφείλεται στην αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας της, περιορίστηκε να επικαλεστεί την απόφαση του 2016 δεν ασκεί επιρροή κατά την εκτίμηση του παραδεκτού των προμνησθέντων προδικαστικών ερωτημάτων, δεδομένου ότι με αυτά ζητούνται ακριβώς διευκρινίσεις από το Δικαστήριο όσον αφορά τη δυνατότητα στοιχειοθέτησης της ευθύνης αυτής και τις σχετικές προϋποθέσεις (9). Επομένως, εκτιμώ ότι η ένσταση απαραδέκτου των τριών πρώτων προδικαστικών ερωτημάτων, η οποία στηρίζεται στον προβαλλόμενο υποθετικό χαρακτήρα τους, πρέπει να απορριφθεί.
Β. Επί του πρώτου, του δεύτερου και του τρίτου προδικαστικού ερωτήματος
19. Με τα τρία πρώτα προδικαστικά ερωτήματα, τα οποία είναι σκόπιμο να εξεταστούν από κοινού, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, από το Δικαστήριο να διευκρινιστεί αν θυγατρική εταιρία μπορεί, κατ’ εφαρμογήν της έννοιας της «οικονομικής ενότητας», να θεωρηθεί υπεύθυνη για την παράβαση των κανόνων ανταγωνισμού της Ένωσης εκ μέρους της μητρικής εταιρίας της και, σε περίπτωση καταφατικής απαντήσεως, ποιες είναι οι προϋποθέσεις στοιχειοθέτησης της ευθύνης αυτής.
20. Όπως προαναφέρθηκε, τα ερωτήματα αυτά ανέκυψαν στο πλαίσιο αγωγής αποζημιώσεως τύπου follow-on, ήτοι αγωγής με σκοπό την αποκατάσταση της ζημίας που οφείλεται σε παράβαση των κανόνων ανταγωνισμού την οποία διαπίστωσε προηγουμένως εθνική ή ευρωπαϊκή αρχή ανταγωνισμού. Εν προκειμένω, η διαπίστωση αυτή περιέχεται στην απόφαση του 2016. Η ενάγουσα της κύριας δίκης άσκησε αγωγή κατά της MBTE, εντολέα του αντισυμβαλλομένου της στο πλαίσιο αγοραπωλησίας φορτηγών που πραγματοποιήθηκε στο διάστημα εφαρμογής της σύμπραξης για την οποία επιβλήθηκαν κυρώσεις με την ως άνω απόφαση, εκτιμώντας ότι υπέστη ζημία από την αύξηση των τιμών λόγω της σύμπραξης, στο πλαίσιο της οποίας η MBTE είχε επιβάλλει επιβάρυνση 20 % στην αγοραπωλησία αυτή. Η αγωγή της Sumal φαίνεται να στηρίζεται αποκλειστικώς στη συμμετοχή στη σύμπραξη της μητρικής εταιρίας της MBTE, την οποία διαπίστωσε η Επιτροπή με την απόφαση του 2016.
21. Η MBTE υποστηρίζει ότι, λαμβανομένων υπόψη των χαρακτηριστικών της αγωγής που άσκησε εναντίον της η Sumal, μια ερμηνεία της θεωρίας της οικονομικής ενότητας η οποία θα επεξέτεινε σε αυτήν την ευθύνη της Daimler αντιβαίνει στο άρθρο 16, παράγραφος 1, του κανονισμού (ΕΚ) 1/2003 (10). Επικουρικώς, η MBTE υποστηρίζει ότι η θεωρία της οικονομικής ενότητας δεν επιτρέπει την επέκταση της ευθύνης από την κορυφή προς τη βάση, όπως εκθέτει το αιτούν δικαστήριο. Η Sumal καθώς και η Ιταλική και η Ισπανική Κυβέρνηση προτείνουν, αντιθέτως, στο Δικαστήριο να δεχθεί μια ευρεία ερμηνεία της θεωρίας της οικονομικής ενότητας η οποία θα επιτρέπει, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, τη στοιχειοθέτηση της ευθύνης της θυγατρικής για τη ζημία που οφείλεται στην παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού της Ένωσης εκ μέρους της μητρικής εταιρίας. Η Επιτροπή υποστήριξε αρχικώς ότι, στο πλαίσιο της εφαρμογής των κανόνων κατά των συμπράξεων από τις δημόσιες αρχές, δεν είναι κατ’ αρχήν δυνατή, στο παρόν στάδιο εξέλιξης της νομολογίας, η επέκταση στη θυγατρική της ευθύνης για τις παραβάσεις που διέπραξε η μητρική εταιρία, δεδομένου ότι η πρώτη δεν ασκεί καμία καθοριστική επιρροή επί της συμπεριφοράς της δεύτερης στην αγορά, μολονότι δεν αποκλείεται ο ζημιωθείς από αντίθετες προς τους κανόνες του ανταγωνισμού πρακτικές της μητρικής εταιρίας να μπορεί να ασκήσει αγωγή αποζημιώσεως κατά θυγατρικής, σε περίπτωση διαδοχής επιχειρήσεων ή αναδιάρθρωσης, οσάκις υφίσταται μεταξύ των δύο οντοτήτων οικονομική συνέχεια, ήτοι, υπό τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στο εθνικό δίκαιο, όταν η υπεύθυνη μητρική εταιρία δεν διαθέτει περιουσιακά στοιχεία ικανά να ικανοποιήσουν τις αξιώσεις αποζημίωσης του ενάγοντος. Με τις απαντήσεις της στις ερωτήσεις που έθεσε το Δικαστήριο, η Επιτροπή μετέβαλε εν μέρει άποψη, προτείνοντας να δοθεί, στα τρία πρώτα προδικαστικά ερωτήματα, η απάντηση ότι δεν αντιβαίνει στο άρθρο 101 ΣΛΕΕ ο καταλογισμός της αθέμιτης συμπεριφοράς της μητρικής εταιρίας στη θυγατρική, όταν οι δύο εταιρίες ανήκουν στην ίδια επιχείρηση και το εθνικό δικαστήριο διαπιστώνει ότι η συμπεριφορά της θυγατρικής συνδέεται με συστατικό στοιχείο της παράβασης ή, εν πάση περιπτώσει, όταν οι δύο εταιρίες ανήκουν στην ίδια επιχείρηση και είναι αδύνατον ή εξαιρετικά δυσχερές για τους ζημιωθέντες να εξασφαλίσουν άμεσα από τη μητρική εταιρία την πλήρη αποκατάσταση της ζημίας που υπέστησαν.
22. Παρά τον καινοφανή χαρακτήρα των προδικαστικών ερωτημάτων που υπέβαλε το Audiencia Provincial de Barcelona (περιφερειακό εφετείο Βαρκελώνης), εκτιμώ ότι αυτά μπορούν να απαντηθούν βάσει των στοιχείων που αντλούνται από τη νομολογία σχετικά με την έννοια της «οικονομικής ενότητας». Επομένως, θα ξεκινήσω από την εξέταση της νομολογίας αυτής.
1. Επί της έννοιας της επιχείρησης στο δίκαιο του ανταγωνισμού της Ένωσης και επί της «θεωρίας της οικονομικής ενότητας»
23. Στο δίκαιο της Ένωσης, ο όρος «επιχείρηση» έχει έννοια και περιεχόμενο που συνάδουν με τη ρύθμιση στην οποία εντάσσεται και τους διάφορους σκοπούς οι οποίοι επιδιώκονται με τη ρύθμιση αυτή. Στο δίκαιο του ανταγωνισμού, ο λειτουργικός χαρακτήρας της έννοιας της «επιχείρησης» έχει δύο πτυχές.
24. Πρώτον, όπως υπογράμμισε ο γενικός εισαγγελέας F. G. Jacobs με τις προτάσεις του στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις AOK Bundesverband κ.λπ., η έννοια αυτή «επικεντρώνεται μάλλον στο είδος της ασκούμενης δραστηριότητας, παρά στα χαρακτηριστικά των φορέων της» (11). Ο ανταγωνισμός συνίσταται σε οικονομικές δραστηριότητες και επηρεάζεται από οικονομικές δραστηριότητες και, επομένως, το δίκαιο που σκοπεί στην προστασία του μπορεί να είναι πλήρως αποτελεσματικό μόνον εάν οι κανόνες και οι απαγορεύσεις του εφαρμόζονται σε οικονομικές ενότητες. Για τον λόγο αυτό, τα άρθρα 101 και 102 ΣΛΕΕ κάνουν γενικά λόγο για «επιχειρήσεις», χωρίς καμία μνεία στη νομική διάρθρωσή τους. Εάν η δραστηριότητα έχει οικονομικό χαρακτήρα, ο φορέας που την ασκεί υπόκειται στις διατάξεις των άρθρων αυτών, ανεξαρτήτως της νομικής μορφής του ή της ρύθμισης και του τρόπου χρηματοδότησής του σε συγκεκριμένο κράτος μέλος (12).
25. Δεύτερον, ο χαρακτηρισμός της δραστηριότητας ως οικονομικής –και, επομένως, της οντότητας ως επιχείρησης– για τους σκοπούς της εφαρμογής του δικαίου του ανταγωνισμού, εξαρτάται από το επίμαχο πλαίσιο (13). Ομοίως, ο προσδιορισμός των οντοτήτων που εμπίπτουν στην έννοια της επιχείρησης εξαρτάται από το αντικείμενο της προβαλλόμενης παράβασης (14).
26. Δεδομένου του λειτουργικού χαρακτήρα της έννοιας της «επιχείρησης» που δέχεται η νομολογία και του μη κρίσιμου χαρακτήρα της νομικής μορφής της οντότητας που ασκεί την οικονομική δραστηριότητα, διάφορες οντότητες, αυτοτελείς από νομικής απόψεως, μπορούν να θεωρηθούν ότι συνιστούν ενιαία επιχείρηση, όταν ενεργούν στην αγορά ως μία και μόνη «οικονομική ενότητα».
27. Η θεωρία της «οικονομικής ενότητας» διατυπώθηκε τη δεκαετία του 1970 και χρησιμοποιήθηκε από το Δικαστήριο τόσο για να αποκλείσει από το πεδίο εφαρμογής της απαγόρευσης του νυν άρθρου 101 ΣΛΕΕ τις ενδοομιλικές συμφωνίες (15) όσο και για να καταλογίσει, εντός ομίλου εταιριών, στη μητρική εταιρία την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά θυγατρικής, αρχικώς σε περιπτώσεις στις οποίες προβαλλόταν αναρμοδιότητα της Επιτροπής να επιβάλει κυρώσεις στη μητρική εταιρία, διότι αυτή δεν είχε ενεργήσει άμεσα εντός της Κοινότητας.
28. Με την απόφαση της 14ης Ιουλίου 1972, Imperial Chemical Industries κατά Επιτροπής (16) (στο εξής: απόφαση ICI), το Δικαστήριο επιβεβαίωσε την απόφαση με την οποία η Επιτροπή είχε επιβάλει κυρώσεις στην εγκατεστημένη εκτός της Κοινότητας μητρική εταιρία του ομίλου ICI, η οποία, στηριζόμενη στην εξουσία της να διευθύνει τις εγκατεστημένες στην Κοινότητα θυγατρικές εταιρίες της, κατόρθωσε να τις υποχρεώσει να εφαρμόσουν τις αυξήσεις τιμών που είχαν αποφασιστεί στο πλαίσιο εναρμονισμένης πρακτικής στην οποία είχε μετάσχει μόνον αυτή (17). Στην αντίρρηση της εταιρίας αυτής ότι η παράβαση έπρεπε να καταλογιστεί μόνο στις θυγατρικές εταιρίες της, το Δικαστήριο απάντησε ότι το γεγονός ότι η θυγατρική εταιρία «έχει διακεκριμένη νομική προσωπικότητα δεν αρκεί για να αποκλεισθεί η δυνατότητα να καταλογισθεί η συμπεριφορά της στη μητρική εταιρία», «όταν η θυγατρική εταιρία, μολονότι διαθέτει διακεκριμένη νομική προσωπικότητα, δεν προσδιορίζει κατά τρόπο αυτόνομο τη συμπεριφορά της στην αγορά, αλλά εφαρμόζει ως προς τα ουσιωδέστερα στοιχεία οδηγίες που τις έχει παράσχει η μητρική εταιρία» (18). Κατά το Δικαστήριο, στις περιπτώσεις αυτές, είναι δυνατόν να καταλογιστεί η δραστηριότητα της θυγατρικής στη μητρική εταιρία λαμβανομένου υπόψη του ενιαίου της ομάδας που σχημάτισαν οι διακριτές αυτές οντότητες (19).
29. Από τη διατύπωσή της και εντεύθεν η θεωρία της οικονομικής ενότητας επιβεβαιώνεται συνεχώς από το Δικαστήριο, το οποίο, με την πάροδο του χρόνου, έχει αποσαφηνίσει και διευκρινίσει τόσο το πεδίο εφαρμογής της θεωρίας αυτής –ακόμη και εκτός του πλαισίου ομίλου εταιριών (20)– όσο και τις προϋποθέσεις για τη διαπίστωση της ύπαρξης οικονομικής ενότητας, διευκρινίζοντας ειδικότερα ότι η διαπίστωση αυτή πραγματοποιείται λαμβανομένων υπόψη των οικονομικών, οργανωτικών και νομικών δεσμών που υφίστανται μεταξύ των σχετικών οντοτήτων (21), οι οποίοι ενδέχεται να διαφέρουν ανάλογα με την περίπτωση και οι οποίοι δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο εξαντλητικής απαρίθμησης (22). Η θεωρία της οικονομικής ενότητας εφαρμόζεται τακτικά από την Επιτροπή και έχει καταστεί κρίσιμο στοιχείο για τη διαπίστωση και την καταστολή των παραβάσεων των κανόνων του ανταγωνισμού της Ένωσης.
30. Όπως προαναφέρθηκε, σε περίπτωση οικονομικής ενότητας οντοτήτων που ανήκουν στον ίδιο όμιλο, η νομολογία έχει δεχθεί, από την απόφαση ICI και εντεύθεν, τη δυνατότητα καταλογισμού στη μητρική εταιρία της αντίθετης προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφοράς της θυγατρικής, καθώς και την από κοινού και εις ολόκληρον ευθύνη τους για την καταβολή του σχετικού προστίμου, τόσο σε περίπτωση άμεσου ελέγχου όσο και στην περίπτωση που, εντός του ομίλου, ο έλεγχος της μητρικής εταιρίας ασκείται μέσω ενδιάμεσης εταιρίας στην οποία ανήκει η εταιρία που διέπραξε την παράβαση (23).
31. Επιπλέον, στην περίπτωση που η μητρική εταιρία κατέχει, άμεσα ή έμμεσα, το σύνολο ή σχεδόν το σύνολο του κεφαλαίου της θυγατρικής της, το Δικαστήριο έχει κρίνει, αφενός, ότι η πρώτη έχει τη δυνατότητα ασκήσεως αποφασιστικής επιρροής επί της συμπεριφοράς της δεύτερης, με αποτέλεσμα η δεύτερη να μη διαθέτει πραγματική αυτονομία όσον αφορά τη συμπεριφορά της στην αγορά (24), και, αφετέρου, ότι υφίσταται μαχητό τεκμήριο ότι η μητρική εταιρία ασκεί όντως αποφασιστική επιρροή επί της συμπεριφοράς της θυγατρικής στην αγορά (25) (στο εξής: τεκμήριο της πραγματικής ασκήσεως αποφασιστικής επιρροής). Υπό τις συνθήκες αυτές, προκειμένου να θεωρήσει ότι οι δύο εταιρίες ευθύνονται εις ολόκληρον για την καταβολή του επιβληθέντος προστίμου, αρκεί η Επιτροπή να αποδείξει ότι η μητρική εταιρία κατέχει το σύνολο ή σχεδόν το σύνολο του κεφαλαίου της θυγατρικής, εκτός εάν η μητρική εταιρία, στην οποία απόκειται να ανατρέψει το τεκμήριο αυτό, προσκομίσει επαρκή στοιχεία ικανά να αποδείξουν ότι η θυγατρική της ενεργεί αυτοτελώς στην αγορά (26). Η Επιτροπή εφαρμόζει συστηματικά το τεκμήριο της πραγματικής ασκήσεως αποφασιστικής επιρροής και το Δικαστήριο έχει επεκτείνει το πεδίο εφαρμογής του ακόμη και σε περιπτώσεις έμμεσου ελέγχου, τουλάχιστον όταν ο έλεγχος αυτός ασκείται μέσω μιας αδιάκοπης αλυσίδας συμμετοχών που αφορούν το σύνολο (ή σχεδόν το σύνολο) του κεφαλαίου (27), και, προσφάτως, σε περιπτώσεις στις οποίες η μητρική εταιρία, μολονότι δεν κατέχει το σύνολο ή σχεδόν το σύνολο του κεφαλαίου της θυγατρικής, κατέχει το σύνολο των δικαιωμάτων ψήφου που συνδέονται με τις μετοχές της θυγατρικής (28), αποσαφηνίζοντας με τον τρόπο αυτό ότι το εν λόγω τεκμήριο δεν βασίζεται στους κεφαλαιουχικούς δεσμούς, αλλά στον βαθμό ελέγχου που η μητρική εταιρία ασκεί επί της θυγατρικής της (29). Μολονότι δύσκολα ανατρέπεται, το τεκμήριο της πραγματικής ασκήσεως αποφασιστικής επιρροής δεν έχει απόλυτο χαρακτήρα και αποσκοπεί στη διασφάλιση της ισορροπίας μεταξύ, αφενός, του σκοπού που συνίσταται στην καταστολή των συμπεριφορών που είναι αντίθετες προς τους κανόνες του ανταγωνισμού και στην αποτροπή της επανάληψής τους και, αφετέρου, των επιταγών ορισμένων γενικών αρχών του δικαίου της Ένωσης, όπως, ιδίως, των αρχών του τεκμηρίου αθωότητας, της εξατομίκευσης των ποινών και της ασφάλειας δικαίου (30).
2. Επί της βάσεως στοιχειοθετήσεως της «από τη βάση προς την κορυφή» ευθύνης της μητρικής εταιρίας για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής
32. Στο ανωτέρω περιγραφόμενο πλαίσιο τίθεται το ζήτημα ποια ακριβώς είναι η νομική βάση της ευθύνης της μητρικής εταιρίας για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής της, με την οποία, για τους σκοπούς του δικαίου του ανταγωνισμού, αυτή συνιστά οικονομική ενότητα.
33. Εκ πρώτης όψεως, από την εξέταση της νομολογίας δύο απαντήσεις αναδεικνύονται, κατ’ αρχήν, ως δυνατές.
34. Αφενός, οι αποφάσεις του Δικαστηρίου περιέχουν πλείονα χωρία από τα οποία φαίνεται να προκύπτει ότι καθοριστικός παράγοντας για τον καταλογισμό στη μητρική εταιρία της ευθύνης για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής είναι η άσκηση αποφασιστικής επιρροής από την πρώτη επί της δεύτερης, η οποία αντιστοιχεί σε έλλειψη αυτονομίας δράσης στην αγορά της θυγατρικής, η οποία περιορίζεται κατ’ ουσίαν να εφαρμόζει τις άνωθεν παρεχόμενες οδηγίες. Κατά τη διατύπωση η οποία χρησιμοποιείται, κατ’ ουσίαν χωρίς διαφοροποίηση, σε πολλές αποφάσεις του Δικαστηρίου από την απόφαση AEG και εντεύθεν, «η συμπεριφορά μιας θυγατρικής εταιρίας μπορεί να καταλογισθεί στη μητρική εταιρία, ιδίως, όταν η θυγατρική, μολονότι έχει χωριστή νομική προσωπικότητα, δεν καθορίζει κατά τρόπο αυτόνομο τη συμπεριφορά της στην αγορά, αλλά εφαρμόζει, κυρίως, τις οδηγίες της μητρικής εταιρίας» (31). Επομένως, στη μητρική εταιρία στην οποία καταλογίσθηκε η παραβατική συμπεριφορά της θυγατρικής της επιβάλλονται ατομικώς κυρώσεις για παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού της Ένωσης την οποία λογίζεται ότι διέπραξε η ίδια λόγω της αποφασιστικής επιρροής που ασκούσε επί της θυγατρικής της και η οποία της επέτρεπε να καθορίζει τη συμπεριφορά της τελευταίας στην αγορά (32).
35. Αφετέρου, η νομολογία περιέχει επίσης πλείονα στοιχεία τα οποία συνηγορούν υπέρ του να θεωρηθεί ότι η ύπαρξη οικονομικής ενότητας είναι αυτή που καθορίζει την ευθύνη της μητρικής εταιρίας για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής. Το Δικαστήριο έχει επανειλημμένως υπογραμμίσει ότι ο τυπικός διαχωρισμός μεταξύ δύο εταιριών, ο οποίος απορρέει από τη διακριτή νομική προσωπικότητά τους, δεν αποκλείει το ενιαίο της συμπεριφοράς τους στην αγορά (33) και ότι, επομένως, αυτές συνιστούν οικονομική ενότητα, ήτοι ενιαία επιχείρηση, για τους σκοπούς της εφαρμογής των κανόνων του ανταγωνισμού. Καίτοι η λειτουργική έννοια της επιχείρησης δεν απαιτεί να διαθέτει η ίδια η οικονομική ενότητα νομική προσωπικότητα (34), η νομολογία αναγνωρίζει εντούτοις σε αυτήν ένα είδος διακριτής και αυτοτελούς προσωπικότητας σε σχέση με εκείνη των οντοτήτων που την απαρτίζουν, η οποία επικαλύπτει τη νομική προσωπικότητα που έχουν ενδεχομένως οι οντότητες αυτές. Επομένως, από την απόφαση Akzo και εντεύθεν, το Δικαστήριο δεν δίστασε να ορίσει την οικονομική ενότητα ως «φορέα» ικανό να παραβεί τους κανόνες του ανταγωνισμού και να «ευθύνεται […] για την παράβαση αυτή» (35). Επομένως, στο πλαίσιο αυτό, αποφασιστικός παράγοντας προς τον σκοπό καταλογισμού της ευθύνης στη μητρική εταιρία για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής είναι το ενιαίο της συμπεριφοράς τους στην αγορά (36), συμπεριφορά η οποία συνδέει μεταξύ τους σε μία οικονομική ενότητα πλείονες ανεξάρτητες από νομικής απόψεως οντότητες.
36. Επομένως, η απάντηση που θα δοθεί στο ερώτημα που τέθηκε στην κρίση του Δικαστηρίου εξαρτάται από το ποια εκ των δύο ανωτέρω προσεγγίσεων θα γίνει δεκτή.
37. Συγκεκριμένα, εάν η βάση για τη στοιχειοθέτηση της ευθύνης της μητρικής εταιρίας για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής είναι η αποφασιστική επιρροή την οποία η πρώτη ασκεί επί της δεύτερης, αναγνωρίζεται εμμέσως ότι η συμπεριφορά αυτή ανάγεται κατά κάποιο τρόπο στη μητρική εταιρία, όχι τόσο υπό την έννοια ότι η μητρική εταιρία μετέσχε άμεσα σε αυτήν, πράγμα το οποίο προφανώς δεν συνέβη (37), όσο υπό την έννοια ότι κατέστησε δυνατή τη συμπεριφορά αυτή, είτε ασκώντας ενεργή επιρροή επ’ αυτής είτε παραλείποντας να ασκήσει τις εξουσίες διεύθυνσης και ελέγχου που διαθέτει. Εάν προκριθεί η προσέγγιση αυτή, δεν θα υπάρχει περιθώριο στοιχειοθέτησης ευθύνης της θυγατρικής για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας, καθόσον, εξ ορισμού, η πρώτη δεν ασκεί καμία αποφασιστική επιρροή επί της δεύτερης.
38. Αντιστρόφως, εάν η από κοινού ευθύνη της μητρικής εταιρίας και της θυγατρικής βασίζεται στην οικονομική ενότητα η οποία ενεργεί ως ενιαία επιχείρηση στην αγορά, δεν συντρέχουν εύλογοι λόγοι ώστε να μη γίνει δεκτή η δυνατότητα καταλογισμού της ευθύνης όχι μόνον «από τη βάση προς την κορυφή», όπως συνέβη στις υποθέσεις που έχει εξετάσει έως τώρα το Δικαστήριο, αλλά και «από την κορυφή προς τη βάση». Εάν η από κοινού ευθύνη βασίζεται στο ενιαίο της δράσης στην αγορά, όλα τα μέρη που απαρτίζουν την ενότητα αυτή θα μπορούν, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, να καταστούν υπεύθυνα για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά που εφάρμοσε στην πράξη ένα εξ αυτών.
39. Η επιλογή μεταξύ των δύο προσεγγίσεων δυσχεραίνεται από το γεγονός ότι, λαμβανομένου υπόψη του οιονεί ποινικού χαρακτήρα των επιβαλλόμενων κυρώσεων, κατά την εφαρμογή του δικαίου του ανταγωνισμού από τις δημόσιες αρχές τίθεται ζήτημα τήρησης ορισμένων θεμελιωδών αρχών και κυρίως της αρχής της προσωπικής ευθύνης και της συνέπειάς της, κατά την οποία η επιβολή κύρωσης και o καταλογισμός της ευθύνης προϋποθέτουν υπαιτιότητα («nulla poena sine culpa») (38). Επομένως, ο προσδιορισμός της νομικής βάσης της από κοινού ευθύνης της μητρικής εταιρίας και της θυγατρικής για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη την απαίτηση τήρησης της ως άνω αρχής.
40. Για τους λόγους που θα εκθέσω εν συνεχεία, εκτιμώ ότι το Δικαστήριο πρέπει να εφαρμόσει τη δεύτερη από τις ανωτέρω προσεγγίσεις, την οποία, όπως προαναφέρθηκε και όπως θα αναλύσω λεπτομερέστερα κατωτέρω, η νομολογία έχει ήδη δεχθεί σε μεγάλο βαθμό.
41. Συναφώς, είναι χρήσιμο να εξετασθεί η έννοια της φράσης «αποφασιστική επιρροή» και ο ρόλος που της αποδίδεται στο πλαίσιο της συλλογιστικής η οποία οδήγησε τη νομολογία να δεχθεί τη δυνατότητα καταλογισμού στη μητρική εταιρία της ευθύνης για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής.
42. Όπως προαναφέρθηκε, απόκειται στην Επιτροπή, οσάκις επιδιώκει να αποδείξει την ευθύνη της μητρικής εταιρίας, να διαπιστώσει ότι αυτή είναι ικανή να ασκήσει αποφασιστική επιρροή στη συμπεριφορά της θυγατρικής και ότι η επιρροή αυτή πράγματι ασκήθηκε (39), εκτός εάν επικαλεστεί το μαχητό τεκμήριο που μνημονεύθηκε στο σημείο 31 των παρουσών προτάσεων.
43. Προς τούτο, δεν απαιτείται η απόδειξη σχέσης «ειδικής επιρροής», η οποία αφορά, άμεσα ή έμμεσα, την αθέμιτη συμπεριφορά. Η ευθύνη της μητρικής εταιρίας όχι μόνο δεν εξαρτάται από τη διαπίστωση της εμπλοκής της στην παράβαση (40), αλλά ούτε από την απόδειξη της άσκησης αποφασιστικής επιρροής επί της συμπεριφοράς της θυγατρικής η οποία χαρακτηρίζεται αντίθετη προς τους κανόνες του δικαίου του ανταγωνισμού. Δεν απαιτείται καν να έχουν δοθεί συγκεκριμένες οδηγίες σχετικά με την επικρινόμενη συμπεριφορά (41) ή να μην άσκησε η μητρική εταιρία προσηκόντως τις εξουσίες διεύθυνσης και ελέγχου που διαθέτει προκειμένου να αποφευχθεί η συμπεριφορά αυτή (42). Εξάλλου, η ανάλυση όσον αφορά την ύπαρξη αποφασιστικής επιρροής δεν πρέπει να στηρίζεται μόνο σε στοιχεία που ανάγονται στην εμπορική πολιτική stricto sensu της θυγατρικής στην αγορά (43) και, επομένως, δεν απαιτείται να διαπιστωθεί εμπλοκή της μητρικής εταιρίας στη διαχείριση των εμπορικών υποθέσεων της θυγατρικής (44). Όπως επισήμανε η γενική εισαγγελέας J. Kokott με τις προτάσεις της στην υπόθεση επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση Akzo (45), η ύπαρξη ενιαίας εμπορικής πολιτικής μπορεί να συναχθεί και εμμέσως από το σύνολο των οικονομικών και νομικών σχέσεων μεταξύ της μητρικής εταιρίας και των θυγατρικών εταιριών της –στοιχείο στο οποίο το Δικαστήριο απέδωσε αυξανόμενη σημασία κατά την εξέλιξη της νομολογίας–, δεδομένου ότι η επιρροή της μητρικής εταιρίας επί των θυγατρικών εταιριών της σε σχέση με τη στρατηγική και την πολιτική της επιχείρησης, το σχέδιο λειτουργίας της εκμετάλλευσης, τις επενδύσεις, την παραγωγική ικανότητα, τα οικονομικά, μπορεί κάλλιστα να επηρεάζει έμμεσα τη συμπεριφορά των θυγατρικών εταιριών καθώς και ολόκληρου του ομίλου επιχειρήσεων στην αγορά (46). Τα ανωτέρω ισχύουν πολύ περισσότερο στις περιπτώσεις που η μητρική εταιρία κατέχει το σύνολο ή σχεδόν το σύνολο του κεφαλαίου της θυγατρικής, στις οποίες, όπως προαναφέρθηκε, εφαρμόζεται το τεκμήριο της ασκήσεως αποφασιστικής επιρροής (47). Καίτοι είναι αληθές ότι η μητρική εταιρία μπορεί να ανατρέψει το τεκμήριο αυτό παρέχοντας στοιχεία ικανά να αποδείξουν ότι δεν καθορίζει την εμπορική πολιτική της οικείας θυγατρικής στην αγορά, η απόδειξη αυτή είναι στην πράξη ιδιαιτέρως δυσχερής (48) –παρότι το τεκμήριο παραμένει εντός αποδεκτών ορίων (49)– και, επομένως, σε περίπτωση συμμετοχής η οποία αναφέρεται στο σύνολο ή σχεδόν το σύνολο του κεφαλαίου είναι, εν τοις πράγμασι, σχεδόν βέβαιο ότι η μητρική εταιρία θα θεωρηθεί υπεύθυνη για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής.
44. Από τα προεκτεθέντα συνάγεται ότι, προκειμένου να καταλογιστεί στη μητρική εταιρία ευθύνη για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής που τελεί υπό την αποφασιστική επιρροή της, σημασία έχει η «γενική σχέση» μεταξύ αυτών ως νομικών οντοτήτων που συνιστούν ενιαία επιχείρηση κατά το δίκαιο του ανταγωνισμού (50). Εν ολίγοις, όπως παρατήρησε η γενική εισαγγελέας J. Kokott με τις προτάσεις της στην υπόθεση επί της οποίας εκδόθηκε η απόφαση Akzo, αποφασιστική σημασία έχει «το αν η μητρική εταιρία, λόγω της εκτάσεως της επιρροής της, μπορεί να κατευθύνει τη συμπεριφορά της θυγατρικής εταιρίας σε τέτοιον βαθμό ώστε αμφότερες να μπορούν να θεωρηθούν ότι αποτελούν οικονομική ενότητα» (51). Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται ρητώς στη νομολογία του Δικαστηρίου, το οποίο έχει επανειλημμένως αποφανθεί ότι, σε περίπτωση ύπαρξης οικονομικής ενότητας, αυτό που παρέχει τη δυνατότητα στην Επιτροπή να απευθύνει απόφαση επιβολής προστίμου στη μητρική εταιρία δεν είναι κατ’ ανάγκην η εκ μέρους της μητρικής παρακίνηση της θυγατρικής της να διαπράξει παράβαση ούτε, κατά μείζονα λόγο, η εμπλοκή της πρώτης στην παράβαση, αλλά το γεγονός ότι οι εν λόγω εταιρίες αποτελούν ενιαία επιχείρηση (52).
45. Ως εκ τούτου, η ευθύνη της μητρικής εταιρίας για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της θυγατρικής βασίζεται στον ενιαίο χαρακτήρα της οικονομικής δράσης των οντοτήτων αυτών, ήτοι στην ύπαρξη οικονομικής ενότητας.
46. Δεδομένου ότι η ανωτέρω βάση ουδόλως σχετίζεται με οποιαδήποτε υπαιτιότητα της μητρικής εταιρίας (53), ο μόνος τρόπος συμβιβασμού της με την αρχή της προσωπικής ευθύνης είναι να θεωρηθεί ότι η αρχή αυτή εφαρμόζεται στο επίπεδο της επιχείρησης κατά την έννοια του δικαίου του ανταγωνισμού, ήτοι στο επίπεδο της οικονομικής ενότητας η οποία διέπραξε υπαιτίως την παράβαση (54). Η ενότητα αυτή, ως οικονομική οντότητα που ενεργεί με ενιαίο τρόπο στην αγορά, ευθύνεται διότι ένα από τα μέρη που την απαρτίζουν ενήργησε κατά τρόπο που συνιστά παράβαση των κανόνων προστασίας του ανταγωνισμού (55). Εντούτοις, δεδομένου ότι η ενότητα αυτή δεν διαθέτει νομική προσωπικότητα, η παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού καταλογίζεται σε μία ή, από κοινού, σε πλείονες οντότητες στις οποίες είναι δυνατόν να επιβληθούν πρόστιμα (56). Πράγματι, μολονότι οι κανόνες ανταγωνισμού της Ένωσης απευθύνονται στις επιχειρήσεις και είναι άμεσα εφαρμοστέοι σε αυτές, ανεξαρτήτως της οργάνωσης και της νομικής μορφής τους, από την απαιτούμενη πρακτική αποτελεσματικότητα των κανόνων αυτών απορρέει ότι η απόφαση της Επιτροπής με την οποία καταλογίζεται η παράβαση και επιβάλλονται κυρώσεις δέον να απευθύνεται σε οντότητες κατά των οποίων είναι δυνατόν να εκτελεστούν προκειμένου να επιτευχθεί η εξόφληση του σχετικού προστίμου (57).
47. Επισημαίνεται επίσης ότι καίτοι η θεωρία της οικονομικής ενότητας, όπως ερμηνεύθηκε ανωτέρω, καθιστά δυνατό τον καταλογισμό της ευθύνης για παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού στην επιχείρηση ως ενιαία οντότητα, δίνοντας με τον τρόπο αυτό προβάδισμα στην οικονομική θεώρηση των σχέσεων των μερών που συνιστούν έναν όμιλο εταιριών σε σχέση με την αμιγώς νομική θεώρηση –βάσει της οποίας κάθε εταιρία συνιστά διακριτό πρόσωπο το οποίο ευθύνεται μόνο για τις δικές του πράξεις ή παραλείψεις–, διατηρεί εντούτοις την ισορροπία μεταξύ, αφενός, της άρσης της αυτοτέλειας του νομικού προσώπου που συνεπάγεται, κατ’ ανάγκην, η θεώρηση αυτή και, αφετέρου, του σεβασμού των δικαιωμάτων των οντοτήτων που απαρτίζουν την επιχείρηση (58). Στο πνεύμα ακριβώς αυτό, το Δικαστήριο, παραπέμποντας στη λειτουργική έννοια της επιχείρησης στο δίκαιο του ανταγωνισμού, απέρριψε ως προδήλως αβάσιμες τις επικρίσεις της θεωρίας της οικονομικής ενότητας που βασίζονταν σε προβαλλόμενη σύγκρουση με την αρχή της αυτοτέλειας των νομικών προσώπων και με την περιορισμένη ευθύνη των κεφαλαιουχικών εταιριών (59). Επισημαίνεται, εξάλλου, αφενός, ότι η αρχή της αυτοτέλειας των νομικών προσώπων δεν είναι απαρέγκλιτη και συνυπάρχει, στις έννομες τάξεις των κρατών μελών και σε διεθνές επίπεδο (60), με την έννοια της οικονομικής ενότητας του ομίλου και, αφετέρου, ότι υπάρχουν διάφορες θεωρίες οι οποίες βασίζονται στην άρση της αυτοτέλειας του νομικού προσώπου με σκοπό την επίκληση της «ευθύνης της επιχείρησης» για τα μέλη ομίλου εταιριών, καθώς και θεωρητικοί προσανατολισμοί που τάσσονται υπέρ της μη αναγνώρισης της περιορισμένης ευθύνης εντός των ομίλων εταιριών (61).
3. Από τη θεωρία της οικονομικής ενότητας στην «από την κορυφή προς τη βάση» ευθύνη της θυγατρικής για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας
48. Ο ενιαίος χαρακτήρας της δράσης πλειόνων επιχειρήσεων στην αγορά και η αποφασιστική επιρροή της μητρικής εταιρίας καθίστανται, στο πλαίσιο της προηγηθείσας παρουσιάσεως της θεωρίας της οικονομικής ενότητας, όχι τόσο δύο εναλλακτικές βάσεις για την ευθύνη της μητρικής εταιρίας, αλλά δύο λογικά αναγκαία στάδια της διαδικασίας καταλογισμού της ευθύνης για συμπεριφορά αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού.
49. Το πρώτο στάδιο είναι εκείνο της διαπίστωσης της αποφασιστικής επιρροής της μητρικής εταιρίας επί των θυγατρικών. Το δεύτερο, επακόλουθο του πρώτου, στάδιο είναι η απόδειξη της υπάρξεως οικονομικής ενότητας. Η αποφασιστική επιρροή είναι αναγκαία προϋπόθεση για την ύπαρξη οικονομικής ενότητας, ήτοι ενιαίας επιχείρησης από λειτουργικής απόψεως.
50. Των δύο αυτών σταδίων έπεται ένα τρίτο: η κατανομή των υποχρεώσεων περί τήρησης των κανόνων του ανταγωνισμού και ο καταλογισμός της ευθύνης για την υπαίτια παράβασή τους στην ενιαία επιχείρηση που προσδιορίστηκε κατά τα ανωτέρω και η οποία αποτελείται από πλείονες διακριτές νομικές οντότητες.
51. Το τελευταίο στάδιο συνίσταται στον συγκεκριμένο καταλογισμό της ευθύνης για την παράβαση που διέπραξε η επιχείρηση στις επιμέρους οντότητες που την απαρτίζουν, στις οποίες είναι δυνατόν, καθόσον αυτές έχουν νομική προσωπικότητα, να καταλογιστεί η ευθύνη και οι οποίες μπορούν να υποστούν τις σχετικές οικονομικές συνέπειες του καταλογισμού της.
52. Στο πλαίσιο αυτού του μοντέλου της οικονομικής ενότητας, όπως αποτυπώνεται ανωτέρω, δεν υπάρχουν εύλογοι λόγοι ώστε να αποκλειστεί το ενδεχόμενο καταλογισμού της ευθύνης όχι μόνον «από τη βάση προς την κορυφή» (από τη θυγατρική προς τη μητρική εταιρία), αλλά και «από την κορυφή προς τη βάση» (από τη μητρική εταιρία προς τη θυγατρική).
53. Παρότι η νομολογία δεν έχει ακόμη δεχθεί τη δυνατότητα αυτή, εντοπίζονται, εντούτοις, κάποιες ενδείξεις προς την κατεύθυνση αυτή. Συγκεκριμένα, σε ορισμένες αποφάσεις του, περιλαμβανομένης της πρόσφατης απόφασης Biogaran κατά Επιτροπής, στην οποία παραπέμπει το αιτούν δικαστήριο, το Γενικό Δικαστήριο φαίνεται να θεώρησε παραδεκτό τον καταλογισμό ευθύνης από την κορυφή προς τη βάση υπό το πρίσμα της έννοιας της «οικονομικής ενότητας» (62). Ειδικότερα, με την απόφαση Biogaran, κατά της οποίας εκκρεμεί επί του παρόντος αίτηση αναιρέσεως ενώπιον του Δικαστηρίου (63), το Γενικό Δικαστήριο έκρινε ότι η Επιτροπή μπορούσε να θεωρήσει τη θυγατρική και τη μητρική εταιρία ως υπεύθυνες εις ολόκληρον για την προβαλλόμενη παράβαση, η οποία οφειλόταν εν μέρει στη συμπεριφορά της πρώτης και εν μέρει στη συμπεριφορά της δεύτερης, παρά το γεγονός ότι η θυγατρική υποστήριξε ότι δεν τελούσε εν γνώσει των ενεργειών της μητρικής εταιρίας (64). Το Γενικό Δικαστήριο έκρινε ότι ο καταλογισμός εις ολόκληρον ευθύνης δικαιολογούνταν διότι οι αντίστοιχες ενέργειες είχαν συντελέσει στη διάπραξη της παράβασης (65) και ότι, εάν η Επιτροπή όφειλε να αποδείξει ότι η θυγατρική τελούσε εν γνώσει των ενεργειών της μητρικής εταιρίας, προκειμένου να καταλογίσει την παράβαση στον όμιλο, θα υπονομευόταν η έννοια της οικονομικής ενότητας (66). Κατά το Γενικό Δικαστήριο, η προϋπόθεση για τον καταλογισμό σε όλες συνολικά τις συνιστώσες μιας επιχείρησης των επιμέρους ενεχουσών παράβαση συμπεριφορών που συνθέτουν το σύνολο της σύμπραξης πληρούται όταν κάθε συνιστώσα της επιχείρησης συνέτεινε στην υλοποίησή της, έστω κατά τρόπο δευτερεύοντα, εξαρτώμενο ή παθητικό (67). Σημειωτέον, εξάλλου, ότι το Γενικό Δικαστήριο έκρινε ότι, υπό τις συνθήκες αυτές, η Επιτροπή δεν είχε καταλογίσει ευθύνη στη θυγατρική για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας, αλλά είχε καταλογίσει το σύνολο των ενεργειών καθεμίας από τις οντότητες αυτές στην οικονομική ενότητα στην οποία ανήκαν (68).
4. Οι προϋποθέσεις αναγνώρισης της εις ολόκληρον ευθύνης της θυγατρικής για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας
54. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται ώστε να μπορεί να καταλογιστεί εις ολόκληρον ευθύνη στη μητρική και στη θυγατρική εταιρία για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της πρώτης;
55. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό απαιτεί, εκ νέου, παραπομπή στη λειτουργική έννοια της επιχείρησης, η οποία περιλαμβάνει οντότητες νομικά διακριτές που αναπτύσσουν ενιαία δράση στην αγορά, στην οποία εμφανίζονται ως ενιαία οικονομική οντότητα.
56. Οσάκις πρέπει να διαπιστωθεί αυτός ο ενιαίος χαρακτήρας της συμπεριφοράς στην αγορά με σκοπό τον καταλογισμό στη μητρική εταιρία της αντίθετης προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφοράς των θυγατρικών, το μόνο στοιχείο που έχει σημασία είναι η άσκηση εκ μέρους της πρώτης αποφασιστικής επιρροής επί της εμπορικής πολιτικής των δεύτερων. Αντιθέτως, οσάκις πρέπει να καταλογιστεί στις θυγατρικές η αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας (ορθότερα, να καταλογιστεί η συμπεριφορά αυτή στην οικονομική ενότητα στην οποία αυτές ανήκουν και να αναγνωριστεί η από κοινού ευθύνη τους για τη συμπεριφορά αυτή) είναι, επιπλέον, αναγκαίο οι θυγατρικές να μετείχαν στην οικονομική δραστηριότητα της επιχείρησης την οποία διεύθυνε η μητρική εταιρία που διέπραξε ουσιαστικά την παράβαση.
57. Με άλλα λόγια, στην περίπτωση της ευθύνης «από τη βάση προς την κορυφή», στην οποία οι θυγατρικές έχουν συμπεριφορά αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού στο γενικό πλαίσιο της εξουσίας επιρροής της μητρικής εταιρίας, η εξουσία αυτή αρκεί τόσο για τη διαπίστωση της οικονομικής ενότητας όσο και για τη στοιχειοθέτηση της από κοινού ευθύνης με τη μητρική εταιρία. Στην αντίθετη περίπτωση της ευθύνης «από την κορυφή προς τη βάση», στην οποία την παράβαση διαπράττει η μητρική εταιρία, ο ενιαίος χαρακτήρας της οικονομικής δραστηριότητας θα προκύπτει όχι μόνον από την αποφασιστική επιρροή που ασκεί η μητρική εταιρία αλλά και από γεγονός ότι η δραστηριότητα της θυγατρικής είναι, κατά κάποιον τρόπο, αναγκαία για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά (για παράδειγμα, διότι η θυγατρική πωλεί τα αγαθά τα οποία αποτελούν αντικείμενο της σύμπραξης) (69). Δεδομένου ότι η λειτουργική έννοια της επιχείρησης ως οικονομικής ενότητας αφορά συγκεκριμένα τον τρόπο δράσης πλειόνων νομικών οντοτήτων στην αγορά, τα ακριβή όριά της καθορίζονται διά παραπομπής στις οικονομικές δραστηριότητες που ασκούν οι οντότητες αυτές και στον ρόλο που διαδραματίζουν εντός του ομίλου εταιριών: αφενός, στην αποφασιστική επιρροή που ασκεί η μητρική εταιρία και, αφετέρου, στη δραστηριότητα της θυγατρικής ή των θυγατρικών που είναι αντικειμενικά αναγκαία για την υλοποίηση της αντίθετης προς τους κανόνες του ανταγωνισμού πρακτικής.
58. Επομένως, εάν θυγατρική, ακόμη και σε περίπτωση συμμετοχής της μητρικής εταιρίας στο σύνολο ή σχεδόν στο σύνολο του κεφαλαίου της, ασκεί δραστηριότητα εκτός του οικονομικού πεδίου στο οποίο η μητρική εταιρία είχε αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά, η «λειτουργική» έννοια της επιχείρησης δεν εφαρμόζεται και, επομένως, δεν μπορεί να υφίσταται από κοινού ευθύνη της θυγατρικής για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας.
59. Συνεπώς, τα κριτήρια βάσει των οποίων μπορεί να διαπιστωθεί η ευθύνη αυτή είναι διαφορετικά από εκείνα βάσει των οποίων μπορεί να καταλογιστεί στη μητρική εταιρία η ευθύνη για τις παραβάσεις που διαπράττουν οι θυγατρικές. Κάτι το οποίο δεν είναι κρίσιμο για τη διαπίστωση της ευθύνης μπορεί να είναι κρίσιμο για τον καταλογισμό της. Συγκεκριμένα, για παράδειγμα, μολονότι, προκειμένου να αναγνωριστεί ευθύνη «από τη βάση προς την κορυφή», δεν απαιτείται, κατά τη νομολογία, να αποδειχθεί ότι η μητρική εταιρία ασκεί επιρροή επί της πολιτικής της θυγατρικής της στον συγκεκριμένο κλάδο όπου εντοπίζεται η παράβαση, αντιθέτως, προκειμένου να αναγνωριστεί ευθύνη «από την κορυφή προς τη βάση» είναι αποφασιστικής σημασίας να δραστηριοποιείται η θυγατρική στον ίδιο κλάδο στον οποίο η μητρική εταιρία είχε συμπεριφορά αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού και να κατέστησε δυνατή, με τη συμπεριφορά της στην αγορά, την υλοποίηση των αποτελεσμάτων της παράβασης (70).
5. Επέκταση της προτεινόμενης ερμηνείας στο πλαίσιο της εφαρμογής του δικαίου ανταγωνισμού της Ένωσης κατόπιν αγωγής ιδιώτη
60. Οι αγωγές αποζημίωσης για παράβαση των κανόνων της Ένωσης περί ανταγωνισμού αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του συστήματος εφαρμογής των κανόνων αυτών (71).
61. Κατά πάγια νομολογία του Δικαστηρίου, το δικαίωμα οποιουδήποτε προσώπου να ζητήσει αποκατάσταση της ζημίας που προκλήθηκε από σύμπραξη ή πρακτική απαγορευόμενη από το άρθρο 101 ΣΛΕΕ διασφαλίζει την πλήρη αποτελεσματικότητα του άρθρου αυτού, ειδικότερα, την πρακτική αποτελεσματικότητα της απαγόρευσης που προβλέπει η παράγραφός του 1 (72). Το δικαίωμα αυτό, όντως, ενισχύει την αποτελεσματική λειτουργία των κανόνων της Ένωσης περί ανταγωνισμού και αποθαρρύνει τις συχνά κεκαλυμμένες συμφωνίες ή πρακτικές που ενδέχεται να περιορίζουν ή να νοθεύουν τον ανταγωνισμό, συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στη διατήρηση συνθηκών πραγματικού ανταγωνισμού εντός της Ένωσης (73).
62. Καίτοι το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι, ελλείψει σχετικής ρυθμίσεως του δικαίου της Ένωσης, απόκειται στην εσωτερική έννομη τάξη κάθε κράτους μέλους να καθορίσει τις λεπτομέρειες της άσκησης του δικαιώματος προς αποκατάσταση ζημίας η οποία απορρέει από σύμπραξη ή πρακτική που απαγορεύεται βάσει του άρθρου 101 ΣΛΕΕ, υπό την επιφύλαξη ότι τηρούνται οι αρχές της ισοδυναμίας και της αποτελεσματικότητας, εντούτοις το Δικαστήριο διευκρίνισε ότι το ζήτημα του προσδιορισμού της οντότητας που οφείλει να αποκαταστήσει τη ζημία που προκλήθηκε από παράβαση του άρθρου 101 ΣΛΕΕ διέπεται άμεσα από το δίκαιο της Ένωσης (74).
63. Με την απόφαση Skanska, το Δικαστήριο, παραπέμποντας στην απόφαση Akzo, δέχθηκε ότι η λειτουργική έννοια της επιχείρησης είναι η ίδια στο πλαίσιο της εφαρμογής του δικαίου του ανταγωνισμού από τις δημόσιες αρχές και της εφαρμογής του δικαίου του ανταγωνισμού κατόπιν αγωγής ιδιώτη και ότι αναφέρεται σε μια οικονομική ενότητα, ακόμη και όταν, από νομικής απόψεως, η οικονομική αυτή ενότητα απαρτίζεται από πλείονα φυσικά ή νομικά πρόσωπα (75).
64. Το Δικαστήριο επισήμανε επίσης, απορρίπτοντας τα περί του αντιθέτου επιχειρήματα της Επιτροπής, ότι, δεδομένου ότι η ευθύνη για τη ζημία από τις παραβάσεις των κανόνων της Ένωσης περί ανταγωνισμού έχει προσωποπαγή χαρακτήρα, η επιχείρηση που παρέβη τους κανόνες αυτούς είναι εκείνη η οποία οφείλει να αναλάβει την ευθύνη για τη ζημία που προκλήθηκε από την παράβαση και ότι, επομένως, «οι οντότητες που υποχρεούνται να αποκαταστήσουν τη ζημία που προκλήθηκε από σύμπραξη ή πρακτική απαγορευόμενη από το άρθρο 101 ΣΛΕΕ είναι οι επιχειρήσεις, κατά την έννοια της διατάξεως αυτής, οι οποίες συμμετείχαν στην εν λόγω σύμπραξη ή πρακτική» (76).
65. Βάσει του παραλληλισμού αυτού, με την ίδια αυτή απόφαση, το Δικαστήριο επεξέτεινε και στον τομέα του αστικού δικαίου, στις αγωγές αποζημίωσης λόγω παράβασης της απαγόρευσης των συμπράξεων που αντιβαίνουν στους κανόνες του ανταγωνισμού, τη θεωρία της «οικονομικής συνέχειας» την οποία η νομολογία δεχόταν ήδη στον τομέα της εφαρμογής των κανόνων του ανταγωνισμού από τις δημόσιες αρχές και κατά την οποία, οσάκις οντότητα η οποία διέπραξε παράβαση του δικαίου της Ένωσης περί ανταγωνισμού αποτελεί αντικείμενο νομικής ή οργανωτικής μεταβολής, η μεταβολή αυτή δεν έχει κατ’ ανάγκην ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέας επιχείρησης απαλλαγμένης της ευθύνης των αντίθετων προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορών της προηγουμένης οντότητας εάν, από οικονομικής απόψεως, η προηγούμενη και η νέα οντότητα ταυτίζονται (77).
66. Βάσει του ίδιου παραλληλισμού, εκτιμώ ότι το περιεχόμενο της έννοιας της οικονομικής ενότητας στο οποίο κατέληξα με τις παρούσες προτάσεις ισχύει όχι μόνον όταν η Επιτροπή οριοθετεί την επιχείρηση που είναι υπεύθυνη για την παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού και τις νομικές οντότητες οι οποίες, εντός των ορίων αυτών, ευθύνονται από κοινού και εις ολόκληρον για τις επιβληθείσες κυρώσεις, αλλά και όταν οι ιδιώτες, οι οποίοι υπέστησαν ζημία λόγω συμπεριφοράς αντίθετης προς τους κανόνες του ανταγωνισμού εκ μέρους επιχείρησης κατά την έννοια του δικαίου του ανταγωνισμού, ασκούν αγωγή αποζημιώσεως κατά το αστικό δίκαιο. Επομένως, οσάκις προσδιοριστούν τα όρια της οικονομικής ενότητας η οποία, σύμφωνα με το δίκαιο του ανταγωνισμού, είναι η υπεύθυνη για την παράβαση επιχείρηση, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επιλέξουν τη νομική οντότητα, εξ αυτών που απαρτίζουν την οικονομική ενότητα, κατά της οποίας θα ασκήσουν την αγωγή αποζημιώσεως.
67. Όπως αποφάνθηκε το Δικαστήριο, η εφαρμογή του δικαίου του ανταγωνισμού είτε κατόπιν αγωγής ιδιώτη είτε από τις δημόσιες αρχές συνιστούν αμφότερες απαραίτητα μέσα για την ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της πολιτικής περί καταστολής των αντιθέτων προς τους κανόνες του ανταγωνισμού πρακτικών. Συναφώς, η πρώτη δεν έχει μόνον αποκαταστατική λειτουργία με σκοπό την ικανοποίηση ιδιωτικών συμφερόντων, αλλά και αποτρεπτική λειτουργία, η οποία συμβάλλει στην επίτευξη των σκοπών δημοσίου συμφέροντος στους οποίους εδράζεται η προστασία του ανταγωνισμού. Η διεύρυνση των οντοτήτων που μπορούν να προβάλουν την ευθύνη λόγω ζημίας οφειλόμενης σε αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά ενισχύει το αποτρεπτικό αποτέλεσμα έναντι των παραβάσεων του δικαίου του ανταγωνισμού, πράγμα το οποίο είναι εξαιρετικά σημαντικό προκειμένου το ευρωπαϊκό δίκαιο του ανταγωνισμού να μπορέσει να επιτύχει τους σκοπούς του (78). Αντιστοίχως, όσο περισσότερο αίρονται τα πρακτικά εμπόδια στην άσκηση των αγωγών αποζημιώσεως εκ μέρους οντοτήτων που υπέστησαν ζημία από τις παραβάσεις των κανόνων του ανταγωνισμού τόσο περισσότερο ενισχύεται αυτή η αποτρεπτική λειτουργία.
68. Σε περίπτωση όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, η αναγνώριση του δικαιώματος του ιδιωτικού φορέα να ασκήσει αγωγή κατά της θυγατρικής με την οποία είχε, άμεσα ή έμμεσα, εμπορική σχέση για την αποκατάσταση της ζημίας που υπέστη λόγω των συνεπειών που είχε επί της σχέσης αυτής η αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά της μητρικής εταιρίας συμβάλλει στη διττή αυτή λειτουργία, καθόσον διευκολύνει την άσκηση της αγωγής αποζημιώσεως σε περιπτώσεις στις οποίες η μητρική εταιρία, εν αντιθέσει προς τη θυγατρική, έχει την έδρα της σε χώρα διαφορετική από εκείνη του ζημιωθέντος. Συγκεκριμένα, καίτοι είναι αληθές, όπως ορθώς υπογράμμισε η MBTE, ότι, βάσει του άρθρου 7, σημείο 2, του κανονισμού 1215/2012, ο ζημιωθείς από παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού έχει, εν πάση περιπτώσει, τη δυνατότητα να ασκήσει αγωγή κατά του παραβάτη ενώπιον του δικαστηρίου του τόπου όπου συνέβη το ζημιογόνο γεγονός, ήτοι, σε περίπτωση όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, του τόπου όπου νοθεύτηκαν οι τιμές της αγοράς και στον οποίο ο ζημιωθείς υποστηρίζει ότι υπέστη τη ζημία (79), η αναγνώριση σε αυτόν της δυνατότητας να ασκήσει αγωγή κατά της θυγατρικής που έχει την έδρα της στο ίδιο κράτος μέλος συμβάλλει στην αποφυγή των πρακτικών δυσχερειών που συνδέονται με την κοινοποίηση στο εξωτερικό του εισαγωγικού εγγράφου της δίκης και την εκτέλεση ενδεχόμενης καταδικαστικής απόφασης. Επομένως, από ουσιαστικής και όχι απλώς διαδικαστικής απόψεως, η παροχή στον ζημιωθέντα του δικαιώματος επιλογής της εταιρίας κατά της οποίας θα ασκήσει την αγωγή του αυξάνει τις πιθανότητες πλήρους ικανοποίησης των αξιώσεων αποζημίωσης.
69. Πρέπει, επίσης, να εξεταστεί το επιχείρημα που προέβαλε η MBTE με τις παρατηρήσεις της ενώπιον του Δικαστηρίου, κατά το οποίο, σε περίπτωση όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, στην οποία η αγωγή αποζημιώσεως είναι αμιγώς τύπου «follow-on», το εθνικό δικαστήριο δεν μπορεί να διαφοροποιηθεί από τον καθορισμό της επιχείρησης που η Επιτροπή προσδιόρισε ως παραβάτη με την απόφασή της, χωρίς να παραβεί το άρθρο 16, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003, κατά το οποίο, «[ό]ταν τα εθνικά δικαστήρια κρίνουν συμφωνίες, αποφάσεις ή πρακτικές δυνάμει του άρθρου [101 ΣΛΕΕ ή του άρθρου 102 ΣΛΕΕ] οι οποίες έχουν ήδη αποτελέσει αντικείμενο απόφασης της Επιτροπής, δεν μπορούν να λαμβάνουν αποφάσεις που συγκρούονται με την απόφαση την οποία έχει λάβει η Επιτροπή […]».
6. Επί της τήρησης του άρθρου 16, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003 στο πλαίσιο των αγωγών αποζημιώσεως τύπου «follow on»
70. Η MBTE υποστηρίζει ότι, δεδομένου ότι η αγωγή αποζημιώσεως που άσκησε η Sumal στηρίζεται αποκλειστικώς στην απόφαση του 2016 και δεδομένου ότι με την απόφαση αυτή η Επιτροπή θεώρησε υπεύθυνη για την παράβαση μόνον τη Daimler, δικαστική απόφαση η οποία θα αναγνωρίζει την ευθύνη της MBTE για την ίδια παράβαση θα βασίζεται, κατ’ ανάγκην, σε έννοια της επιχείρησης διαφορετική από εκείνη που υιοθέτησε η Επιτροπή και, επομένως, θα είναι αντίθετη προς την απόφαση του 2016.
71. Επισημαίνω εξαρχής ότι, κατά τη γνώμη μου, η νομολογία στην οποία παραπέμπει συναφώς η Ισπανική Κυβέρνηση με τις παρατηρήσεις της ενώπιον του Δικαστηρίου, σχετικά με την εκ παραλλήλου εφαρμογή του δικαίου της Ένωσης και του εθνικού δικαίου στον τομέα του ανταγωνισμού (80), δεν είναι λυσιτελής εν προκειμένω, δεδομένου ότι οι περιστάσεις της διαφοράς της κύριας δίκης δεν αφορούν την εφαρμογή του εθνικού δικαίου ανταγωνισμού, αλλά τον προσδιορισμό των οντοτήτων που ευθύνονται για την αποκατάσταση της ζημίας η οποία οφείλεται σε παράβαση του άρθρου 101 ΣΛΕΕ, πράξη η οποία, όπως προαναφέρθηκε (81), ρυθμίζεται άμεσα από το δίκαιο της Ένωσης.
72. Τούτου λεχθέντος, όπως υπομνήσθηκε ανωτέρω, κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου, η παραβίαση του δικαίου ανταγωνισμού της Ένωσης για την οποία ευθύνεται, βάσει της αρχής της προσωπικής ευθύνης, η οικονομική ενότητα πρέπει να καταλογίζεται, κατά τρόπο μη επιδεχόμενο αμφισβήτηση, στο νομικό πρόσωπο στο οποίο πρόκειται ενδεχομένως να επιβληθούν πρόστιμα και η κοινοποίηση των αιτιάσεων πρέπει να απευθύνεται προς αυτό (82). Συναφώς, το Δικαστήριο έχει διευκρινίσει ότι ούτε το άρθρο 23, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 1/2003 ούτε η νομολογία προσδιορίζουν το φυσικό ή νομικό πρόσωπο το οποίο η Επιτροπή οφείλει να θεωρήσει υπεύθυνο για την παράβαση και να τιμωρήσει με πρόστιμο (83).
73. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή διαθέτει συναφώς ευρεία διακριτική ευχέρεια (84) και σε αυτήν ανήκει η επιλογή –ουσιαστικά για λόγους σκοπιμότητας που συνδέονται με τις απαιτήσεις οικονομίας της διαδικασίας ή με την αποδεικτική βάση που έχει στη διάθεσή της– του νομικού προσώπου ή των νομικών προσώπων, μεταξύ εκείνων που απαρτίζουν την επιχείρηση, στο οποίο θα απευθύνει την κοινοποίηση των αιτιάσεων και την απόφαση περί επιβολής κυρώσεως. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν συνεπάγεται, αυτή καθεαυτήν, ούτε ρητώς ούτε εμμέσως, διαπίστωση περί της μη ευθύνης των νομικών οντοτήτων στις οποίες δεν επιβάλλονται κυρώσεις και οι οποίες, εν πάση περιπτώσει, αποτελούν μέρος της οικονομικής ενότητας που διέπραξε την παράβαση.
74. Από τα προεκτεθέντα συνάγεται ότι, εν αντιθέσει προς όσα υποστηρίζει η MBTE, το εθνικό δικαστήριο δύναται, χωρίς να παραβεί την απαγόρευση του άρθρου 16, παράγραφος 1, του κανονισμού 1/2003, να προσδιορίσει ως υπεύθυνο για τη ζημία που οφείλεται σε παράβαση των κανόνων της Ένωσης στον τομέα του ανταγωνισμού νομικό πρόσωπο το οποίο δεν αφορά άμεσα η απόφαση με την οποία η Επιτροπή διαπίστωσε την παράβαση και επέβαλε κύρωση για αυτήν, υπό την προϋπόθεση εντούτοις ότι πληρούνται τα κριτήρια για να θεωρηθεί το συγκεκριμένο νομικό πρόσωπο από κοινού και εις ολόκληρον υπεύθυνο με την οντότητα ή τις οντότητες αποδέκτες της εν λόγω απόφασης.
75. Το συμπέρασμα αυτό δεν αναιρείται από το γεγονός ότι, στην απόφαση του 2016, η Επιτροπή είχε προσδιορίσει ως «επιχείρηση» υπεύθυνη για την παράβαση μόνον την Daimler. Ο προσδιορισμός αυτός συνάδει με την επιλογή της Επιτροπής να κινήσει διαδικασία και να επιβάλει κυρώσεις μόνον κατά της μητρικής εταιρίας για την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά που καταλογίζεται άμεσα σε αυτή, χωρίς ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, τούτο να αποκλείει, όσον αφορά τον καταλογισμό της ευθύνης για τη ζημία που οφείλεται στην παράβαση, να μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνες και άλλες οντότητες οι οποίες ανήκουν στον ίδιο όμιλο, οσάκις συνιστούν, με την εταιρία στην οποία επιβλήθηκαν κυρώσεις, οικονομική ενότητα.
76. Τέλος, πρέπει να απορριφθεί το επιχείρημα της MBTE ότι η αναγνώριση ως υπευθύνου για τη ζημία που οφείλεται σε παράβαση των κανόνων του ανταγωνισμού νομικού προσώπου διαφορετικού από εκείνο που αφορούσε η απόφαση της Επιτροπής επί της οποίας στηρίζεται η αγωγή αποζημιώσεως προσκρούει στη σκέψη 47 της απόφασης Skanska, με την οποία το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η έννοια της «επιχείρησης», κατά το άρθρο 101 ΣΛΕΕ, «δεν μπορεί να έχει άλλο περιεχόμενο στο πλαίσιο της επιβολής, εκ μέρους της Επιτροπής, προστίμων βάσει του άρθρου 23, παράγραφος 2, του κανονισμού 1/2003 και άλλο στο πλαίσιο των αγωγών αποζημιώσεως για παράβαση των κανόνων της Ένωσης περί ανταγωνισμού». Συναφώς, επισημαίνεται ότι, με τη σκέψη αυτή, το Δικαστήριο αναφερόταν γενικά στην ερμηνεία που πρέπει να δοθεί στην έννοια της επιχείρησης, η οποία δεν μπορεί να διαφέρει ανάλογα με το αν πρόκειται για εφαρμογή του δικαίου του ανταγωνισμού από τις δημόσιες αρχές ή για εφαρμογή του δικαίου αυτού κατόπιν αγωγής ιδιώτη, και όχι στην εφαρμογή της έννοιας αυτής εκ μέρους της Επιτροπής σε συγκεκριμένη υπόθεση. Επομένως, όπως εξάλλου αναγνωρίζει η ίδια η Επιτροπή με την απάντησή της στις γραπτές ερωτήσεις που έθεσε το Δικαστήριο ως μέτρο οργανώσεως της διαδικασίας, η δυνατότητα του εθνικού δικαστηρίου να διαπιστώσει ενδεχόμενη ευθύνη της θυγατρικής επιχείρησης προς αποζημίωση δεν αποκλείεται από το γεγονός και μόνον ότι η απόφαση με την οποία η Επιτροπή διαπίστωσε την παράβαση δεν επέβαλε στην εταιρία αυτή διοικητική κύρωση.
7. Συμπέρασμα επί των τριών πρώτων προδικαστικών ερωτημάτων
77. Για τους ανωτέρω λόγους, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει στα τρία πρώτα προδικαστικά ερωτήματα ότι, στο πλαίσιο αγωγής αποζημιώσεως όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, μια εταιρία μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνη για τη ζημία που οφείλεται σε παράβαση του άρθρου 101 ΣΛΕΕ, για την οποία η Επιτροπή επέβαλε κύρωση μόνο στη μητρική της εταιρία, όταν αποδεικνύεται, αφενός, ότι, λαμβανομένων υπόψη των οικονομικών, οργανωτικών και νομικών δεσμών που υφίστανται μεταξύ των εν λόγω εταιριών, αυτές συνιστούσαν κατά τον χρόνο διάπραξης της παράβασης οικονομική ενότητα και, αφετέρου, ότι η συμπεριφορά της θυγατρικής εταιρίας στην αγορά την οποία αφορά η αθέμιτη συμπεριφορά της μητρικής συνέβαλε ουσιαστικά στην επίτευξη του επιδιωκόμενου με τη συμπεριφορά αυτή σκοπού και στην υλοποίηση των αποτελεσμάτων της παράβασης.
III. Πρόταση
78. Κατόπιν του συνόλου των προεκτεθέντων, προτείνω στο Δικαστήριο να κρίνει απαράδεκτο το τέταρτο προδικαστικό ερώτημα που υπέβαλε το Audiencia Provincial de Barcelona (περιφερειακό εφετείο Βαρκελώνης, Ισπανία) και να απαντήσει στα τρία πρώτα προδικαστικά ερωτήματα ως εξής:
«Το άρθρο 101 ΣΛΕΕ έχει την έννοια ότι, στο πλαίσιο αγωγής αποζημιώσεως όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, μια εταιρία μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνη για τη ζημία που οφείλεται σε παράβαση του άρθρου αυτού, για την οποία η Επιτροπή επέβαλε κύρωση μόνο στη μητρική της εταιρία, όταν αποδεικνύεται, αφενός, ότι, λαμβανομένων υπόψη των οικονομικών, οργανωτικών και νομικών δεσμών που υφίστανται μεταξύ των εν λόγω εταιριών, αυτές συνιστούσαν κατά τον χρόνο διάπραξης της παράβασης οικονομική ενότητα και, αφετέρου, ότι η συμπεριφορά της θυγατρικής εταιρίας στην αγορά την οποία αφορά η αθέμιτη συμπεριφορά της μητρικής συνέβαλε ουσιαστικά στην επίτευξη του επιδιωκόμενου με τη συμπεριφορά αυτή σκοπού και στην υλοποίηση των αποτελεσμάτων της παράβασης.»